Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

لە توركیا ساڵی (2022) بە كۆمەڵێك ژمارە و ئاماژەی ئابووری ماڵئاوایی كرد، ئەوەش لێكۆڵەرەكانی بۆ دووبەش دابەش كرد، هەندێك لە لێكۆرەكان پێیان وایە، سەرەڕای ئەو هەموو بەڵێنە و گەشبینییەكان، قەیرانەكان بەردەوام دەبن، بەڵام هەندێكی پێان وایە ساڵی (2023) ساڵی چنینەوەی بەرهەمەكانە، ئەوەش لەبەر هەندێك رەچاوكردنی پەیوەست بە سیاستەكانی حكومەتێكی مۆدێرنە، كە پێان وایە بڕیارەكان و ئامانجەكانی بۆ ئەو شتانەی دەیانەوێت دروستە.

هەرچەندە ساڵی رابردوو لە رووی ئابوورییەوە بۆ توركیا ساڵێكی زۆر سەخت بوو، ئەمساڵیش ساڵێكی قورس و یەكلاكەرەوە دەبێت، بەهۆی ئەوەی لەلایەك ساتی رێكخستنی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانییە لە مانگی حوزەیران، لەلایەكی ترەوە ئەنجامەكانی حكومەت لە هەنگاوەكانی روون دەبێتەوە.

لە لایەك پارتی فەرمانڕەوا و لە بەرانبەریشدا پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان ئەجێندای دیاریكراوی سیاسی ناوخۆیی و دەرەكیان هەیە، كە بناغەیەكی داڕشتووە، چاوەڕوانی شایستەكانی دەكات، ئاماژە ئابوورییەكانی ئێستا و لیرە هەنگاوی تێدا دەنێت، كە یەكێكە لەو پرسانەی ئاڕاستەی دەنگدەران لەسەر سندوقەكان دیاری دەكات.

ساڵی رابردوو رێژەی هەڵاوسان لە توركیا گەیشتە بەرزترین ئاست و ژمارەی پێوانەیی تێپەڕاند، لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی رابردوو گەیشتە (85.5%) ئەوەش بەرزترین ئاست بوو، بەڵام لە مانگی تشرینی دووەمی هەمان ساڵ دابەزی بۆ (64.27%)، ئەوەش نزمترین ئاست بوو لە ماوەی نۆ مانگ.

سەرەڕای ئەوەش لیرەی توركی لە كۆتایی ساڵی رابردوو (18.5) بەرانبەر دۆلارێكی ئەمەریكی جێگیر بوو، ئەوەش دوای زنجیرەیەك دابەزین بەهۆی سیاسەتەكانی رەجەب تەیب ئەردۆغان، كە لەمانگی تشرینی دووەم رێژەی سووی لە (9%) جێگیر كرد.

لەنێوان ئەو دوو رێڕەوە نرخی كاڵاكان لە بازاڕەكانی توركیا بەرزبۆوە، بەهەمان شێوە نرخی نەوت و گازیش بەرزبۆوە، ئەوە جگە لە كرێی خانووبەرە و پێداویستییەكانی وەك نان و ئاو و كارەبا بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبوونەوە.

قەیرانی ئابووری دەبێتە بابەتی هەڵبژاردنەكان

حكومەتی ئەردۆغان ئاماژە بەوە دەكات هەڵاوسان لە سەرەتای ئەمساڵ دەست بە دابەزین دەكاتەوە، كە لە ساڵی (1998)وە نەگەیشتبۆوە ئەم ئاستەی ساڵی رابردوو، نورەدین نەباتی وەزیری دارایی و ئابووری پێیی وایە دۆخی ئابووری وڵاتەكەی رەنگدانەوەی ئەو دۆخە قوورسەیە كە لە هەموو جیهان هەیە، بەڵێنی داهاتووێكی گەشتری دا.

