Nuce Logo

پێش دەستپێكردنى هەڵبژاردنەكان لە توركيا، رەجەب تەيب ئەردۆغان، سەرۆك كۆمارى توركيا تووشى تەنگەژە دەبێت، لە ماوەى رابردوو چەندين ئەندامى پارتەكەى دەستيان لەكاركێشاوەتەوە، ئەوەش وايكردووە پرسيار  لاى چاودێران دروست بێت، كە بەدوورى نازانن ئەردۆغان بۆ ئەوەى لە دەسەڵات بمێنێتەوە پەنا بۆ سيناريۆى مەترسيدار ببات.

ساڵێك پێش هەڵبژاردنى سەرۆكايەتى و پەرلەمانى توركيا، كە داهاتووى سياسى ئەردۆغان و پارتەكەى ديارى دەكات، رووبەڕووى چەندين بەربەستى ئابوورى و كۆمەڵايەتى بۆتەوە، بۆيە ئەگەر هەيە لەپێناو مانەوەى لەسه‌ر كورسی دەسەڵات ئەردۆغان پەنا بۆ خراپترين بژاردە ببات، به‌وه‌ش كۆتايى بە ديموكراسى بهێنێت، سەرەتا لە رێگەى فشارخستنە سەر دادگا و راگەياندن دەستى پێكردووە، بەڵام ئەم دووانە بەتەنيا نابنە هۆى سەركەوتنى ئەردۆغان، بۆيە پێشبينى ئەوە دەكرێت، ئەمجارە لە هەڵبژاردنەكان پەنا بۆ تەزوير ببات.

ئەو هەوڵانەى ئەردۆغان لە كاتێکدايە ئۆپۆزيسيۆن لە توركيا هەموو رێگەكانى گرۆتەبەر بۆ ئەوەى لە هەڵبژاردنى داهاتوو شكست به‌ ئه‌ردۆغان بهێنێت، راپرسييەكان دەریدەخەن داڕوخانى بەهاى ليرە كاريگەرى زۆرى لەسەر پاشەكشەى جەماوەرى ئەردۆغان دروستكردووه‌.

زيابوونى تووڕەيى

لەكاتێكدا رۆژ لەدواى رۆژ گەلى توركيا زیاتر له‌ ئەردۆغان تووڕە دەبن، ئه‌ویش هەوڵدەدات لەرێگەى رێگريكردن لە دابەزينى زياترى بەهاى ليرە، بۆجارى سێيەم دەسەڵات بباتەوە.

لەسەرەتاى ئەمساڵ لە پارێزگاى ئاگرى رۆژهەڵات و مۆگلاى رۆژئاوا بەهۆى گرانبوونى نرخى كارەبا هەزاران هاووڵاتى ڕژانە سەر شەقامەكان و خۆپيشاندانيان كرد، داواى دابەزينى كرێى كارەبيان دەكرد، ئەو ناڕەزاييانە هۆشدارين بۆ تووڕەيى خەڵك لەو حكومه‌ته‌ی ئێستا، كە بەهۆى سياسەتەكانى ئەردۆغان ليرەى توركى داڕوخاندووە.

ئەو ئامارانەى دەزگاكانى راپرسى بڵاوى دەكەنەوە بە روونى ئاماژەى ئەوەيان تێدايە لە هەڵبژاردنى داهاتوو، ئەردۆغان و پارتەكەى تووشى شكستى گەورە دەبن، ئاغان كەمال ئۆزكيراز سەرۆكى ناوەندى لێكۆڵينەوەى ئۆراسيا رايگەياند، "پێشبينى دەكرێت لە هەڵبژاردنى داهاتوو ئاكپارتى بكەوێتە دواى جەهەپە تەنها لە (25.1%) دەنگەكان بهێنێت."

بەگوێرەى ئەو راپرسييەكه‌ دەنگى ئاكپارتى زۆر كەمى كردووە، رێژەكەى گەيشتۆتە لە (26.3%) و دەنگى جەهەپە گەيشتۆتە (28.4%) لە (11.5%) هێشتا بڕياريان نەداوە دەنگ بە چ لایه‌نێك دەدەن."

بەم دواييە ئەردۆغان تێگەيشتووە، داڕووخانى ئابوورى وڵاته‌كه‌ی كاريگەرى لەسەر كەمبوونەوەى جەماوەرى دەبێت، بۆيە هەندێك هەنگاوى ناوه‌ بۆ ئەوەى جارێكى تر متمانەى هاووڵاتيان بۆ خۆيى و پارتەكەى بگێڕێتەوە، دواى ئەوەى ده‌زگای ئاماری توركیا بڵاویكردەوە لە (2019)وە رێژەى هەڵاوسان گەيشتۆتە (36.1%) دەست بەجێ سەعيد ئيردال، بەرێوبەرى دەستەى ئامارى لەكارەكەى لادا.

پێشتر بەرێوەبەرى دەزگاى ئامارى توركيا رايگەياند بوو، "من بەرپرسيارێتى (84) مليۆن كەسم لە ئەستۆيە، ئەستەمە بتوانم ژمارەى هەڵاوسان بڵاوبكەوە دوور بێت لە واقيع." ئەو هەنگاوانەى ئەردۆغان بۆ ئەوەيە بتوانێت بۆ جارى سێيەم لە دەسەڵات بمێنێتەوە.

سۆنەر جاگابتاى، ئەندامى پەيمانگەى واشنتۆن رايگەياند، "ئەگەر ئەو دۆخەى ئێستا بەو شێوەيە بەردەوام بێت، ئەردۆغان لەگەڵ دەنگدەرانى رووبه‌ڕووی یه‌كتر ده‌بنه‌وه‌، ئەوەش لێكەوتەى قووڵى لەسەر داهاتووى توركيا دەبێت."

تەزويرى هەڵبژاردنەكان

يەكێك لەو بژاردانەى كە ئەگەر هەيە ئەردۆغان پەناى بۆ بكات تەزويرە، سۆنەر جاگابتاى راگەياند، "ئەگەر هەيە سەرۆكى توركيا پەنا بۆ تەزوير ببات، ئەوەش دەبێتە بەريەكەوتنى نێوان ئەردۆغان و دەنگدەران، لەحاڵەتى يەكەم ئەردۆغان شكست دەهێنێت، لەوانەيە دەستبەجێ پەنا بۆ تەزويرێكى فراوان ببات، پاشان ئەوەى لە هەڵبژاردنى شارەوانى ئيستەنبوڵ لە (2019) روويدا دووبارەى بكاتەوە،  لە حاڵەتى دووەم يەكێك لە هەوڵەكانى پێشوەختە ئه‌وه‌یه‌ هەڵەكانى بۆ دەنگدان راستبكاتەوە، بەڵام ئەوەش ئەگەرى شكستهێنانى هەيە." 

لەبەشێكى ترى قسەكانى روونيكردەوە، "ئەو هەوڵانەى ئەردۆغان هاوشێوەى رووداوەكانى ساڵى (2020) لە ئەمەريكا، كە شتێكى بێ پيشینە بوو، ئەوەش بۆ كەسێكى وەك ئەردۆغان ئەگەرێكى زۆربەهێزە خۆى بۆ رووداوێكى لەوجۆرە ئامادە بكات و پاشەكشە بە دەزگا ديموكراسييەكانى توركيا بكات، چونكە سروشتى ئەو كەسانەى له‌گه‌ڵینه‌ و دەستگرتنى بە دەسەڵات، وا ده‌خوازێت هه‌وڵی له‌و جۆره‌ بدات، لەلايەكى تريشەوە ئەو تيمەى لە كۆشكى كۆمارى له‌ حكومه‌ت كار لەگەڵ ئه‌ردۆغان ده‌كه‌ن، بەشێكى زۆرى ئەو تيمەى پێشتر كاريان له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی توركیا دەكرد دووريان خستنەوە، لە (2018)وە لە پڕۆسەى بڕياردان پەراوێزخراوه‌، ئه‌و تیمه‌ لە كاتى هەڵبژاردنى شارەوانى ئيستەنبوڵ له‌ (2019)  ئەردۆغانيان ناچاركرد دەستبەردارى ئەنجامەكان بێت، پاشان سه‌رۆكی توركیا رايگەياند، "ئەو هەڵبژاردنە شەرعى نييە، تەزوير كراوە، دواتر فشارى خستەسەر دادگاكان و ئەنجوومەنە هەڵبژێردراوەكان بۆ ئەوەى پاڵپشتى ئه‌و قسانەى بكەن."

سەبارەت بە هەوڵى لەوجۆرە، ئەو لێكۆڵەرە رايگەياند، "ئەگەر سەرۆكى توركيا هەنگاوى لەو جۆرە بهاوێت، رووبەڕووى ناڕەزايى فراوان دەبێته‌وه‌، سەدان هەزار دەنگدەرى ئۆپۆزيسيۆن دەڕژێنە سەر شاقەمە سەرەكييەكان، بەڵام لە ئەگەرى تەقينەوەى ناڕەزاييەكان راستەوخۆ ئەو هێزە نوێيەى بەكار دەهێنێت، كە ژمارەيان (300) هەزار كەسە، بەرپرسيارێتى راستەوخۆيان لە ئەستۆيە، ئەوانيش بە توندترين شێوە رووبەڕووى خۆپيشاندەران دەبنەوە، دەستبەجێ هەموو خۆپيشاندانێك قەدەغە دەكەن، رێكخەرانى خۆپيشاندانەكان دەستگير دەكەن، تۆڕە كۆمەڵايەتييەكان دادەخەن و هەموو هاتووچۆيەك قەدەغە دەكەن."

لە ماوەى رابردووش بڕيارەكانى ئەردۆغان دەرى خست، دەستى لە دەسەڵات گيركردووە، ئازادييەكانى كەمكردۆتەوە، بۆ ئەوەى بتوانێت لە سەرۆكايەتى توركیا بەردەوام بێت، بۆيەش فەرمانى كرد چاودێرى تۆڕە كۆمەڵايەتييەكان بكرێت بە پاساوى رێگرى لە بڵاوكردنەوەى شتى زيانبەخش.