هەنگاوەكانى دووركەوتنەوەى توركيا لە ڕۆژئاوا شیکاری

نوچەنێت:

ئيمیل ئەفدالیانی

لەو كاتەوەى ئاكپارتى لە توركيا دەسەڵاتى گرتۆتە دەست، چاودێرانى سیاسى گفتوگۆ لەسەر ئەوە دەكەن، ئایا ئەنقەرە هەوڵدەدات لە رۆژئاوا دووربكەوێتەوە؟ بەگوێرەى ئەو شیكاریانەى بۆ  ئاراستەى سیاسەتى دەرەوەى توركيا كراوە، بەدوور دەزاندرێت توركيا ئەو كارە بكات.

لە (2003) توركیا لە هەموو ناوچە جیۆسیاسییە گرنگەكانى سەر سنوورى دەریاى ڕەش و قەوقازى باشوور و بەلقان و دەریارى سپى و سووریا و عێراق هەژموونى خۆى زیادكردووە، دەكرێت بە تێگەیشتنێكى گشتى ئەو بەرەوپێشچوونە لە سەر نەخشە شرۆڤە بكرێت، چونكە تا ئێستا هێزێكى گەورە دراوسێى توركیا نییە، ئەوەش دەرفەتێكى گەورەى بازرگانى و سەربازى لەسەر سنوورەكان بۆ رەخساندووە.

تەنانەت ڕووسیا كە بە گەورەترین هێزى نزیك لە توركیا دادەندرێت، نەیتوانى رێگرى بەشداریى توركیا لە جەنگى ئەو دواییەى هەرێمى كەرەباغ بكات، ئێستاش توركیا هێزێكى سەبازى لەسەر خاكى ئازربیجانى دراوسێى ڕووسیا جێگيركردووە، هەرچەندە ئەو هێزە سنوورداریش بێت، بەڵام كاریگەرى خۆى هەیە.

هۆكارى ڕاستەقینەى زیادبوونى هەژموونى توركیا لەو ناوچانە رووخانى یەكێتى سۆڤیەت بوو، توركيا لە (20) بيست ساڵى رابردوو كارى زۆرى لەسەر قووڵكردنەوەى هەژموونى خۆى لەسەر ئەو ناوچانە كردووە، بۆيە ئێمە لە ساڵى (2021) دەتوانین بڵێین، "ئەنقەرە لەو پرۆژەیەى سەركەوتوو بوو".

هەوڵەكانى توركيا وايكردووە نزیك بێتەوە لەوەى (لە نەخشیفانى ئازربیجان) ببێتە خاوەنى رێرەوى راستەوخۆ بۆ دەریاى قەزوین، هەروەها لە دەریاى ناوەڕاستيش پێگەى سەربازیى خۆى بەهێز بكات، لە باكوورى سووریا و عێراقيش بۆ پارێزگاریكردن لە ئەنادۆڵ ستراتیژى خۆى بەهێزكردووە.

رەهەندێكى ئاشكرا لە سیاسەتى دەرەوەى توركیا هەیە، كە تا ئێستا جوگرافیا لە دیدى ئەو وڵاتە پێگەیەكى تایبەتى لە جیهان هەيە، بەشێوەیەك وڵاتێك لە وڵاتێكى تر كاریگەرترە، بۆیە لەبرى ئەوەى پەیوەست بێت بە جەمسەرى رۆژئاوا، توركیا لە ماوەى (20) ساڵى رابردوو لە سیاسەتیى دەرەوە چەند ئاراستەیەكى گرتۆتەبەر.

ئەنقەرە دەكەوێتە سەر جەمسەرى رۆژئاوا، ئەزموونێكى هاوشێوەى لەگەڵ رووسیاش هەیە، بەڵام هەردوو بەرەى وەرگرتووە، رۆژئاوا بە فراوانى كاريگەرى لەسەر دامەزراوە و بوارەكانى رۆشنبيرى و سياسەتى دەرەوەى توركيا هەيە، بۆ هەردوو بوارى رۆشنبيرى و سياسى بە درێژایى سەدەى رابردوو پشتى بە جوگرافیاى سیاسى كيشەوەرى ئەوروپا بەستووە، چونكە نموونەى سیاسەتى دەرەوەى فرە جەمسەرە ئەوەش رووبەرێكى فراوانترى بۆ مانۆڕە سیاسیەكان و دەستكەوتى ئابوورى و گەشەى هێزى جیۆسیاسى پێداوە.

