Nuce Logo

گەشنگەشەى سێ پسپۆڕى پەيمانگەى واشنتن، كاريگەریى شەڕى ئۆكراينا لەسەر لێكنزيكبوونەوەى توركيا و ئەمەريكا و بڵاوبوونەوەى هێزى سەربازى لەو ناوچەيە.

ئانا بۆرشيفسكايا - سۆنەر چاگاپتاى - گرنت رۆمڵى

ئاشكرايە ئامانجى ڤلاديمێر پۆتين، سەرۆكى رووسيا لە هێرشەكردنە سەر ئۆكراينا چوونە ناو شەرێكى ساردە بوو، بەڵام ئەمجارە نەخشەى كۆتايى جياواز دەبێت، لەگەڵ ئەوەى دڵخۆشيەكى زۆر بەرانبەر تواناكانى سوپاى ئۆكراينا بۆ رووبەڕووبوونەوەى هێرشەكانى رووسيا هەيە، بەڵام ئەو شەڕە بەردەوام دەبێت، ئەگەريش هەيە كيێڤ ببێتە حەلەبى دووەم، بەوەش شەڕ و ململانێكان درێژە دەكێشێت. 

كاردانەوەكانى وڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، ئاماژەن بۆ ئەوەى كە پۆتين سەركەوتوو بووە بۆ دروستكردنى پەيوەندييەكى باش و هەژموونێكى پراگماتى لەو ناوچەيە، ئێران و سووريا و گرووپەكانى سەر بەو دوو وڵاتە پاڵپشتى شەڕى رووسيا دەكەن، لە كاتێكدا وڵاتەكانى تر هێشتا بڕيارى يەكلاكەرەوەيان نەداوە دەچنە پاڵ كام بەرە، بۆ نموونە رەجەب تەيب ئەردۆغان، سەرۆكى توركيا ناتوانێت بچێتە بەرەى بەرانبەر رووسيا، لەلايەكى تر ئيسرائيل هەوڵدەدات لەسەر هێڵێكى باريك هەنگاو دەنێت، لە پاڵ ئەوەشدا بەرانبەر پۆتين نەرمى دەنوێنێت و هاوبەشايەتى نيزيكتريشى لەگەڵ ئەمەريكا هەيە.

سەبارەت بە كاريگەرييەكانى ئەو هێرشە بۆ سەر رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، فاكتەرێك هەيە، کە رۆڵى سەرەكى دەبینێت، ئەويش پەيوەندیى ئۆكراينايە بە دەرياى ڕەش و ئازۆڤ، مۆسكۆ پێى وايە، ئەو دوو دەريايە و دەرياى ناوەڕاست هێڵى بەرگرى سێ لايەنەيە، کە لە بەرەى باشوور بەرگرى لە خاڵى لاوازى رووسيا دەكات. 

هەروەها ئەنجامى ئەو شەڕەش كاريگەرى لەسەر هەڵوێستى ئايندەى پۆتين دەبێت بەرانبەر وڵاتانى سەر دەرياكان و وڵاتانى نزيك لەخۆى.

لە لايەكى ترەوەى ئەو شەڕەوە ئاسايشى خۆراك دەخاتە مەترسييەوە، بەتايبەت لە لوبنان و ميسر و ئيسرائيل مەترسى زياتريان دەكەوێتە سەر، هەروەها ئەگەريش هەيە ببێتە ئاوارە بوونى خەڵكێكى زۆر، چونكە پۆتين لە رابردووش ئەو چەكەى بەكارهێناوە، ئەگەريش هەيە جارێكى سەرلەنوێ ئەو دووبارە بەكارى بهێنێتەوە.

لە لايەكى تريشەوە بەهۆى پەيوەندى بازرگانى وڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لەگەڵ رووسيا و سزا نێودەوڵەتييەكانى بەسەرى دا سەپێندرا لە رووى داراييەوە كاريگەرى لەسەر وڵاتانى ئەو ناوچەيە و نرخى نەوت وزە دەبێت.