لەنێوان دوو ساڵ

لە كاتێدا ئابووریناسان پێیان وایە ئابووری توركیا ئەمساڵ لە ساڵی رابردوو باشتر نابێت، بەڵام بینیمان و دەبینین بەرەوباشبوونێك هەیە، ئەوانەی تریش گفتوگۆ لەسەر ئەو چاوەڕوانیانە دەكەن و پێیانوایە ئەو ژمارانە بەرەو پێچەوانەی ئەو ئاراستەن.

ساڵی رابردوو جێبەجێكردنی نموونەیەكی نوێی ئابووری لە لایەن حكومەتەوە دەستپێكرا، حكومەت دەستی بە جێبەجێكردنی بیرۆكەیەكی نوێ كرد، كە بە بۆچوونی حكومەت رێژەی سوو هۆكاری هەڵاوسانە، ئەوەش پێچەوانەی ئەو تیۆرە ئابوورییە كە دەڵێت چارەسەكردنی هەڵاوسان پێویستی بە بەرزكردنەوە رێژەیی سووە.

بەگوێرەی سیاسەتی نوێ كە بانكی ناوەندی توركیا بەردەوامە لە دابەزاندنی رێژەی سوو بە شێوەی بەردەوام كە یەكەم جار (29) خاڵ بوو، ئێستا گەیشتۆتە نۆ خاڵ، ئەوەش ئەو بەڵێنە بوو ئەردۆغان چەندین جار دووبارەی كردۆتەوە.

موخلیس نازر، مامۆستا و پسپۆڕی ئابووری رایگەیاند، "لەو قۆناغەی ئێستا پێویستە هەڵسەنگاندن بۆ ئاماژە هەمكییە ئابوورییەكان بكرێت كە ئاماژەی نەرێنین، كورتهێنان لە حیسابی ئێستا هەیە، هەروەها هەڵاوسانی گەورە لەنێوان وڵاتانی (20) و وڵاتی شەش لە جیهان هەیە، ئەوە جگە لەو كورتهێنانەی لە مووچە هەیە.

ئەو لێكۆڵەرە ئاماژە بەوەش دەكات ئەو ئاماژە ئابووریانە پێویستە گریمانەی ئەوەی تێدا بكرێت لە كاتی دابەزاندنی سوو ئابووری باشتر بێت، ئەوەش بۆ هاندانی پرۆسەی بەقەرزدان، ئەوە جگە لە دابەزاندنی بێكاری و باشبوونی ئاماژەكانی كەرتی پیشەسازی نەهاتۆتەدی.

بەشێك لە چاودێران پێیانوایە چارەسەركردنی دۆخی ئابووری كاتییە

بێكاری و هەڵاوسان هەندێك باشبوونە، ئەوەش ئاماژە بۆ وەسانی هەڵاوسان، كە لەكاتێدا ئاماژەكانی كەرتی پیشەسازی ساڵی رابردوو بەراورد بە ساڵانی رابردوو دابەزینێكی بەخۆییەوە بینیووە.

دەربارەی هەناردە، ئەو لێكۆڵەرە دەڵێت، “تاكە شت لە ساڵی رابردوو پێشكەوتووە تەنیا هەناردە بوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەش هاوردە شایستەی زیادبوونێكی قیاسییە، ئەوەش بەهۆی دابەزینی بەهای لیرە و بەزربوونەوەی نرخی كاڵا و وزەیە لە جیهان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كورتهێنان لە بودجەی بازرگانی بەردەوامە رەنگدانەوەی لەسەر گرێبەست و سیستەمی پارەدان هەیە."

لە بەرانبەردا یوسف كاتب ئۆغلۆ، پسپۆڕی ئابووری توركی و ئەندامی كۆمەڵەی پیاوانی تورك بۆچوونێكی جیاوازی هەیە و رایگەیاند، "بەگوێرەی زنجیرەیەك ئاماژە ئابووری توركیا چۆتە قۆناغی بووژانەوە"ئەوەش لەكاتێكدایە لەكۆتایی ساڵی رابردوو توانی بەرانبەر هەڵاوسان بەرگری بكات و پارێزگاری لە هێزی لیرە لە رێگەی دانانی لە بانكەكان بكات، چونكە سیستەمی دانانی لیرە لە بانكەكان رێگری بەرەوام بوو لە دابەزاندنی بەهای لیرە لەبەرانبەر دۆلار.

ئەو پسپۆڕە ئابوور باس لەوە دەكات دابەزاندنی رێژەی سوو كاریگەری لەسەر كەمكردنەوەی هەڵاوسان هەبوو، ئەوەش بە شێوەیەكی ئەرێنی رەنگدانەوەی لەسەر تێچووی قەرزكردن لە بانكەكان هەبوو، كە بۆ خزمەتی پڕۆژەكانی پەرەپێدان و بەرهەمهێنان.

ئەو پڕۆژانەش بەشێوەیەكی ئەرێنی كاریگەری لەسەر هەناردە دەبێت، رێژەكەی لە (13%) بەرزبۆوە گەیشتە (254) ملیار دۆلار، كە داهاتی مانگانەی (21) ملیار دۆلارە، كە لە یاڵی (2002) تەنیا سێ ملیار دۆلار بوو، لەسەر بنەمای مانگانە و ساڵانە حەوت ئەوەندەی پێشوو زیاد بووە.

ئەو نووسەر توركە پێیی وایە ئابووری توركیا ژمارەی پێوانەیی تێپەڕاندووە، كاریگەری ئەرێنی لەسەر یەدەگی دراوی نەختینەیی بۆ دراوە بیانییەكان دەبێت، ئەو ژمارەیە بۆ ئاستی پێوانەیە بەرز دەبێتەوە، ئێستا لە (130) ملیار دۆلار نزیك دەبێتەوە، ئەوەش لەكاتێدایە نزیكەی (505) تۆن زێر بۆ (606) تۆن زێری هەڵگیراوە هەیە، لە ئاماژەیەكیشدا بە درێژایی (99) ساڵ لە دامەزراندنی كۆماریی توركیاوە نەگەیشتۆتە ئەم ئاستە.

بەڵێنەكان و رەشبینییەكان

لە كاتێك دەنگێكی رەبینی لە لای لێكۆڵەرانی ئابووری توركیا هەیە، پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان رەخنە لەو ئاراستەی حكومەتی توركیا دەگرن، كە لە ساڵی رابردوو رێژەی هەڵاوسان گەیشتە بەرزترین ئاست، حكومەتی توركیاش ژمارەی گەشەكردنی ئابووری دەخستەڕوو.

لەچەند رۆژی رابردووش رەجەب تەیب ئەردۆغان رایگەیاند، "بەهای هەناردەمان لە ساڵی رابردوو گەیشتە (254) ملیار و (200) ملیۆن دۆلار، بەراورد بە ساڵی رابردو هەناردەمان لە (12%) زیادی كردووە.لەبەشێكی تری قسەكانی گوتی، هەناردەی توركیا بەراورد بە ساڵی (2002) حەوت ئەوەندە زیادی كردووە.

پێش ئەوە بانكی ناوەندی توركی ئاشكرایكرد، "ئامانجی سەرەكی لە (2023) ئەوەیە پشكی دانانی لیرە لە رێگەی فرەیی هەڵگرتن دوور لە دراوی وەك دۆلار لە سیستەمی بانكی بەهێز بكات."

هەروەها سەبارەت بە سیاسەتی نوێی بۆ ئەمساڵ دەڵێت، "كاری لەپێشینەمان فراوانكردنی بەكارهێنانی لیرەیە لە رێگەی زیادكردنی پشكی لیرە لە بانكەكان بۆ لە (60%) لە ماوەی شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵ، لەبری نزیكەی (35%)ی ساڵی رابردوو."

ئەردۆغان چاوەڕانە ئەمساڵ دەستكەوتە ئابوورییەكان بچنێتەوە

موخلس نازر پێی وایە، زیادكردنی مووچە بەشێوەیی پێوانەیی دانانی قەرزی نێشتەجێبوون و قەرزی زیاتر بۆ ئۆتۆمبێل هۆكاری گەشەی ئێستا بەرهەمی ناوخۆییە، بۆیە ئەو گەشەكردنە راستەقینە نییە، گەشەی راستەقینە لە بوودجەی بازرگانی و پێدانی وەبەرهێنانە، كە ئەوەش رووینەداوە."

هەرچەندە هەڵاوسان لە مانگی رابردوو لەسەر بنەمای ساڵانە دابەزیووە، بەڵام بەگوێرەی قسەكانی نازر ئەوەش پەیوەستە بە گۆڕینی ساڵی پێوانەكردن، روونیشی كردەوە، ئێمە پێشتر گەشەی نرخەكەمان لە ساڵی (2021 و 2022) گەشەكردنمان بە كەمترین رێژەی گەورە دەپێوا، چونكە (8 یاخود 9) لیرە بەرانبەر دۆلارێك بوو، لەڵام ئەمڕۆ بەراورد بە ساڵی رابردوو و ئەمساڵ و ئەم رێژەیە دادەبەزێت بەگوێرەی داتا بیركارییەكان لە چوارمانگی یەكەم لە (43 بۆ 45) دەبێت، دووبارە بەهۆی دەركەوتنی فراوانبوونی كاریگەریی نەختینەیی بەرزدەبێتەوە، لە بەزركردنەوەی مووچە بە لە (55%) و زیادبوونی نری هاتووچۆ و نرخەكانی تر.

ئەو لێكۆەرە سەبارەت بە كورتهێنان لە بوودجەی بازرگانی كە ئەوە بەهۆی دابەزینی نرخی كاڵای جیهانیەوە، بەڵام دەمێنێتەوە، تەنیا لە حاڵەتێك ئەگەر قسەكان راستبێت سەبارەت بە دەرهێنانی بڕی گازی سرووشتی لە دەریای رەش.

هەروەها سەبارەت بەو پرسە كاتب ئۆغلۆ ئاماژە بەوە دەكات، "حكومەتی توركیا ئێستا بەگوێرەی پلانێكی داڕێژراوی ورد بۆ ماوەی شەش مانگی داهاتوو تا هەڵبژاردنەكان هەنگاو دەنێت، كە بەشێكی دابەزاندنی باجی ناوخۆی سەر هاونیشتیمانییان لەخۆی دەگرێت كە گرنگترینیان كارەبا و گازە."

هەروەها حكومەتی توركیا بە لێكۆڵینەوە و جێبەجێكردنی دەستبەرداربوون لە هاوردەی وزە كە بارێكی قوورسە بەسەر شانی بودجە و بۆتە هۆی كورتهێنان لە بودجەی بازرگانی هەوڵی گۆڕینی وزەی جێگرەوە و ناوخۆ دەدات.

توركیا ساڵانە نزیكەی بایی (40 بۆ 50) ملیار دۆلار بە دراوی بیانی نەوت و گازی سروشتی بۆ وزە هاوردە دەكات، بەرهەمی ناوەخۆیی تەنیا لە (10%)یە.

كاتب ئۆغلۆ دەڵێت، "ئێستا نیوەی ئەو ژمارەیە لە بەرهەمی ناوەخۆیی قەربوو دەكرێتەوە، كە (20 بۆ 25) ملیار  دۆلار دابین دەكات، بەهۆی لەرهەمی ناوخۆیی لە دەرەوە هەناردەی ناكات، چ لە رێگەی گازی دەریای رەش بێت، كە لە مانگی ئاداری ئەمساڵ دەستپێ دەكات، یاخود ئەو نەوتەی كە لە رۆژهەڵات و باشووری رۆژهەڵاتی توركیا دۆزییەوە."

چی چاوەڕوانكراوە؟

ئێستا ئێستا بەدیاریكراوی نازاندرێت چارەنووسی ئاماژە ئابوورییەكان لە ماوەی ساڵی داهاتوو چی دەبێت، بە دیاریكراوی حكومەتی ئەردۆغان بەڵێنی زۆری داوە، لێكۆڵەرانی ئابووری ئەوە بە ئەرێنی دانانێن، بەڵام ئەوانەی تر بەرگری لێ دەكەن. 

نازر پێشبینی ئەوە دەكات، لەبەر چەند هۆكارێك لیرەی توركی دابەزێت، كە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكان مانەوەی رێژەی هەڵاوسانە بەو بەرزییە، كە دوور لە دابەزینی لاوەكی بێت، لەسەر ئەو بنەمایە دەڵێت، "ئابووری باش ئەوەیە كاتێك رێژەی سوو لە هەڵاوسان بەرزتربێت، تەنانەت ئەگەر رێژەی هەڵاوسان بگاتە لە (43%)ش ئەوە زیانەکانی سەرمایەوە و وەبەرهێنان ڕوو لە زیادبوون دەکەن."

سەرەڕای ئەوەش نموونەی ئابووری توركی كە حكومەت پەیڕەوی دەكات، پێچەوانەی سیاسەتی نەختینەی جیهانییە، هەر لەبەر ئەوەشە ئەو لێكۆڵەرە دەڵێت، "هەموو بانكەكان لە جیهان جگە لە چین و یابان رێژەی هەڵاوسانیان لە (2% بۆ لە 3%)یە نرخی سوو جووڵە پێناكەن، ئەوەش لەكاتێدایە بانكە گەورەكان لە سووری هەموویانەوە بانكی فیدڕاڵی ئەمەریكی لە جەنگێكی توند دایە دژ بە هەڵاوسانی ساڵی رابردوو، بە زووترین كات رێژەی سووی بۆ ئاستێكی مێژوویی بەزركردەوە."

بانكی فیدڕاڵی ئەمەریكی رێژەی سووی بۆ (75) خاڵ لەسەر بنەمای زیاتر لە جارێك و جارێكی تر (50) خاڵی بەرزكردەوە، (75) خاڵ لەسەر بنەمای نێوان مانگی شوبات و ئاداری داهاتوو بوو.

لە كاتب ئۆغلۆ لە بەشێكی تری قسەكانی دەڵێت، "لەوەش گرنگتر ئەوە سووی بانكی فیدڕاڵی بە درێژایی ئەم ساڵ لە لوتكە لە (5.25%) ئەوەش رەنگدانەوەی لەسەر هێزی دۆلار دەمێنێتەوە، كە بەردەوام زەبری لە دراوی وڵاتانی وەك توركیا و میسر و هندستان داوە، چونكە كاریگەری بۆندەكانی ئەمەریكا لە كورتمەوداو و درێژمەودا لەسەر دەبێت، ئەوەش دەبێتە هۆی دەرچوونی دۆلار لە بازاڕەكان بە بۆندەكانی ئەمەریكا، كە دەبێتە راكێشانی وەبەرهێنان." بەڵام وەك ئەردۆغان چاوەڕوانە كاتب ئۆغلۆ پێی وایە لەشەش مانگی یەكەمی ئەمساڵ بۆ (30%) دادەبەزێت، لە كۆتایی ئەمساڵ (20%) دادەبەزێت، لە ساڵی داهاتوو دەگاتە (10%).

خراپی دۆخی ئابووری چانسی سەركەوتنی ئەردۆغان كەمكردۆتەوە

ئەو نووسەر دەڵێت، "ئەوە ئامانجانەی باسكراوە زیادەڕەوی تێدا نییە، چونكە ئاماژەكان بۆ ئەوەن ئەو ژمارانە زۆر نزیكن بێنەدی، ئەوەش بەهۆی ئەو سیاسەتە ئابوورییەی حكومەت گرتۆتییەبەر، كە بریتیە لە ئابووری بەرهەمێنان و دابەزاندنی سوو و بایەخدان بە هەناردە."

پێشبینی هەڵبژاردنەكان

ساڵی رابردوو رەجەب تەیب ئەردۆغان بە فەرمی لەلایەن پارتی نەتەوە پەرست كاندیدكرا، بەڵام تا ئێستا نەیارەكانی نەیاتوانیووە یەكگرتوو بن، دەكرێت متمانەی دەنگدەرانی بەو هەنگاوەی فراوانتر بكات، ئەوەش بە پشتبەستن بەوەی لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكان پێش سێ ساڵ لە ئەنقەرە و ئیستەنبۆڵ بەدەستی هێنا.

چاودێران پێیان وایە هەڵبژاردنی داهاتوو زۆر توند دەبێت، لەسەر ئەو كەسەی كێ لە سەدەی دووەم دەبێتە سەرۆك كۆماری توركیا.

هیشام گۆنای، لێكۆڵەری سیاسی پێی وایە، "ئابووری كاریگەری گەورەی لەسەر هەڵبژاردنی داهاتوو دەبێت، بۆیە پێمانوایە ئەردۆغان هەوڵ دەدات ئەو قەیرانە لەسەر هاووڵاتیان سووك بكات، ئەوەش لە ڕێگەی زیادكردنی مووچەی فەرمانبەران و هاوكاری خاوەن پێداویستی تایبەت و بەسەڵاچووان.

ئەو لێكۆڵەرە ئاماژە بەوەش دەكات،  كێشەیەك هەیە ئێمە نازانین كاندیدی ئۆپۆزسیۆن لەو هەڵبژاردنانەكان كێیە، ئێمە سەرۆكی جەهەپەمان دیووە، كە چۆن تیمێك راوێژكاری بەهێزی هێناوە، هەندێكیان ئەكادیمی توركن لە رۆژئاوا ژیاون، بوونی دۆسیەی ئابووری دەبێتە دۆسیەی لە پێشینەی گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆن لە دۆخێك دەسەڵاتی حكومی وەرگرت و بۆ راكێشانی دەنگدەران.

ئەردۆغان بۆ راكێشانی دەنگدەران مووچەی فەرمانبەران زیاد دەكات

یوسف كاتب ئۆغلۆ ئاماژە بەوە دەكات، "ئەنجامی سیاسەتی حكومەت لە بواری ئابووری و ئاماژە ئەرێنییەكان لەبەرژەوەندی هەڵبژاردنەكانە، چونكە ئەم ساڵ سەدەی نوێیە بۆ توركیا ساڵی چنینەوەی بەرهەمە."

كاتب ئۆغلۆ چاوەڕوانە هەڵبژاردنەكان لە (14) ئایاری ئەمساڵ بەڕیوە بچێت، مانگێك پێش وادەی خۆی، كە بڕیارە لە مانگی حوزەیران بەڕێوە بچێت، ئەوەش لە پێناو ئەوەیە دەنگدەران بۆ گەش لە پشوو دەرنەچن."

موخلس نازر پێی وایە رێژەی سوو تا كاتی هەڵبژاردنەكان لە سنووری (9%) دەمێنێت، كێ دوای هەڵبژاردنەكان ناچارە بەرزی بكاتەوە، چونكە قەبارەی كەمكوڕییەكان لە ئابووری توركیا ئەستەمە بتوانێت بەو ئاڕاستەیە بەردەوام بێت، بەووێ گێڕانەوەی هاوسەنگی بۆ سیاسەتی دراو و سەربەخۆیی بانكی ناوەندی، دوور لە كاریگەری سیاسی، كە بۆتە دووركەوتنەی وەبەرهێنانی دەرەكی.

سەرچاوە: حوڕە