Nuce Logo

چەند مانگێك پێش ئێستا، توركیا تووشى قەيرانێكى قوورسى هەڵوێست بوو، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا لە لیبڕاڵیەتی رۆژئاوایی دوور كەوتبۆوە، كە چەندین ساڵ بوو ئەنقەرە ئەندامێكى نەویسترا بوو لە هاوپەیمانی ناتۆ، لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا ئەردۆغانى بە كەسێكی خۆسەپێن وەسف كرد، هەروەها لە لوتكەی دیموكراسی كە لە رێگەی ئینتەرنێتەوە ئەنجامی دا، بانگهێشتی سەرۆكى توركياى نەكرد، ئەوەش لە ساڵی رابردوو دەنگدانەوەى گەورەی هەبوو.

بەرزبوونەوەی پێگەی ئەنقەرە

لەگەڵ زيادبوونى ئاڵۆزييەكانى نێوان رووسيا و ئۆكراينا، كەسانێكى زۆر لە واشنتن چاوەڕوانى ئەوەيان دەكرد، ئەنقەرە گەورەترين زيانمەند بێت، يەكێك لە لێكۆڵەرەكان دەڵێت، "ئەو قەيرانە لەكۆتايى دەبێتە تێكچوونێكى درێژمەوداى ئەو ئاڕاستەى كە توركيا لە نێوان ناتۆ و رووسيا گرتۆتيەبەر." بەڵام رووداوە نێودەوڵەتييەكان گومانى خستە ئەو پێشبينيانە، لەگەڵ نزيكبوونەوەى جەنگى ئۆكراينا بۆ مانگى چوارەم، پێگەى توركيا لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى بەهێزتر بوو، ئەوەش بەهۆى ئەو ستراتيژيەتە هەستيارەي کە ئەنقەرە گرتيەبەر، كە بەگوێرەى ئەو ستراتيژيەتە فڕۆكەى نرخ هەرزانى بە ئۆكراينا فرۆشت و بەشدار بوو لە سەپاندنى هەندێك سزا بەسەر رووسيا، بەڵام هەموو سزاكانيشى بەسەر مۆسكۆ نەسەپاند، لە هەمانكاتيش هەر كات دەرفەتى هەبووبێت لەگەڵ بەرپرسانى رووسيا كۆبۆتەوە، شارەزايان دەڵێن، "ئەو ئاراستەى توركيا گرتيتيەبەر ناتواندرێت وێنا بكرێت، ئەويش پارێزگارييە لە پەيوەندييەكى بەهێزى وەك يەك لەگەڵ ناتۆ و رووسيا."

سيبل ئۆكتاى، مامۆستا لە زانكۆى ئيلينوى و ئەندامى ئەنجوومەنى شيكاگۆ بۆ كاروبارى جيهانى رايگەياند، "توركيا لە لايەنى جيۆستراتيژى وڵاتێكى گرنگە، بە دياريكراوى رووداوەكانى ئەم دواييە پێگەكەى بەهێز كرد."

لە بەشێكى ترى قسەكانى ئۆكتاى ئاماژە بەوە دەكات، "هەوڵەكانى توركيا بۆ راگرتنى هاوسەنگى لەنێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا كارێكى نوێ نييە، ئيستەنبۆڵ دەكەوێتە سەر گەرووى بۆسفۆڕ، رێگەيەكى ئاوى ستراتيژييە دەرياى رەش و دەرياى ناوەڕاست پێكەوە دەبەستێتەوە، چونكە رووسياش هێزى دەريايى لەسەر دەرياى رەش هەيە، توركيا هيچ بژاردەيەكى ترى لەبەردەست نييە، جگە لە مامەڵەكردن لەگەڵ مۆسكۆ نەبێت، ئێستا ئەم دوو وڵاتە دوو هاوبەشى سەرەكى بازرگانين، لە وەرزى هاوين گەشتيارانى رووسيا روودەكەنە كەناراوەكانى دەرياى ئيجە لە سنوورى توركيا."

