خۆپيشاندانەكانى ئێران لەنێوان ئێستا و رابردوو بیروڕا

مەهدی خەلیجی

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

خۆپيشاندانەكانى ئەم دواييەى ئێران لە چەند لايەنێكى گرنگ كە ماوەيەكى زۆرە كارى بۆ دەكرێت بايەخى تايبەتى هەيە، چونكە گەنجانى ئەو وڵاتە دەسەڵات و پياوانى ئاينى و ريفۆرمخوازەكان و سياسييە جوداخوازەكانى دەرەوە و ناوەوە رەت دەكەنەوە.

لە (16) مانگى رابردوو شەپۆلێكى نوێى خۆپيشاندان دەستى پێكردوو، كۆمارى ئيسلامى ئێرانى رووبەڕووبەڕووى ئاڵنگەرى ئەمنى و سياسى مەترسيدار كردۆتەوە، بەرپرسانى ئەو وڵاتە بەشێوەيەكى زۆر گەورە تووشى شۆك بوونە، ئەوەشى جێگەى بايەخە عەلى خامنەئى، رێبەرى باڵاى كۆمارى ئيسلامى ئێران لەوەتەى ناڕەزاييەكان لە دژى گيان لەدەستدانى ژينا ئەمينى لەژێر ئەشكەنجەى پۆليسى رەوشت دەستى پێكردووە، تا ئێستا هيچ قسەيەكى لەسەر ئەو رووداوە نەكردووە، لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆى ئەو ئاڕاستەى خۆپيشاندەران گرتووتيانە بەر دڵەڕاوكێ ئەو كەسانەى نزيك خامنەئى گرتۆتەوە.

خۆپيشاندانەكانى دژ بە دەسەڵاتدارانى كۆمارى ئيسلامى ئێران شتێكى نوێ نييە، لە هەڵبژاردنەكانى ساڵى (2009) خۆپيشاندانى مليۆنى دژ بە ساختەكارى لە هەڵبژاردنى سەرۆكايەتى ئەنجام درا، كە مير حوسێن و مووسەوى و مەهدى كەڕووبى سەركردايەتى خۆپيشاندانەكانيان دەكرد، كە تا ئێستا مووسەوى لەژێر نيشتەجێى زۆرەملێيە.

مەهدی خەلیجی

ساڵى (2019) بەهۆى گرانبوونى نرخى بەنزين خۆپيشاندانى گەورە لە شارەكانى ئێران ئەنجامدرا، سوپاى پاسداران و هێزەكانى پۆليس زياتر لە (1500) خۆپيشاندەريان كوشت، ئەوەش ژمارەيەكى پێوانەيى بوو.

راپەڕينەكانى ئێستا چەند تايبەتمەندييەكى هەيە، مايەى هەڵوەستە لەسەركردنە:

خۆپيشاندانەكانى پێشوو سەرچاوەى سەرەكى ناڕەزاييەكان بڕيارێكى ئابوورى، يا سياسى جيابوو. دروشمى سەرەكى خۆپيشاندانەكانى ئێستا (ئافرەت، ژيان ئازادى)ييە، ئەوەش ئاماژەيە بۆ ناڕەزاييەكى گشتى و قووڵتر دژ بە دەسەڵاتى داپڵۆسێنەرى ئێرانن.

هەوڵە گشتگيرەكانى دەسەڵات بۆ ئيسلاميزەكردنى كۆمەڵگەى ئێرانى كۆنتڕۆڵكردنى سەرجەم لايەنەكانى كۆمەڵگەى ئێرانى گرتۆتەوە، ئەوەش بۆتە هۆى بێبەشبوونى دانيشتوانى ئەو وڵاتە لە ئازادييە گشتى و تايبەتييەكان.

هەر ئەوەش وايكردووە ئافرەتان بە خراپترين شێوە لە ئێران مافەكانيان پێشێل بكرێت، جەستەيان بايەخى زياتر بێت، بۆيە رێزگرتنى مرۆڤ و ئازادييەكانى ئافرەتان، داواكارى سەرەكى خۆپيشاندارانە، چەقى داواكارييەكانيش داننانە بەوەى ئافرەتان قوربانى سەرەكى دابونەريتى دەسەڵات و ئايدۆلۆژياى ئيسلامين كە ستەمكارانە دەسەڵات پەيڕەوى دەكات، هەر ئەوەشە بووە بە بنەماى سەرەكى جووڵانەوە ناڕەزاييەكانى هێزێكى مرۆيى و ليبرالى و عەلمانى فراوان، كە لەسەر يەكسانى بونياد نراوە، بۆتە پاڵنەرێكى گەورەش بۆ گۆڕانكارى ريشەيى.

ئەو جووڵانەوەى ئێستا بەهيچ شێوەيەك پەيوەست نييە بە پياوانى ئاينييەوە، بەڵام ئەوەش ناگەيێنێت كە دژ بە ئاين بێت، بەڵام لەسەر ئەرزى واقيع خۆپيشاندەران بە مەبەست خۆيان دەپارێزن لە بەكارهێنانى دروشم و گوتارە ئاينييەكان، لەگەڵ ئەوشدا ئاشكرايە ئەو جووڵانەوە هيچ پياوێكى ئاينى لەخۆى نەگرتووە.

لە رابردوو سەرجەم جووڵانەوە سياسييەكانى ئێران لە شۆڕشى دەستوورييەوە لە سەرەتاى سەدەى (20) بۆ شۆڕشى ئيسلامى ئێران لە (1979) پياوانى ئاينى لە ئاستێكى فراوان بەشدار بوون، تەنانەت لە ساڵى (2009) مەهدى كەڕوبى وەك وەك پياوێكى ئاينى يەكێك بوو لە سەركردە سەرەكييەكانى شۆڕشی سەوزی دەكرد.

یەكەم خۆپیشاندانە لە ئێران پیاوانی ئاینی لە پشت نەبێت

ئامادەنەبوونى پياوانى ئاينى لە نارەزاييەكانى ئەمڕۆى ئێران شتێكى روواڵەتى نييە، چونكە زۆربەى خۆپيشاندەران پێيانوايە، پياوانى ئاينى شيعە نەك تەنيا ديارترين لايەنگرى دەسەڵاتبن، بەڵكو رەخنەگرى بێدەنگن دەسەڵاتێكى بێلايەنيان لەسەر بنەماى شەرعييەتى دەسەڵات هەيە، ئەوان لە بە پلەى يەكەم ئاسانكاريان بۆ گەيشتن بەو دەسەڵاتە كردووە، لەو كاتەوە پاوساويان بۆ پرەنسيپ و سياسەت و بڕيارەكانيان دەهێنايەوە.

پياوانى ئاينى نوێنەرايەتى شەريعەتيان دەكرد، كە دەسەڵاتێكى ياسايى جيابوو، لە پێشێلكردنى مافەكانى مرۆڤ و ملكەچكردنى ئافرەتان بانگەشەى دەسەڵاتى ئيلاهى دەكرد. بۆيە ناكرێت ئەو چينە بەشدارى ئامانجە سەرەكييەكان بكەن، لە ديدى پياوانى ئاينى داواكارى يەكسانى مافەكان بۆ ئافرەتان هەڕەشەيە لەسەر بوون و پێگەى شەريعەت.

تەنانەت ئەو پياوانەى دژى دەسەڵاتن لەبەر هەر هۆكارێكى تر بێت ناتوانن بە ئاشكرا دروشمى (ئافرەت، ژيان، ئازادى) بڵێنەوە.

ئەوە جگە لەوەى ئەو جووڵانەوەيە لە چركە ساتێكى سەرەكى لە پياوانى ئايينى شيعە لە هێزەكانى سەركردايەتى لە كۆمەڵگەى ئێرانى جيا دەبێتەوە.

فۆكەس خستنە سەر سەرپۆش شتێكى رێككەوت نييە، دەسەڵاتى تۆتاليتارى ئێران لەو كاتەوەى دروست بووە بە دوژمنايەتى ئافرەت دەستى پێكردوو، بەزۆر سەپۆشكردن بە ئافرەتان بەشێك بوو لە هەوڵەكانى بۆ كۆنتڕۆڵكردن و پەراوێزخستنيان.

حكومەتەكەى ئيبراهيم رەئيسى ئەو رێسايەى زۆر توند پەيڕەو كرد، تەنانەت پێش خۆپيشاندانەكانى ئێستا رەخنەگرە ديارەكانى ئەو دەسەڵاتە بايەخى سەرەكيان بە سەرپۆشكردنى بەزۆر دەدا، ئەوەش وەك خواستێكى سياسى بەهێز، زۆربەى فشارەكان بە پاساوەكانى چالاكوانانيان بۆ پێشێلكردنى مافەكانی تاك بوو، نيوەى كۆمەڵگەى ئێرانى پێوەى دەناڵى پشتگوێ خستبوو.

نۆشين ئەحمەدى خوراسانى، نووسەرى ديارى ئێران ساڵى (2011 ) كتێبێكى بەناوى (سەرپۆش و رۆشنبيران) نووسى، كە تەنانەت چۆن رەخنەگران و جوداخوازە سياسيەكانى عەلمانى و ليبراڵيش بەردەوام خۆيان لە دانان بە چەوسانەوەى ئافرەتان و پێشێلكردنى ماف و ئازادييەكان دەپاراست، زياتر گرنگيان بە بەزۆر سەپۆشكردنى ئافرەتان وەك كێشەيەكى سەرەكى دەدا، نەك وەك پرسێكى ئافرەتان. 

خۆپيشاندانەكانى ئێستا دەريخست گۆڕانكارى ريشەيى لە ديدى زۆربەى ئێرانييەكان بەرانبەر ئەو ناخۆشيانە و چارەسەرەكان هەيە، ژمارەى ئەو كەسانەى مافەكانى ئافرەتان بە باشترين خاڵى دەستپێكى ناڕەزاييەكان دەزانن لە پێناو ديموكراسى و رووبەڕووبوونەوەى دەسەڵاتى ئيسلامى زۆر زياترە

خۆپيشاندانەكان ئاماژەيە بۆ ئەوەى كە گرووپ و كەسايەتييە سياسييەكانى ئێستا لە ريفۆرميستەكانى ناوخۆى ئێران بن، ياخود لە جوداخوازەكانى دەرەوە بن، هيچ پەيوەنديان بەو بابەتەوە نييە.

ديارترين خاڵێك كە بۆتە مايەى شۆك زۆرينەى گەنجانى تەمەن (25) ساڵ پێكهێنەرى سەرەكى ئەو خۆپيشاندانانەى ئێستان، خۆيان تەنيا بە دژى ئايدۆلۆژياى ئيسلامى نازانن، بەڵكو دژ بە بيركردنەوەى ئەو نەوە بە تەمەنەن، لەوانەش سياسييە ئۆپۆزيسيۆنەكانى دەسەڵاتى ئێستاى وڵاتەكەيان.

ئەوەش دەرى دەخات كە هێزێكى گۆڕانكارى هەيە دەكرێت خۆى خۆى رێكبخات بەبێ دەستوەردانى گرووپ و كەسايەتييە جوداخوازە كلاسيكييەكان، هەروەك پرسيارى ئەوەش دەكرێت كێ ئەو خۆپيشاندانانە ئاڕاستە دەكات، ئايا ئەگەر هەيە سەركرايەتييەكى ناوخۆيى دروست بكرێت، پێشئەوەى بە زەبرى هێز كۆتايى پێ ببهێندرێت، ياخود ببێتە هۆى كۆتاييپێهێنان.

پێویستە وڵاتانی رۆژئاوا لەبەرژەوەندی خۆپیشاندەران گفتوگۆكان بۆ لادانی سزاكان رابگرن

بە كورتى ئەوەى ديارە سرووشتى ئەو خۆپيشاندانە و شێوازى سەركردايەتى و رێكخستن و كەسايەتييە باڵاكانى بە تەواوى لە خۆپيشاندانە سياسييەكانى پێشووى ئەو وڵاتە جياوازە.

دەكرێت ئەو ئەزموونە پڕ بوێرييە ببێتە هۆى گۆڕانكارى گرنتر لە چەند رۆژ و هەفتەى داهاتوو، هەرچەندە كەسانێكى كەم نازانن تواناى رووبەڕووبەڕووى ئاڵگەرييە مەترسيدارەكانيان لە درێژ مەودا دەبێت ياخود نا.

پێشنيارەكان لە بوارى سياسەتى گشتى:

لێدوانى وڵاتانى بيانى كە پاڵپشت و هاوسۆزى خۆپيشاندەرانى دژ بە ئێرانن كەمترين سوودى بۆ هەنگاوەكان دەبێت، لەوانەش كۆمپانياكانى بوارى پەيوەندى و ژمارييەى وەك گۆگڵ و ئەمازۆن و ئەپڵ و رێخكراوەكانى مافى مرۆڤ و كەسايەتييە ديارەكانى بوارى بەرەنگاربوونەوەى مەدەنى و بزووتنەوە ديموكراتخوزاە بيانييەكان و ئەكادييمەييەكان و كەسايەتييە ئەدەبييەكان و هونەرمەندان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسانى ئەمەريكا و ئەوروپا دەتوانن رۆڵ لە هاوكاريكردنى ئەو خەڵكە ناڕازييە ببينن، ياخود لاى كەمى خۆيان لەو كارانە بپارێزنن كە دەبێتە زيان بۆيان.

بۆ نموونە ئێستا كاتێكى گونجاو نييە هەندێك رێكارى دارايى بۆ كەمكردنەوەى فشارەكان لەسەر دەسەڵات بگيرێتە، وەك كەمكردنەوەى ئەو سزايانەى لە ئەنجامى گفتوگۆكانى ئەتۆمى بڕيارى لێدراوە.

پێويستە وڵاتانى رۆژئاوا هيچ كارێك نەكات كە بە پشتگوێخستنى ئاڕاستەى گەلى ئێرانى لێك بدرێتەوە، كە ماوەيەكى زۆرە لەژێر ستەمى ئەو دەسەڵاتەدان، پێشخستنى ديموكراسى و عەلمانى ليبراڵى باشترين هێزە بۆ پەلەكردن لە ئاسايش و ئاشتى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، پێويستيشە لەكاتى كەوتنى ئەو دەسەڵاتە، حكومەتى نوێ بەو پرەنيسپانە زۆرباشترە. 

سەرچاوە: معهد الواشنطن

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین