ئایا راگەیاندنی باری لەناكاو كاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەكان دەبێت؟ شیکاری

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

رەجەب تەیب ئەردۆغان بەگوێرەی مادەی (119) دەستووری توركیا بۆ ماوەی سێ مانگ باری لە ناكاوی لەو ویلایەتانە راگەیاند، كە بەهۆی بوومەلەرزەوە رووبەڕوی زیان بووینەوە.

سەرۆكی توركیا روونیكردەوە بەهۆی مەترسی ئەو كارەساتە و شوێنەوارەكانی ناچارین رێكاری جیاواز بگرینەبەر، رایدەگەیێنێت ئەو شوێنانەی بوومەلەرزەی تێدا رووداوە (10) شوێنە.

باری لەناكاو چییە؟

باری لەناكاو بریتییە لەو دۆخەی كە دەسەڵاتداران سەرپشكن لە سەپاندنی یاساكان، حكومەت دەتوانێت لەكاتی روودانی كارەسات، یاخود ناڕەزایی مەدەنی، یا ململانێی چەكداری باری لەناكاو راگەیێنێت.

لە ماددەی (19) لە دەستووری توركیا هاتووە، سەرۆك كۆمار دەتوانێت لە ناوچەیەك، یاخود چەند ناوچەیەك، یاخود هەموو وڵات لە حاڵەتی جەنگ بێت، یاخود دەركەوتەكنی پێشینەی جەنگە، یاخود راپەڕین، یا هەر هەوڵێك بەهێز و كرداری دژ بە نیشتیمان و كۆماری توركیا، یاخود كردەی توندوتیژی بەشێوەیەكی فراوان لەسەر ئاستی ناوخۆیی و دەرەكیی لەسەر یەكپارچەیی وڵات و خەڵك هەڕەشەبێت، یاخود ئەو كارانەی لەسەر بازنەیەكی فراوان ئامانجیان تێكدانی سیستەمی دەستووری و ماف و ئازادییە بنەڕەتییەكان بێت، هەروەها لە دۆخی كارەساتی سروشتی، یاخود نەخۆشی پەتا، یاخود قەیارانی ئابووری تووند، سەرۆكی وڵات باری لەناكاو رابگەیێنێت بە مەرجێك ماوەكەی لە شەش مانگ زیاتر نەبێت.

رۆژی سێشەممە (حەوتی/ شوبات/ 2023) سەرۆكایەتی توركیا بڕیاری راگەیاندنی باری لەناكاوی لە رۆژنامەی فەرمی بڵاوكردەوە، بڕیاریشە پەرلەمانی توركیا رەزامەندی لەسەر ئەو بڕیارە دەربڕێت.
بەگوێرەی ماددەی (119) ئەگەر پەرلەمان كۆبوونەوەی فەرمی نەبوو، دەستبەجێ بانگێشتی ئەندامانی دەكات، دەسەڵاتی ئەوەشی هەیە لە كاتی پێویست دەتوانێت ماوەكەی كەم بكاتەوە، یاخود درێژی بكاتەوە، یاخود كۆتایی پێبهێنێت.
هەروەها پەرلەمان دەتوانێت ماوەی باری لەناكاو زۆرترینی بۆ چوار مانگ هەموو جارێك لەسەر داوای سەرۆكی وڵات درێژ بكاتەوە، لە حاڵەتی جەنگ ماوەكەی چوار مانگە.

پەرلەمان دەتوانێت بە گوێرەی پێویست ماوەكەی بۆ چوار مانگ درێژ بكاتەوە، لە رووی یاساییەوە پابەندی دارایی و مادی و پێداویستی كرێكارەكانی بۆ رێكبخات و باری لەناكاو بەسەر هەموو هاونیشتیمانییان جێبەجێ بكات، هەروەها چۆنیەتی كۆتوبەندكردنی ماف و ئازادییەكان كاتییە لەگەڵ بنەماكانی ماددەی (15) رێكدەخرێت، كە پێویستە حكومەكان و چۆنییەتی رێكارەكان رێكبخرێت.
لەچوارچێوەی باری لەناكاو، سەرۆك كۆمار دەتوانێت رێورەسمی سەرۆكایەتی سەبارت بە باری لەناكاوی بەبێ دیاریكردنی دەقەكان لە رستەی دووەم لە بڕگەی (17) لە ماددەی (104) رابگەیێنێت.
جگە لەو حاڵەتانەی کە پەلەمانی تورکیا بەهۆی شەڕی گەورە نەتوانێت کۆببێتەوە، بڕیارەکانی سەرۆکایەتی کە لە باری نائاساییدا لە پەرلەمان دەرکراون تاوتوێ دەکات و لە ماوەی سێ مانگدا بڕیاریان لەسەر دەدات، بەپێچەوانەوە ئەو فەرمانەی سەرۆکایەتی کە لەباری نائاساییدا دەرچووە كۆتایی دێت.

پەرلەمانی توركیا رایگەیاند، رۆژی پێنجشەممە كۆدەبێتەوە، پێویستە (150) پەرلەمانتار دەنگ لەسەر جێبەجێكردنی باری لەناكاو بدەن.
پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) رایگەیاند، پاڵپشتی لەو بڕیارە ناكەین، پارتی گەلی كۆماری رایگەیاند، دۆخەكە هەڵدەسەنگێنین، ئی پارت و پارتی نەتەوەپەرست رایانگەیاند، پاڵپشتی لەو بڕیارە دەكەین.

ئەو بڕیارە چین بەگوێرەی باری لەناكاو جێبەجێ دەكرێت؟

بەگوێرەی تێڕوانینی نێودەوڵەتی حكومەت لە باری لەناكاو ئازادی و مافەكان سنووردار بكات، بۆ نموونە، حكومەت بەبێ دادگایی دەتوانێت خەڵك دەستگیر بكات.

لەچوارچێوەی ئەو رێكارانەی حكومەت مافی گرتنەبەری هەیە لە باری لەناكاو، دەتوانێت ئەوكارانە ئەنجام بدات، پشكنینی فراوان پەیوەست بە خەڵك و كۆنترۆڵكردنی كاڵا مەترسیدارەكان و قەدەغەكردنی چاپ و دابەشكردنی گۆڤار و رۆژنامە و نامیلەكە و قەدەغەی هاتووچۆ و كۆبوونەوە لەو ناوچانە و لەكاتی دیاریكراو.

هەر لە چوارچێوەی ئەو رێكارانە حكومەت دەتوانێت رێگەنەدات خەڵكی دەرەكی بچێتە ئەو ناوچانەی باری لەناكاوی تێدا راگەیێندراوە، هەروەها دەست بەسەر هەموو چەكێكی مۆڵەپێدراو و كۆنتڕۆڵكردنی كۆگاكان و لێپرسینەوە لەو كەسانەی پابەندی رێكارەكان نابن بگرێتەبەر، گردبوونەوەكان لە شوێنی كراوە و داخراو قەدەغە بكات، گردبوونەوەكان بڵاوە پێبكات لە ماوەیەكی دیاریكراو كۆتایی بە چالاكی هەموو كۆمەڵەكان بهێنێت. 

كەناڵی (CNN) تورك بڵاویكردەوە راگەیاندنی باری لەناكاوی ئەمجارە بەتەواوی لە راگەیاندنی باری لەناكاوی (20)ی تەمووزی (2016) جیاوازە، ئەو دۆخەی ئێستا وەك دۆخی پەتا و داڕوخانی ئابووری توندە.

لە توركیا راگەیاندنی باری لەناكاو لێكجیاوازە، لە یاسای باری لەناكاوی ژمارە (2935) و ماددەی (119) دەستوور هاتووە، ئەویش بریتیە لە فراوانكردنی دەسەڵاتدانی سەرۆك كۆمار بۆ دەركردنی فەرمانەكان بەشێوەیەكی فراوانتر. 
بەگوێرەی ئەو دۆخە لە ناكاوەی ئێستا حكومەتی توركیا دەتوانێت هەموو رێكاریە داراییەكان بگرێتەبەر بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو زیانانەی بەر ئەو ناوچانەی كارەساتەكان كەوتووە، قەربووەكە لە چوارچێوەی دابینكردنی پێدوایستییە گشتییە سەرەتاكییەكان دەبێت، ئەگەر نەتواندرا بەدەست بهێندرێت، ئەوا لە كاتی گونجاو سەرۆك كۆمار دەتوانێت لە دامەزراوەكانی ئەو ناوچەیە قەرز وەربگرێت، هەروەها ئەو رێكارانە ئەوەشی لەخۆی گرتووە حكومەت دەتوانێت هاوكاری لە كەرتی تایبەت وەربگرێت، بەگوێرەی یاساش پابەندی هەیە بۆ جێبەجێكردنی ئەو داواكاریانەی باری لەناكاو. 
كاتێكیش نەتواندران خواردن و جلوبەرگ و پێداویستی پزیشكی و سەرەكی بگەیێندرێتە شوێنی كارەساتەكان، ئەوا لەو ناوچە نزیكەكان بۆیان دابین دەكرێت.
هەروەها بەگوێرەی یاسا هەموو ئەو كەسانەی تەمەنیان لە نێوان (18 بۆ 60) ساڵە پێویستە لە حاڵەتی لەناكاو  لە دەروازەكانی ئەو ناوچە وێرانبووانە كاربكەن و بەشداربن لە پاكردنەوەی هەندێك شوێن.

هەروەها دەكرێت گۆڕانكاری لە كاتژمێرەكان كردنەوە و رێكاری پشكنینی خێرا بەسەر گازینۆ و چێشتخانە و سینەما و دووكان و شوێنەكانی تر بكرێت.

دەتواندرێت سوود لە دەرمان و پێداویستی ئەو شوێنانە وەربگیرێت و لە باری لەناكاو ئەو باڵەخانانەی مەترسین دەتواندرێت تێك بدرێت و كەلوپەلە سەرەكیانی دابەش بكرێت، پێویستیشە هەموولایەك هاوكاری حكومەت بن لەو رێكارانە.

حكومەت مافی ئەوەی هەیە لە كاتی باری لەناكاو هاتووچۆی بارهەڵگرەكان بۆ ئەو ناوچانە لەو ناوچانەش بۆ ناوچەی تر قەدەغە بكات.

محەمەد سەریكایا، نووسەری تورك ئاماژە بەوە دەكات، یەكەمجارە باری لە ناكاو بەهۆی كارەساتی سرووشتی جێبەجێ دەكرێت، سەبارەت بە هۆكارەی ئەو بڕیارەی ئەردۆغانیش دەڵێت، بەشێوەیەكی سەرەكی ئەو بڕیارە بۆ رێگرییە لە بەتاڵانبردن و نەبوونی بەرپرسیارێتی تاوانكاری، لەلایەن ئەو كەسانەی دەچنە شەوێنە وێرانەكان.

هەروەك قەدەغەكردنی هاتووچۆ و بەكارهێنانی هێزی سەربازی لە رێگەی گواستنەوە بۆ بەرپرسانی ئەو ناوچانە دەبێت، كە دواتر دیاری دەكرێن.
ئایا راگەیاندنی باری لەناكاو كاریگەری لەسەر وادەی هەڵبژاردنەكان لە (14)ی ئایار دەبێت؟
محەمەد ساری، مافناس رایگەیاند، باری لەناكاو كاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەكان نابێت، وادەكەشی تا پێش هەڵبژاردنەكانە لە (14) مانگی ئایاری ئەمساڵ، ئەوەش دۆخێك بەشێوەیەكی راستەوخۆ كاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەكان نابێت.
رۆژنامەی (میللەت)ی توركی باس لەوە دەكات بڕیاری باری لەناكاو، یەك هەفتە بەر لە (14)ی ئایار كۆتایی دێت، كە بڕیارە هەڵبژاردنەكانی لەو وادەیە ئەنجام بدرێت، ئاماژە بەوەش دەكات بەگوێرەی دەستوور دواخستنی هەڵبژاردنەكان بۆ (18)ی حوزەیران ناكرێت، تەنیا لە حاڵەتی جەنگ نەبێت.

لە مادەی (78)ی دەستووری توركیا هاتووە، ئەگەر بەهۆی ترسی جەنگ هەڵبژاردنەكان ئەنجام نەدەدرا، ئەوكاتە پەرلەمانی توركیا دەتوانێت بۆ ماوەی ساڵێك دوای بخات، ئەگەر ترسەكە هەر بەردەوام بوو، ئەو بەگوێرەی رێكارە پێویستە دەتوانێت ساڵێكی تریش درێژی بكاتەوە.

بوڵند ئایدەمیر، نووسەری تورك دەڵێت، باسكردن لە هەڵبژاردنەكان كە حكومەت پلانی هەیە لە (14)ی ئایار ئەنجامی بدات و وادەكەی دیاری نەكردووە، هیچ پەیوەندی بە باری لەناكاو نییە، بەڵام پرسیارەكە لێرە ئەوەیە، ئایا راگەیاندنی باری لەناكاو بڕیاری پەیوەست بە هەڵبژاردنەكان دەگۆڕێت كە لە (10) ئادار رادەگەیێندرێت و لە (14)ی ئایار بەرێوە دەچێت، ئەوا حكومەت بڕیار لەوە دەدات كەی بەڕێوە دەچێت، لە دۆخی ئاسایی هەڵبژاردنەكان لە (18) حوزەیران بەڕێوە دەچێت، بەڵام لەبەر هەندێك هۆكار بڕیاربوو لە مانگی ئایار بەڕێوە بچێت. 
ئەو نووسەرە پێی وایە بەهۆی باری لەناكاو كە پێش ئەو وادەیەك كۆتایی دێت، هیچ گۆڕانكارییەك بەسەر ئەو بڕیارەی رەجەب تەیب ئەردۆغان كە لە (14)ی ئایار هەڵبژاردنەكان بەڕێوە بچێت.

سەرچاوە: عەرەبی 21

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین