Nuce Logo

نور عەلوان

بەشدارى ئافرەت لە كايە سياسيەكانى كۆمەڵگەكان، زۆرجار وەك بەڵگەى بەهێزى پێشكەوتن و شارستانييەتى ئەو كۆمەڵگەيانە دادەندرێت، لە سيستەمى سياسى مۆدێرن پرسى مافەكانى ئافرەت، يەكێكە لە پرسە گرنگەكان کە گفتوگۆى زۆرى لەسەر دەكرێت.

ئافرەت لە توركيا بە چەند سيستەمێكى سياسى جياواز تێپەڕيوە، ئەو سيستەمانە دەستيان لە هەموو وردەكارييەكانى ژيانى ئافرەت و ژمارەى منداڵ بوون و بەشدارى سياسى و وەرگرتنى پۆستە باڵاكانى حكومەت وەرداوە.

لە نيوەى دووەمى سەدەى (19) پرسى مافەكانى ئافرەت لە توركيا سەرى هەڵدا، كە پێويستە ئافرەت لە هيچ مافێك بێبەش نەكرێت، بە ئازادانە مافە جۆراوجۆرەكانى پەيڕەو بكات، بەڵام لە توركيا ئافرەت رووبەڕووى توندوتيژى خێزانى و بێبەشبوون لە كاركردن و فێركردن دەبۆوە.

لە (1908) ئافرەتانى توركيا لە رێگەى گۆڤار و رۆژنامەكان دەستيان بە داواكردنى مافە پيشەيى و سياسيەكانيان كرد، لە (1923) كۆمەڵێك ئافرەت بەسەركردايەتى نازيحە محێدين (پارتى گەلى ئافرەتانيان) دامەزراند، چونكە ئەوكاتە ئافرەت لە توركيا مافى دەنگدانى نەبوو، بۆيە بەناچارى پەنيان بردە بەر دروستكردنى ئەو پارتە، بەمەش توانيان لە هەڵبژاردنى لە (1930) دەنگ بدەن.

لە (1930)  ئافرەت لەو وڵاتە توانى مافى بەشدارى گشتى سياسى بەدەست بهێنێت، مستەفا كەمال ئەتاتورك ئەو ماوەيەى دەسەڵاتى گرتە دەست زنجيرەيەك گۆڕانكارى لەو بوارە دا كرد، ئەوە يەكەم بەشدارى ئافرەتانى توركيا بوو لە ژيانى سياسى.

لە هەڵبژاردنى (1935) بۆ يەكەمجار (17) ئافرەت بوونە ئەندامى پەرلەمانى توركيا، لە (1950) موفيدە ئەلهان يەكەم ئافرەت بوو بە سەرۆكى شارەوانى ميرسين هەڵبژێردرا، لە (2015) ژمارەى ئافرەتان لە پەرلەمانى ئەو وڵاتە گەيشتە (82) ئافرەت.

لە راپۆرتێكى دەزگاى ئۆساك بۆ لێكۆڵينەوەى ستراتيژى هاتووە، ئافرەتى تورك پێش زۆربەى وڵاتان ئەو مافەى بەدەست هێنا، بەڵام ئەو مافە وەك پێويست جێبەجێ نەكرا، تەنيا ياسايەكى لە بيركراو بووە لە دەستوورى توركيا.

لە بەشێكى ترى راپۆرتەكە هاتووە، ئافرەتى ئەو وڵاتە هەر لەسەرەتاوە دەستيان بە بەشدارى سياسى كردووە، بەڵام لە سەرەتاى دەستپێكردنى تا ئەندازەيەك سست بوو، رێژەكەى لە (7.4%) ئەندامانى حكومەت و  (2.9%) سەرۆكى شارەوانى و ئەنجومەنەكان و لە (15%) پەرلەمان حكومەت بوون.

توركيا لە (1934) مافى دەنگدان و كانديدكردنى و بەشدارى سياسى بە ئافرەت دا، لە بەرانبەردا سويسرا (1971) ئەو مافانەى بە ئافرەت داوە.

ئافرەت لە سەردەمى عوسمانييەكان

رۆڵى ئافرەت لە كاروبارى دەوڵەتى عوسمانى لە پشت پەردە بوو، ياخود لەرێگەى خێزان و كچانى سوڵتانەكان بوو، لە سەردەمى عوسمانى دەستەواژەى (كادينلار سوڵتانى) بەكار دەهات، واتە دەسەڵاتى ئافرەت، ئەوەش ئاماژەيە بە رۆڵ و دەسەڵاتيان لە كاروبارى دەوڵەت و كاريگەرى بەهێزيان لە كۆشكى سوڵتانەكان، دايكى سوڵتانەكانيش كاريگەريان لەسەر چارنووسى دەوڵەتى عوسمانى هەبوو. 

دايكى سوڵتان سلێمانى قانوونى يەكێكە لە ئافرەتە بەناوبانگەكان بەشدارى كاروبارى دەوڵەتى كردووە، نازناوى سوڵتانى دايكى پێدراوە، چونكە لەپشت پەردە لە رێگەى كوڕەكانى حكومى كردووە، هەروەها مێژوو باس لە خێزانى سوڵتان سلێمانى قانوونيش دەكات، كە سوڵتانى حەرەميان پێدەگوت، لەگەڵ سەركردەكانى ئەوكاتەى جيهان پێوەندى هەبووە. كوسيم ماه بيكەر خێزانى سوڵتان ئەحمەد  يەكێك بوو لە ئافرەتە بەهێزەكانى سەردەمى عوسمانييەكان، جووڵێنەرى سەرەكى رووداوەكانى سەردەمى سوڵتان موراد بوو.

رۆڵى ئافرەت لە سەردەمى توركياى نوێ

كۆمارى توركيا (1923) دامەزرا، كەمال ئەتاتورك سياستێكى عەلمانى پەيڕەو دەكرد، سيستەمى خەلافەتى ئيسلامى هەڵوەشاندەوە، سيستەمى ئايينى هيچ پەيوەنديەكى بە دەوڵەت و تاكەوە نەما، هەوڵى دەدا يەكسانى لە نێوان ئافرەت و پياو بسەپێنێت، زۆربەى تورك پێيانوايە، "ئەتاتورك يەكەم كەسە بە فەرمى مافى سياسى بە ئافرەت داوە".

لە ناوەڕاستى هەشتاكانى سەدەى رابردوو كاريگەرى ئيسلامييەكان لە كۆمەڵگەى توركيا زيادى كرد، ئافرەتانى ئيسلامى ڕەخنەى تونديان لە حكومى عەلمانى و بڵاوبوونەوەى خراپەكارى دەگرت، داواى گەڕانەوەيان بۆ ئيسلام دەكرد، رێگەشيان پێ نەدەدرا بە باڵاپۆشى لە زانكۆ و قوتابخانەكان دەوام بكەن، لە بەرانبەر ئەو رێگريانە دەستيان بە خۆپيشاندان كرد.

هەرچەندە ئافرەت لەو وڵاتە مافى دەنگدان و كانديدبوونى هەبوو، بەڵام دەسەڵات رێگر بوو ئافرەتى باڵاپۆش خۆى كانديد بكات لە هەندێك ناوچەش رێگەيان پێ نەدەدرا بەشدارى دەنگدان بكەن.

لە سەردەمى سلێمان ديمرێلى سەرۆكى كۆمارى توركيا رێگە نەدرا مەڕوە سەفا قاوقچى بەشداریى سياسى بكات، چونكە لە دانيشتنەكانى پەرلەمان سوور بوو لەسەر باڵاپۆشى خۆى، ئەوە ديارترين بەربەست بوو رووبەڕووى ئافرەتانى ئيسلامى بۆوە لە ژيانى سياسياندا.

لە (2002) پارتى دادوگەشەپێدان کە پاشخانێکى ئيسلامى هەبوو، هەڵبژاردنەكانى بردەوە، ئەو خەباتەى ئافرەتانى ئيسلامى كۆتايى هات، چاوەڕوانى ياسا و سياسەتێكى نوێيان لە حكومەتى تازە دەكرد.

سيپال ئەرسەلان سەرۆكى لقى ئافرەتانى پارتى رەفاه دەڵێت، "ئەردۆغان يەكەم كەس بوو ناسنامەى سياسى بە ئافرەت دا، لە قوربانييەوە كردى بە كاراكتەرێكى بەهێز لە ناوەندە سياسيەكان، ئەوەندە بەس بوو بۆ ئەوەى ئافرەتى توركيا لە ناوەندەكان دەركەوێت".

ئۆزيليم زەنقينن پارێزەر و ئەندامى ليژنەى جێبەجێكارى پارتى دادوگەشەپێدان دەڵێت، "هەر لەسەرەتاوە ئەردۆغان پەى بە گرنگى ئافرەت لە ناوەندى سياسى بردبوو، چونكە بڕواى وابوو ئافرەت رەگەزێكى كارايە لە بڕيار و چارەنووسى سياسى وڵاتەكەى، ئەوەش پێچەوانەى پارتەكانى تر بوو، چونكە پارتەكانى تر لە رووكەش پاڵپشتى ئافرەت و چالاكى سياسيان بوون، بەڵام لە واقيعدا هيچ بەشدارييەكيان لە دانانى بەرنامە و هەڵبژاردنەكانيان نەبوو".

زەنقين ئاماژە بەوەش دەكات، "هەر پارتێك لە توركيا بيەوێت بگات بە دەسەڵات، پێويستە دەنگى ئافرەتان بەدەست بێنێت، بەبێ دەنگى ئافرەت ناتوانێت دەسەڵات وەربگرێت، ئافرەتانى موحافيزكارى تورك لە بوارى سياسى رووبەڕووى ئاڵنگەرى گەورە دەبوونەوە، بەڵام ئاكپارتى پاڵنەرێكى بەهێز بوو بۆ بەشدارى و گۆڕانكارى لە كاركردنيان، بۆيەش ئێستا ژمارەيەكى زۆرى ئافرەت ئەندامن لە ئەنجومەنى شارەوانييەكان".

ناوەندى جينار بۆ راوێژكارى و لێكۆڵينەوە لە راپۆرتەكانى سەبارەت بە هەڵبژاردنى (2011) ئاشكرايكرد رێژەى بەشدارى ئافرەتانى ئاكپارتى لە (48.7%)بووە، لەبەرامبەردا ئافرەتانى جەهەپە رێژەيان لە (31.4%) بوو، ئەوەش دەرى دەخات ئافرەت فاكتەرێكى بەهێز و سەرەكييە لە چارەنووسى سياسى ئەو وڵاتە.

دواى هاتنە سەردەسەڵاتى ئاكپارتى ئافرەتان سووديان لە دەنگدان خۆكانديدكردن وەرگرت، لە (13)ى تشرينى يەكەمى (2013) چوار ئافرەتى باڵاپۆشى سەر بە پارتى دادوگەشەپێدان چوونە پەرلەمانى توركيا، لە (2015) ژمارەى ئافرەتى باڵاپۆش بووە (21) ئەوەش لە سەرەتاى دامەزراندنى توركياى نوێ، زۆرترين ئافرەتى باڵاپۆش بوو لە مێژووى پەرلەمانى ئەو وڵاتە.

ئەحمەد داود ئۆغلۆ سەرۆك وەزيرانى پێشووى توركيا لە لێدوانێكى رايگەياند، "توركيا هەندێك ياسا هەموار دەكاتەوە كە پەيوەستە بە بەشدارى سياسى ئافرەت بەشێوەيەكى كارا و پراكتيكى".

ئاماژەشى بەوە كرد كە پێويستە ئافرەت لە هەموو كەرتەكان بەشدار بێت، داود ئۆغلۆ ماوەى شەش ساڵ وەزيرى دەرەوەى تورکیا بوو، (37) ئافرەتى كردە باڵیۆزى وڵاتەكەى لە چەندين وڵاتى جيهان، بەوەش نوێنەرايەتى ئافرەتان لە وەزارەتى دەرەوە گەيشتە (38%).

ديارترين ئافرەتى تورك لە بەشدارى سياسى

خاليدە ئەديب ئەزيوار: يەكەم ئافرەتى چالاكوانى مافى مرۆڤە لە سەردەمى دەسەڵاتى عوسمانى لە (1919)، هەر چەندە ئەو هاووڵاتييەكى سڤيل بوو، بەڵام وەك پاڵەوانێكى شەڕ پلەى سەربازى بەدەست هێنا.

خاتيە ساتى چيربان: يەكەم ئافرەتى توركە لە (1933) كرا بە موختارى دێيەك، پاشان لەسەر فەرمانى كەمال ئەتاتورك لە هەڵبژاردنى (1935) كرا بە پەرلەمانتار.

موفيدە ئيلهان، لە (1950) يەكەم سەرۆك شارەوانى بوو.

تانسو چيلەر، لە (1993) بۆ یەکەمجار لە مێژووى سیاسى ئەو وڵاتە بووە سەرۆك وەزيران.

مەرەوە سەفا قاوقچى لە (1999) پەرلەمانتارى باڵاپۆش بوو.

تۆلاى تۆگجر، لە (2005) يەكەم سەرۆكى دادگاى دەستوورى، پاشان بووە سەرۆکى دادگاى باڵا.

چەندين ئافرەتى پێشەنگ ڕۆڵیان لەو وڵاتەدا، وەك سەعدييە ئەدرخان، لە (1930) يەكەم ئافرەت بوو كرا بە سەرۆك شارەوانى ئۆرتوين.

نۆكهات هەوتار لە (2003) يەكەم  ئەندامى ئەنجوومەنى ناوەندى.

 لە لالە ئەيتمان لە (1991) بە دەستپێشخەرى مەسعود يەڵماز كرا بە پارێزگار.