هەرچەندە توركیا و رووسیا هەوڵیانداوە خۆیان لە یەك جەمسەرى سیاسەتى دەرەوە دەرباز بكەن، بەڵام لە هەمانكاتیش ئەو دوو وڵاتە دەرفەتێكیان بۆ نەڕەخساوە بەتەواوى پشت بە رۆژئاوا نەبەستن، بەهۆى ئەوەى رۆژئاوا جەمسەرى ئابوورى جیهانە لە كیشوەرى ئەوروپا و ئەمریكا.

توركیا رووسیا خاوەنى قووڵایى ئاسیا و رۆژهەڵاتى ناوەڕاستن، بەڵام قوتابخانەكانى بیرى جیۆسیاسييە پێيان وایە بیركردنەوەى جیۆسیاسى بۆ پشتبەستن بە ئەوروپا پێچەوانەى بەرژەوەندى وڵاتەکانە، بەتایبەت رۆژئاوا هەرگیز توركیا و رووسیاى بەتەواوى پێ ئەوروپى نەبووە.

هاوسەنگییەكى جیانەبۆوە

هەردوو وڵات هەوڵدەدەن جیۆسیاسى جێگرەوەى ئەوروپا بدۆزنەوە، بەڵام رووبەڕووى بەربەست دەبنەوە، چونكە تا ئێستا هیچ جەمسەرێكى جیۆسیاسى ئاسیایى یا ئەفریقى بۆ توركیا و رووسیا دروست نەبووە، تا هاوسەنگیان لەگەڵ رۆژئاوا رابگرێت.

كەواتە ئاساييە توركیا ماوەى (20) ساڵە بەدواى جەمسەرى تازە دەگەڕێت، سەبارەت بە پەيوەندى بەهێزى ئەنقەرە لەگەڵ رووسیا ميکانزمێكە بۆ هاوسەنگى پشتبەستنى مێژوویى بە جوگرافیاى سیاسى ئەوروپا.

دەكرێت شرۆڤەى ئاراستەى سیاسەتى دەرەوەى توركیا بەو جۆرە بكرێت، لەسەرەتاى سەدەى (21)  لەرووى بيركردنەوەى جيۆسياسى مۆسكۆ پەیوەندییەكانى لەگەڵ وڵاتانى ئاسیا بەرەو پێش چوو، زۆر بەخێرایى وەك جێگرەوەیەك بۆ پشتبەستن بە جوگرافیاى سیاسى كارى لەسەر كرد.

یەكەم تێگەیشتنى هەڵە لە سیاسەتى دەرەوەى توركیا بەمجۆرە دروست دەبێت، كە توركیا دەیەوێت لە رۆژئاوا دووركەوێتەوە، بەو ئامانجەى ئەو پەیوەندییانە تێك بشكێنێت، تێكدانى پەیوەندییەكان لەگەڵ ناتۆ بژاردەى توركیا نییە، بەڵكو ئامانجى توركیا ئەوەیە پەیوەندییەكى قووڵ و هاوسەنگى لەگەڵ رۆژئاوا هەبێت، ئەوەش لە بەر هۆكارى جۆراوجۆر نییە، چونكە ئەو بەرژەوەندييانەى هیواى بۆ دەخوازێت دەستى دەكەوێت، بەمەش سیاسەتەكانى لە ناوچەكانى تر كاراتر دەكاتەوە، هەر ئەو پاڵنەرەیە توركیا سەرلەنوێ فۆكەسى دەخاتەوە سەر رۆژهەڵاتى ناوەڕاست. 

 ئەحمەد داود، ئۆغلۆى وەزیرى دەرەوەى پێشووى توركیا پاڵپشتى ئەو جەمسەرەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاستى دەكرد، ئەوەش لە سیاسەتى دەرەوەى وڵاتەكەى پێشكەوتنێكى جیاواز بوو، چونكە لەكاتى شەڕى سارد توركیا چاوى لەسەر جەمسەرى بەهێزى رۆژئاوا بوو، بوڵند ئەجەویدى سەرۆك وەزیرانى چەپى توركیا بانگەشەى ئەوەى دەكرد ناوچەكانى تر بكاتە چەقى سیاسەتى دەرەوەى وڵاتەكەى.

بەگوێرەى هێڵە سەرەكییەكانى ئەو ئاراستەیە، پێویستە ئەنقەرە پەیوەندییە سیاسیەكانى دەرەوەى بخاتە دەرەوەى بازنەى رۆژئاوا و فرە لایەنى بكات، بۆ ئەوەش پێويست دەكات هەنگاوى زیاتر بهاوێت تا لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و بەلقان قووڵتر بێتەوە، لە(1974 و 1975) نەجمەدین ئەربەكان جێگرى ئەوكاتەى سەرۆك وەزیرانى توركیا هەوڵى دا ئاڕاستەى توركیا بەرەو جیهانى عەرەبى بگۆڕێت، هەندێك هەوڵيش هەبوو بۆ بەهێزتركردنى پەیوەندییەكانى توركيا لەگەڵ یەكێتى سۆڤیەت.