توركيا مێژووێكى درێژى لەگەڵ ئەوروپا هەيە، لە (1952) بەشێكەلە هاوپەيمانى ناتۆ و نزيكيشە لە رووسيا، قەبارەى سوپاى توركيا لە ناتۆ دووەم هێزە.

دووركەوتنەوەى لە رۆژئاوا

هەرچەندە پێگەى جوگرافى توركيا هەموو شتێك نييە، نەبۆتە هۆى ئەوەى لەو ساڵانەى دوايى لەسەر پەتێكى بەرز يارى بكات، نيشانەى ئەوەش سەرەتا ئەردۆغان و ئاكپارتى وەك نموونەيەكى ئيسلامى ميانڕەو لاى ئەوروپا خۆشەويست بوون، بەڵام لەو ساڵانەى رابردوو هاوبەشەكانيان لێيان دووركەوتنەوە، هۆكارەشى ئەوەيە ئاكپارتى لە دامەزراوە ليبڕاڵييەكانى توركيا پاشەكشەى كرد و  چالاكى هێزە ئۆپۆزسيۆنەكان بەرتەسك كردەوە.

لە (2016) باردۆخەكە خراپتر بوو، هەندێك ئەندام لە سوپاى توركيا هەوڵيان دا كودەتا بەسەر ئەردۆغان بكەن، گۆرگيۆ كافيرۆ، سەرۆكى جێبەجێكارى دەزاگى گاف ستيت ئەناليتيسك، ئاماژە بەوە دەكات، "ئەردۆغان و راوێژكارەكانى پێيانوابوو ئەمەريكا و وڵاتانى ئەوروپا پارێزگارييان لەو گرەوى ئەو كودەتايە دەكرد، كاتى كودەتاكە نادڵنيا كودەتاكە سەردەگرێت."هەر ئەوەش بووە هۆكارى ئەوەى بيرمەندانى توركيا داوا بكەن وڵاتەكەيان لە رووسيا نزيك بێتەوە.

لە (2018 ) كاتێك توركيا سيستەمى مووشەكى بەرگرى (ئێس 400)ى لە رووسيا كڕى ئاڵۆزييەكان زۆر بەهێز بوون، ئەوە بووە هۆكارى ئەوەى توركيا لە پڕۆگرامى فڕۆكەى (ئێف 35)ى رووسى دوور بخرێتەوە، دۆناڵد ترامپ، سەرۆكى ئەوكاتەى ئەمەريكاش هاوكار نەبوو چارسەرى ئەو كێشەيە بكات، بەڵكو هەڕەشەى وێرانكردنى ئابوورى توركياى كرد.

لەسەرەتاى ساڵى ڕابردوو كاتێك بايدن دانى بە جينۆسايدى ئەرمەنەكان نا، ئاڵۆزييەكان گەيشتە لوتكە، ئەوەش هەنگاوێك بوو توركيا بە هێرشێكى بێ پاساوى بۆ سەر مێژووى نيشتيمانى وڵاتەكەى دابنێت، بە درێژايى ئەو ماوەيە توركيا لە وڵاتانى رۆژئاوا خزمەتى خۆى نەكردەوە، لەسەر ئاستى ناوخۆ دژ بە هێزە ئۆپۆزيسيۆنەكان وەستاوە، لەسەر ئاستى دەرەكيش لە رووسيا نزيك بۆوە.

گۆڕانى دۆخەكان

دوو ساڵى رابردوو  بۆ توركيا زۆر سەخت بوو، بەڵام مامەڵەى توركيا لەگەڵ قەيرانى ئۆكراينا گوتارى وڵاتانى رۆژئاواى گۆڕى، بەبێ ئەوەش زيان بە پەيوەندييەكانى لەگەڵ رووسيا بگەينێت، ئەوەش دەستكەوتێكى كەم وێنەبوو، چونكە توركيا چەند مانگێكى كەم پێش قەيرانەكە چەكى بە كيێڤ فرۆشتبوو.

توركيا فڕۆكەى بێفڕۆكەوانى كە نرخەكەى زۆر هەرزانە بە ئۆكراينا فرۆشت، بەڵام كاريگەرى زۆرى هەبوو، چونكە بەهۆى ئەم فڕۆكانە ئۆكراينا سەركەوتنى گەورەى بەسەر رووسيا بەدەستهێنا، ورەى هەموو هاوپەيمانى وڵاتانى رۆژئاوا بەرزكردەوە، لەسەر ئاستى جيۆستراتيژيش پێگەى توركياى بەرزكردەوە، ئەوەش هەنگاوێكى گەورە بۆ ئەوەى توركيا دەرى بخات كە لەپاڵ ناتۆيە، بووە هۆكارى ئەوەش ئۆكراينا وەڵامى دەستدرێژييەكانى رووسيا بداتەوە."

ئەردۆغان كە بە كەسێكى بەخشندە نەناسراوە، هيچ دەرفەتێك لە دەست نادات، ئەو هەڵوێستە نوێيەى لە كاتى داواكردنى سويد و فينلەندا بۆ ئەندام بوون لە ناتۆ، مايەى تاقيكردنەوە بوو، لەگەڵ داواكردنيان دەستبەجێ رەخنەى گرت، ئاماژەى بەوە كرد ئەو دوو وڵاتە پەناگەيەكى ئارامن بۆ ئەندامانى پارتى كرێكارانى كوردستان، كە توركيا و وڵاتانى ئەوروپا بە تيرۆرستى دەزانن.

ئەردۆغان چى دەوێت؟

رەخنەى توركيا لە داواكارى سويد و فينلەندا بووە هۆى دروستبوونى ترس لەلاى هەندێك وڵات، كە پێيانوايە ئەو هەنگاوەى توركيا دەبێتە دابەشبوون و دروستبوونى ترسە لەسەر ناتۆ، ئەوەش لەكاتێدايە پێويستە ناتۆ وەك بەريەكى يەكگرتوو دەردەكەوێت، مستەفا جۆربۆز، مامۆستا لە زانكۆى ئەمەريكى رايگەياند، "هەندێك پێيانوايە توركيا لەناو ناتۆ ئەسپى تەڕوادەى رووسيە، نەك پێچەوانەكەى بێت، چونكە هەڕەشەكانى ئەردۆغان بۆ رێگرى لەو دوو وڵاتە دەرى دەخات  رووسيا سوودمەندى سەرەكى ئاڵۆزييەكانى نێوان توركيا و وڵاتانى رۆژئاوايە."

هەرچۆن بێت، ئەردۆغان سوورە بۆ بەكارهێنانى هەژموونى خۆى بۆ بەدەستهێنانى سەركەوتنێك، بەتايبەت سەرۆكى توركيا هەست بە دڵەڕاوكێ دەكات، كە ئەگەرى هەيە ئەمجارە لە هەڵبژاردنەكان شكست بهێنێت، چونكە وڵاتەكەى تووشى قەيرانێكى گەورەى ئابوورى بووە، بەگوێرەى باريس كيسيجين، مامۆستا لە زانكۆى ئيلۆن، "سەركەوتنە نێودەوڵەتييەكانى هاوكار دەبێت بۆ دەستگرتن بە دەنگدەرەكانى." 

كيسجين لە بەشێكى ترى قسەكانى دەڵێت، "هەڵبژاردنى ساڵى داهاتوو نزيك بۆتەوە، بۆيە پێموايە ئەردۆغان بايەخ بە سەركەوتنەكان دەدات بۆ ئەوەى لەسەر ئاستى ناوەخۆش سەركەوتوو بێت."

ئەردۆغان پێىوايە بڕيارى سويد و فينلەندا بە جێكردنەوەى ئەندامانى پەكەكە دەبێتە هۆى زيادبوونى ململانێكانى ئەو رێكخراوە لەگەڵ ئەنقەرە، ئەوە ماوەتەوە توركيا دەيەوێت چى بەدەست بهێنێت بەرانبەر خواستى ئەو دوو وڵاتە بۆ بوون بە ئەندامى ناتۆ، چاوەڕوانيش دەكرێت توركيا لەو تاكتيكە هەندێك سازشى ئەو دوو وڵاتە بەدەستبهێنێت.

لە كۆتاييدا توركيا دەزانێت، ناتۆ نايەوێت مامەڵە لەگەڵ چارەنووسى وازهێانى ئەنقەرە بە تووڕەبوونى توركيا بكات، ئەگەر توركيا دووربخاتەوە چى روودەدات؟ ئەو كاتە توركيا زياتر لە هەژموونى رووسيا نزيك دەبێتەوە، ئەوەش وەك ئەوەيە ميلى كاتژمێرەكە (60) ساڵ بگەڕێنينەوە دواوە.

ئەو راگەيێندراوەى ئەم دواييەى يەنس ستۆڵنبرێگ، سكرتێرى ناتۆ پاڵپشتى ئەو ديدەى سەرەوەيە، كە لە كۆنگرەيەكى رۆژنامەوانى رايگەياند، "مەترسييەكانى توركيا رەوان، چونكە پەيوەيستە بە تيرۆرەوە." ئەوەش ئاماژەيە بۆ ئەوەى ناتۆ مەترسى پەكەكەى بە جددى وەرگرتووە، چونكە بۆتە هەڕەشە بۆ سەر ئاسايشى توركيا.

توركيا بەشدارە لە چارەسەكردنى قەيرانى جيهانى

پرسێكى سەرەكى تر هەيە لەو ململانێيە، ئەويش مليۆنان تۆن دانەوێڵەيە، كە ئێستا لە كۆگاكانى ئۆكراينا، ناتواندرێت بگەيێندرێتە بازاڕەكانى جيهان، وڵاتانى رۆژئاواش پێويستى زۆريان بەو دانەوێڵەيە، كە رەوانەكردنى دەبێتە كەمكردنەوەى قەيرانى خۆراك، كە ئێستا هەڕەشەى برسێتى لە هەندێك هەژارترين وڵاتانى جيهان دەكات.

بەڵام كەمێك لەو وڵاتە ئامادەن بۆ بەديهێنانى ئەو خواستە گفتوگۆ لەگەڵ رووسيا بكەن، لێرە رۆڵى ئەردۆغان و تيمى دانوستاندن لەگەڵ كرملين دەردەكەوێت، بۆ ئەوەى جووڵەى كەشتييە بارهەڵگرەكان لە دەرياى رەش دەستپێبكاتەوە، لەم دواييە ئەردۆغان رووبەڕووى بەربەستێكى مەترسيدار بۆوە، ئەويش رەتكردنەوەى ئۆكراينا بوو، كە لە واقيعدا بەشێك نەبوو لە شاندى دانوستاندنەكان و مەرجەكانى مۆسكۆ بۆ دەستپێكردنەوەى هەناردەكردن، بەڵام توركيا پاڵنەرى گەورەى بۆ فشار هەبوو بۆ ئەوەى رەوانەكردنى دانەوێڵە دەستپێبكاتەوە، هەروەها هەوڵە گەورەكانيشى بۆ نێوەندگيرى راگرتنى ئەو جەنگە لەنێوان ئەو دوو وڵاتە هاوكاريەكى باشى بوو.

ئەگەر توركيا زيرەكانە هەڵسوكەوت بكات، لاى كەمى ئەگەر هەيە جيهان لە قەيرانى خۆراك دەرباز بكات، دەتوانێت لايەنێك راكێشێتە سەر مێزى دانوستاندن، هەرچەندە كيسجين، دڵنيا نييە لەوەى ئەردۆغان لە ماوەيەكى نزيك هەژموونى زياد بكات و بيگۆڕێت بۆ زيادبوونى بەهێزى جيۆسياسى دوورمەودا، بەڵام لەوە دڵنيا، كە ئەردۆغان دەيەوێت دان بەوە بنێت توركيا گرنگە، ئەوەش ئەو دەرفەتەى پێبەخشيووە، بۆيە تا ئێستاش چاوەڕوانى ئەو ديدەين، تا چەند ئەوە لەسەر ئەرزى واقيع بەرجەستە دەبێت، تا ئێستا نەمانديووە.