هەرچەندە پۆتين خۆى لە تەنگەشەى سووريا دەپاراست، بەڵام لە ئۆكراينا ناتوانێت بەو خۆپاراستنە سەركەوتوو بێت، بۆ بەردەواميش بە هەژموونى ستراتيژى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست ئەو شەڕەى ئۆكراينا بەكاردەهێنێت، چونكە دەيەوێت وەك دەستكەوتى سەربازى لە سووريا وڵاتانى ئەو ناوچەيە حيسابى بۆ بكەن، ئەگەر لە شەڕى ئۆكرايناش سەركەوتوو نەبوو، پێگەى نێودەوڵەتى لاواز دەبێت، لەگەڵ ئەوەش دا نابێت وڵاتانى جيهان چاوەڕوانى ئەو لاوازييە بكەن، چونكە پۆتين بۆ فشارخستنەسەر رۆژئاوا هەموو رێگەكان بەكار دەهێنێت، بۆيە دەبێت وڵاتانى رۆژئاواش هەمان كارى ئەو دووبارە بكاتەوە.

سەبارەت بە ئەمەريكاش نابێت توانا و خواستى رووسيا بۆ تاقيكردنەوەى هێزەكانى لەو ململانێيەى ئۆكراينا بەكەم سەير بكات، چونكە هێزەكانى رووسيا پشت بە تاقيكردنەوەكانى سووريا دەبەستێت.

بەگشتى سەركردەكانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و باكوورى ئەفريقيا گومانيان بەرانبەر تواناكانى ئەمەريكا بۆ دروست بووە، بۆيە زۆربەيان پەنا بۆ فرەيى سياسەتى دەرەوەيان دەبەن، چونكە بڕوايان بە پشتبەستن بە واشنتن لاواز بووە، بۆ نمونە ئەو تێروانينە كاريگەرى لەسەر وڵاتێكى وەك ئيمارات هەيە، ئەمە وايكردووە بە وردى چاودێرى  هەژموونى ئەمەريكى بكەن، كاتێك واشنتن كارێك دەكات بەشێوەى جۆراوجۆر هەڵى دەسەنگێنن، هەرچەندە واشنتن ئەو شەڕەى رانەگرتووە، بەڵام هەنگاوى گەورەشى ناوە، وەك ئاشكراكردنى پيلانەكانى رووسيا بۆ دروستكردنى ترسێكى درۆينە، ئەوەش واى لە پۆتين كردووە بەبێ هيچ پاساوێكى دروستى نەبوو بۆ هەڵگيرساندنى ئەو شەڕە نەبوو، جگە لە هەندێ دەستكرد بەوەش راستگۆيى خۆى لەدەست داوە.

سەبارەت بە رێككەوتنى ئەتۆمى ئێران، لەكاتى دانوستاندنەكان بەرگرى لە تاران دەكەن، ئەوەش ئاماژەيە ئێرانى بەبێ ئەتۆمى بەباشتر دەزانن، بەڵام بەرگەى چاوەڕوانى ئەو دۆسيە ناگرن، بۆيە پێويستە بەرپرسانى رۆژئاوا گومان لە هەر داوايەكى هەماهەنگى رووسيا لە ئۆكراينا پەيوەست بە رێككەوتنى ئەتۆمى ئێران بكەن.

دەكرێت سياسەتى توركيا بەرانبەر ئەو شەڕە بەو جۆرە وەسف بكەين (بێلايەنێكى لايەنگرى ئۆكراينا).

ئەو قەيرانە دەرفەتێكى ستراتيژى بۆ توركيا رەخساندووە، كە لە قۆناغى ئايندە پەيوەندييەكانى لەگەڵ ئەمەريكا بەهێز بكاتەوە. 

سەبارەت بە ئەردۆغان، لەدواى هەوڵى كودەتاكەى ساڵى (2016) پەيوەندييەكى هاوبەشى لەگەڵ پۆتين دروستكردووە، بەڵام ئەو دوو وڵاتە هاوپەيمان نين، تا ئێستاش لە دەرياى ڕەش ركابەرى يەكترين، بەو دواييە بەگوێرەى ئەو مەرجانەى داندراون توركيا فۆكەسى خستە سەر رێككەوتنى مۆنترۆى ساڵى (1936) بۆ رێكخستنى كەشتييەكان، وڵاتانى سەر دەريا دەتوانن بەهەميشەيى پارێزگارى لە مانەوەى هێزەكانيان لە دەرياى ڕەش بكەن، توركياش پاسەوانێكى دياريكراوە بۆ دياريكردنى ئەو كەشتيانەى لەكاتى شەڕ بە رێگەى گەرووەكان تێدەپەڕن، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك ناڕوونى لە لايەنە ياساييەكانى ئەو رێككەوتنە هەيە، چونكە تا ئێستا رووسيا هێزێكى سەربازى زاڵە. 

ئەنقەرە پێى وايە ئۆكراينا هاوپەيمانێكى سەرەكييە لە دروستكردنى هێزێكى هاوسەنگ لە بەرانبە بە مۆسكۆ، بۆيە هەوڵەكانى دەخاتە گەڕ تاوەكو كيێڤ نەكەوێتە دەستى پۆتين، لە هەمانكات ئەردۆغان بەرگەى دووركەوتنەوە لە رووسيا ناكات، چونكە پۆتين دەتوانێت مەترسى زۆر بخاتە سەر توركيا، بەتايبەتيش هەڵبژاردنى ساڵى ئايندەى لە پێشە، بۆ نموونە ئەگەر ئەو شەڕە بەردەوام بێت و هاوكارييەكانى توركيا لە بەرژەوەندى ئۆكراينا بێت مۆسكۆ دەتوانێت لە رێگەى ئۆپراسيۆنى سەربازى لە سووريا خەڵك ئاوارە بكات و روو لە توركيا بكەن، ياخود سزاى ئابوورى و گەشتيارى بەسەر توركيا بسەپێنێت، ئەوەش دەبێت زەبرێكى كوشندە  دەبێت لە ئابوورى ئەو وڵاتە، تەنانەت رووسيا دەتوانێت راستەوخۆ لە سووريا دژ بە هێزەكانى توركيا، ياخود گرووپەكانى نزيك لەو وڵاتە بووەستێتەوە.

لەلايەتى پراكتيكەوە، ئەو كارانەى ئەنقەرە پاڵپشتى ديپلۆماسى و مادى ئۆكراينايە، بەڵام بەبێ ئەوەى لە سزا ئابوورييەكانى دژ بە رووسيا بەشدار بێت، جێبەجێكردنى رێككەوتنى مۆنترۆ بەبێ لايەنانە سوودى بۆ توركيا دەبێت، بەتايبەت ئەگەر ئەو شەڕە بەردەوام بێت. 

ئەو شەڕە كەمێك رۆحى واقيعيبوونى خستەوە بەر توركيا، بۆيە ئێستا كاتى ئەوە هاتووە واشنتن لە گفتوگۆ ستراتيژييە قووڵەكان بە شێوەيەكى رانەگێندراو ئەنقەرە بەشدار پێبكات، بۆ ئەوەش فۆكەس بخاتە سەر دۆسيە و گرێبەستە گەورەكانى وەك، بەهێزكردنى پەيوەندى دوولايەنە سەبارەت بە قەيرانى ئۆكراينا، هەڵوەشاندنەوەى گرێبەستى سيستەمى (ئێس 400)ى رووسى، پێداچوونەوە بە سياسەتى ئەمەريكا بەرانبەر هێزە كوردييەكان لە سووريا، دووبارە گێڕانەوەى توركيا بۆ پڕۆگرامى فڕۆكەى (ئێف 35) هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانى كۆنگرێسى ئەمەريكا بۆ فڕۆشتنى فڕۆكەى (ئێف 16) بە ئەنقەرە، داڕشتنەوەى رێككەوتنەكان بە جۆرێك رێگە نەدات رووسيا لە سووريا فشار بخاتە سەر هێزەكانى توركيا و گرووپەكانى نزيك لەو وڵاتە.

بەدوور دەزاندرێت لەو نزيكانە هەڵوێستى سەربازى ئەمەريكا لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست بە راستەوخۆ كاريگەرى لەسەر قەيرانى ئۆكراينا ببێت، چونكە زۆربەى هێزەكانى لە شوێنەكان بۆ پاڵپشتى لە هاوپەيمانەكانى لە ناتۆ گۆڕانكارييان بەسەرهاتووە، بايەخى سەرەكى ئەو هێزانەى يە ئەوروپايە، جگە لە فەرماندەيى (82)ى ئاسمانى، لەگەڵ ئەوەش ئەو ململانێيە ماوەيەكى زۆرى دەخايێنێت، كە دەكرێت هەندێك هەوڵى سەربازى ئەمەريكا تا ماوەيەكى زۆر لەو ناوچەيە سنووردار بێت.

بۆ ئەوەش ئەمەريكا لە رێگەى نێردەكانى دڵنيايى داوەتە هاوپەيمانەكانى كە پارێزگارييان لێ دەكات، ئەوەش ئەگەرى هەيە شەرێكى درێژخايەن لە ئەوروپا هەڵگيرسێت، بەوەش هەندێك لەو بنكە سەربازيانەى ناوچەى كەنداو بۆ پاڵپشتى هاوپەيمانەكانى لە ناتۆ باشەكشە پێ بكات.

لەسەر بازنەيەكى فراوانتر، شەڕى ئۆكراينا چركەساتێكى روونى بۆ ئەمەركيا و هاوبەشەكانى رەخساندووە. ئيسرائيل تووشى دڵەڕاوكێيەكى زۆر بووە، ترسى لە تێكچوونى پەيوەندييەكانى لەگەڵ رووسيا سەبارەت بە سووريا هەيە.

ئوردن ترسى لە ئاسايشى سنوورەكانى هەيە، كە  بازرگانى مادەى هۆشبەرى تێدا بكرێت، رووسيا پەيوەندييەكى دێرينى لەگەڵ سعووديە و ئيمارات لە بوارى نەوت ئەندامى رێكخراوى (ئۆپيك پڵەس)ن، لە لايەكى ترەوە زۆربەى هاوبەشەكانى ئەمەريكا پێيان وايە، واشنتن لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەستى بە كشانەوەى هێزەكانى كردووە، رووسيا و چين پەناگەيەكى ئارامن.

بۆيە پێويستە واشنتن شەپۆلى پاڵپشتى نێودەوڵەتى كە بۆ ئۆكراينا راگەێندراوە بەهێز بكات، بۆ ئەوەى ئەو هاوكارييە خێرايانە ببێتە تەواوكەرى ئەو سزايانەى خراوەتە سەر رووسيا، سەبارەت بە سزاكانيش، هەندێك رێكارى جۆراوجۆ هەيە، كە ئابوورى رووسيا و كەرتى سەربازى كاريگەريى لاوەكى لەسەر فرۆشتنى چەكى رووسى بە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەيە.

هەرچەندە مەترسييەكان بەردەوامن، لەوانەيە ئەو وڵاتانەى لە روسياوە نزيكن  ئەمەريكا (كاستا)يان بەسەر بسەپێنێت، چونكە ئەگەر هەيە بەهۆى هەرزانى و مەرجى كەم هاوبەشەكانى ئەمەريكا پەنا ببەنە بەر كرملين بۆ كڕينى پێداويستى سەربازى.

ئێستاش لەگەڵ زيادبوونى سزا سەپێندراوەكانى سەر ڕووسيا، هاوبەشەكانى ئەمەريكا ناچارن بير لە هەڵسەنگاندى مەترسيەكانى كڕينى چەكى رووسى بكەنەوە، ئەو گۆڕانكارييانە دەرفەتێك دەداتەوە بە بەرپرسانى ئەمريكا دووبارە هاوبەشەكانيان بگێڕێنەوە بۆ لاى خۆى، بەڵام هێشتا ئەگەريش هەيە پەنا بەرنەوە بەر چين، ياخود وڵاتانى تر.