بەدرێژایى قۆناغى بەخۆداچوونەوە، توركیا هیچ هەنگاوێكى نەنانەوە بۆ ئەوەى پەیوەندییەكانى لەگەڵ رۆژئاوا بپچڕێنێت، چاودێرانى سياسى توركیا دەڵێن، "ئەو جۆرە فرییە لە پەیوەندیى دەرەوەى توركيا سوودى بۆ ئەو وڵاتانەش دەبێت، كە نزيك لە ئەوروپا و رۆژهەڵاتى ناوەڕاستن، ئەو فرەییەش نابێتە تێكدانى پەیوەندییەكانیان لەگەڵ جەمسەرى رۆژئاوا، بەڵكو دەبێتە تەواوكەرى ئەو پەيوەندييانە".

كەمال ئەتاتورك پێى وابوو توركیا دەبێت گرنگى بە رۆژئاوا بدات، بەڵام ئەو كاتەى سەرۆكیش بوو پەیوەندى بەهێزى لەگەڵ وڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەبوو، ئەو كاتە پێگەى جیۆسیاسى ئەو وڵاتانەى بە پێويست دەزانى.

لە (1934) كەمال ئەتاتورك میواندارى رەزا پەهلەوى شاى ئێرانى كرد، لە (1937) رێككەوتنى لەگەڵ ئێران و عێراق و ئەفغانستان واژۆكرد، كە دەستدرێژى نەكەنە سەر یەكترى.

ئەو هەوڵانە بۆ بەدەستهێنانى سیاسەتێكى فرە جەمسەرى دەرەوە بوو، كە جیاوازى بیركردنەوەى سیاسى توركیاى پێوە دیار بێت، تەنانەت دەوڵەتى عوسمانیش بەو جۆرە لە سياسەتى دەرەوەى دەڕوانى، لەبەرئەوەى هیچ دەرچەیەكى سياسى نەبوو بۆ لە سیاسەتى دەرەوە پشتى بە ئەوروپا بەست، بۆ ئەمەش سوڵتانەكانى عوسمانى هەوڵیان دەدا پشت بە جێگرەوەى ترى وەك بەريتانيا و فەڕەنسا ببەستن.

دواى شەڕى (1877 و 1878) لەگەڵ رووسیا سوڵتان عەبدولحەمید هەوڵى دا پەیوەندییەكى هاوسەنگى بەهێزتر لەگەڵ ئەڵمانیا دروست بكات، ئەو پەیوەندییە كاریگەرى هەبوو لەسەر بەشدارى توركیا لە هاوپەیمانى ئەڵمانیا لە شەڕى دووەمى جیهانى.

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ قۆناغى ئێستا فاكتەرى چین كاریگەرى لەسەر رێكخستنى پەیوەندییەكانى توركیا و رۆژئاوا هەیە، كە جەمسەرى ئاسیا ئەگەرى هەيە ببێتە خاوەن ئابوورییەکى بەهێز، ئەوەش تواناى توركیا بۆ مانۆڕە سیاسیەكانى لەگەڵ رووسیا و یەكێتى ئەوروپا زیاد دەكات، هاوشێوەى زیادبوونى جووڵەى (ئۆڕاسیا) دەبێت لە رووسیا، كە مۆسكۆ لە (10) ساڵى رابردوو هەنگاوى هاوشێوەى بۆ ناوە.

لە كۆتاييدا دەتواندرێت وەسفى سیاسەتى توركیا بەرانبەر رۆژئاوا و كێشە بەردەوامەكانى بەو جۆرە بكرێت، كە "ئۆپۆزسیۆنێكە لە ناو هاوپەیمانییەک، راستە لەو ساڵانەى رابردوو ئۆپۆزسیۆنبوونى توركیا بەرانبەر رۆژئاوا لەناو ئەو هاوپەییمانییە بە شێوەیەكى بەرچاو زیادى كردبوو، بەڵام ئەوە بە خاڵى نەگەڕانەوە داناندرێت، چونكە ئەنقەرە زۆر باش دەزانێت تا ئێستا هاوپەیمانێكى بەهێزى رۆژئاوایە".

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین