Nuce Logo

نووسینی: تەمام ئەبوو خەیر

وەرگێرانی ئیسماعیل تەها

لە (20) ساڵی رابردوو كۆمەڵە ئایینی و تەریقەتە سۆفییەكان بەرەوپێشچوونەوە، كاركردانی ئازادانە بۆ تەریقەتە سۆفییەكان گەڕایەوە، لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی توركیای نوێ لە لایەن كەمال ئەتاتوركەوە، حكومەتی توركیا دژایەتی ئەو كۆمەڵە سۆفیانەی دەكرد، كە میراتگری دەوڵەتی عوسمانی و بەها ئیسلامییەكان بوون. 

لە ماوەی زیاتر لە نیو سەدە ئەو گرووپانە جارێك لە رێگەی كاری نهێنییەوە هەوڵیانداوە پارێزگاری لە هەبوونی خۆیان بكەن، جارێكی تر لە رێگەی یاساكان پارێزگاری لەخۆیان بكەن، تا ئەو كاتەی پارتی دادوگەشەپێدان (ئاكپارتی) وەك پارتێكی موحافیزكار دەگاتە دەسەڵات، رێگە بەو گرووپانە  دەدات ئازادانە پەیڕەوی لە سرووتە ئایینیەكانی خۆیان بكەن.

لە خەلافەتەوە بۆ كۆماری

سۆفییەكان رۆڵی گەورەیان لە دەوڵەتی عوسمانی هەبوو، ئەو رۆڵەش تەنیا لە گۆشەی مزگەوت و تەكییەكان نەبوو، بەڵكو لەناو حكوم و كۆشكی سوڵتانەكانیش بوو، تەنانەت هەندێك لە كەسایەتییە سیاسییەكان بۆ بەهێزكردنی كۆڵەگەكانی حكومڕانی پشتیان بە شێخ و گرووپە سۆفییەكان دەبەست، بەڵام لەرووكەش بۆ نوێنەرایەتی ئاینی ئیسلام لەلایەن دەوڵەتەوە بۆ پارێزگاری و كاكردن بە ناوەڕۆكی شەریعەت بەكار دەهات.

سۆفییەكان  لە كۆشكی فەرمانڕەواكانیش كاریگەرییان هەبوو

سەدە لەدوای سەدە هەندێك لە شوێنكەوتەكانی تەریقەتی نەقشبەندی و مەولەویی خەلوەتی گەیشتنە پۆستە ئیداری و سەربازییەكان، شێخ ئاغا شەمسەدین دیارترین نموونەیە كە پێگەی سیاسی هەبوو، كە سۆفییەكان توانیای لەسەردەمی ئیمپڕاتۆری عوسمانی پارێزگاری بكەن.

كە بە شێخی مەعنەویی محەمەد فاتیح لە فەتحی قوستەنتینە دادەندرێت، هەروەك بەوە ناسراوە رۆڵی لە پەروەردەكردنی محەمەدی كوڕی موڕادی دووەم هەبووە، كە ناسراوە بە محەمەدی فاتیح، ئەو شێخە هەمیشە هانی دەدات ئەو جەنگە بكات، جگە لەوەش لەدوای فەتحی قوسەتنتینە داوای لە سەربازەكان دەكرد لێبووردەبن و شوێنكەوتەی پرەنسیپە ئیسلامییەكان بكەن.

بەهەمان شێوە پەیوەندی بەهێز لەنێوان دەوڵەتی عوسمان و تەریقەتە سۆفییەكان هەبوو، بەڵام لە هەندێك كاتیش ئاڵۆزی دەكەوتە نێوانیان، دەوڵەتی عوسمانی ماوەیەكی زۆری پێویست بوو تاوەكوو خۆی جێگیر بكات و ئامادەگی جیهانی هەبێت، بەهەمان شێوە تەریقەتە سۆفییەكان لەناو دەسەڵات پێشئەوەی فۆڕمی كۆمەڵایەتی و سیاسی وەربگرن، بەچەندین قۆناغ تێپەڕین. 

زۆربەی كۆمەڵە ئیسلامییەكان لە جەنگی سەربەخۆی و دامەزراندنی كۆماری توركیا پاڵپشتی كەمال ئەتاتوركیان كرد و بەشداریان لەو جەنگە كرد، لەسەرەتاوە كەمال ئەتاتورك بژاردەی ئەوەبوو كە وەك دامەزراوەیەكی ئایینی نیمچە هاوشێوەی فاتیكان پارێزگاری لە خەلافەت بكات، بەڵام فشارە ئیسلامییەكان بۆ پارێزگاری لە خەلافەت زیادی كردبوو، ئەوەش وایكرد كەمال ئەتاتورك لە كاروباری كۆماری هەست بە مەترسی چالاكی ئیسلامییەكان بكات، بۆیە هەوڵی دا لە خەلافەت دەربازی بێت. 

بۆیە لە مانگی ئاداری (1924) چركەساتێكی یەكلاكەرەوە هاتەپێشەوە، ئەویش ئەنجوومەنی نیشتیمانی بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت و هەموو دامەزراوەكانی  وەك دامەزراوەی (شيخ الإسلام = كە موفتی پێدەگوترا) پەیوەست بە خەلافەتی دا.

سۆفییەكان تا سەردەمی پارتەكەی ئاردۆغان چالاكییان لە توركیا سنووردار بوو

ئەو بڕیارە لەلای كۆمەڵە ئیسلامییەكان جێگەی قبووڵ نەبوو، زۆربەشیان بەو واقیعە رازی بوون، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شێخ سەعیدی پیران كە شێخی تەریقەتی نەقشبەندی بوو لە (1925) شۆڕشی دژ بە كەمال ئەتاتورك دەستپێكرد، هەرچەند مێژوونووسان سەبارەت بە ناسنامەی ئەو شۆڕشە ناكۆكن، هەندێك باس لەوە دەكەن ئەو شۆڕشی شێخ سەعید بەهۆی بیری نەتەوەیی بوو، چونكە شێخ سەعیدی پیران كورد بوو سەركردایەتی ئەو شۆڕشەی دەكرد، ئامانجی جیاكردنەوەی دەوڵەتێكی كوردی بوو، بەڵام بەشێكی تر لە مێژوونووسان ئەو شۆڕشە بە شۆڕشێكی ئایینی دەزانن، كە لەسەربنەمای ئایینی بووە بۆ گێڕانەوەی خەلافەت بوو بۆ دەوڵەتی توركیا. 

لە مانگی شوباتی (1925) شۆڕشی شێخ سەعید لە ناحیەی ئییلی سەر باشی دیجلە لە ویلایەتی دیار بەكر دەستی پێكرد، كۆماری توركیا بە ستەمكار ناوبرد، كە بنەماكانی خەلافەتی ئیسلامی وێران كرد، كە پێویست بوو بەرەنگاری ببنەوە بۆ ئەوەی دووبارە خەلافەت لە وڵاتی ئەنادۆڵ دامەرزێتەوە، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی لە لایەن هەندێك لە هۆزەكانی باشووری رۆژهەڵاتی توركیا پاڵپشتی گەورە بكرێت، بەڵام حكومەتی توركیا نەیتوانی لەو ناوچانە باری لەناكاو رابگەینێت، لەكۆتایی مانگی نیسانی هەمان ساڵ كۆنتڕۆڵی ئەو ناوچانەی كرد.

لە هەمانكاتیش سەعیدی نوورسی رەتی كردەوە بچێتە ریزەكانی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران هەڵوێستێكی بێلایەنانەی گرتەبەر، بەڵام حكومەتی ئەتاتورك بە پاڵپشتی یاخیبووەكان تۆمەتباری كرد و دایگایی كرد، پاشان زیندانی كرد و دووریخستەوە، سەرەڕای ئەوەش نوورسی توانی فیكرەكانی خۆی بهڵێتەوە، كە بەناوی (پەیامەكانی نوور) بڵاوی دەكردەوە.

كەمال ئەتاتور رێكارەكانی دژ بە ئایین لە توركیا گرتبووە بەر، فەرمانی دا تەریقەتە سۆفییەكان هەڵوەشێننەوە، چالاكییەكانی قەدەغە كرد، لە مانگی ئایاری (1928) قوتابخانەكانی داخست، لەدوای ئەوە سۆفییەكان قۆناغێكی نوێیان دەستپێكرد تا ساڵانی پەنجاكان كارەكانیان بە نهێنی دەكرد، دواتر هەندێك ئازادیان بۆ گەڕایەوە.

سەرەڕای فشارەكانی ئەتاتورك بۆ سەر كۆمەڵە ئایینییەكان، شوێنكەوتووانی سەعیدی نوورسی لە گردبوونەوەیان بە نهێنی لەگەڵ سەعیدی نوورسی بۆ خوێندنی قورئان و كاروباری ئایینی و نووسینەوە و چاپكردنی كتێبەكانی نەوەستان، هیچ كەس نەیدەزانی شوێنكەوتووانی نوورسی چەندین لقی لێدەبێتەوە دوای چەند ساڵێك سەدان هەزار شوێنكەوتەی دەبێت.

لەدوای گرتنە دەسەڵات كەمال ئەتاتورك لە بەڵێنەكانی پاشگەز بۆوە.

هەڵوێستی كەمال ئەتاتورك بەرانبەر هەموو كۆمەڵە و تەریقەتە ئایینییەكان زۆر روون بوو، بەڵكو بەرانبەر ئایین بە گشتی روون بوو، ناكرێت كۆماری توركیا خاكی شێخ و دەروێش و شوێنكەوتووان برایەتی دینداران بێت، رێگەی راستتر و یاسایی رێگەی شارستانیەتە.

ساڵانێكی زۆر كۆمەڵە ئیسلامییەكان بەنهێنی كاریان كرد، تا رێخكستنی یەكەم هەڵبژاردنی فرەیی، تەریقەت و كۆمەڵە ئیسلامییەكان پەنایان بردە بەر برەودان و دەنگدان بە پارتی دیموكرات كە دژایەتی ئایینی كەمترە، لە هەڵبژاردنی (1950) عەدنان مەندەریس سەرۆكابەتی حكومەتی توركیای گرتەدەست، لەبەرانبەردا ئەو كەسانەی هاوكاربوون بۆ سەركەوتنی وەڵامی چاكەكەی دانەوە، بایەخی بە هەندێك سرووتی ئاینی لە فەزای گشتی توركیا دا، هانی تەریقەتە ئایینییەكانی دا لە بواری كۆمەڵایەتی و بانگەواز رۆڵی خۆیان ببینن. 

تا ساڵی (1950) چالاكی ئایینی لە تەریقەتەكان قەدەغە كرابوو

لە (1952) بانگی بە زمانی عەرەبی گێرایەوە، كە لەسەردەمی كەمال ئەتاتورك كرابوو بە توركی، بەهەمان شێوە رێگەی بە فێربوونی زمانی عەرەبی و گەشت بۆ حەج دا، كە ماوەی (27) ساڵی حكومڕانی پارتی گەلی كۆماری قەدەغە بوو، ئەوە بەهۆی ئەو رێكارانە ژیانی خۆی كردە قوربانی.

دەركەوتنی گولەن

بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ هەندێك كۆمەڵەی سۆفی دەستیان بەكار كرد، بەتایبەت دوای ئەوەی عەدنان مەندەریس سەركەوت و گەیشتە دەسەڵات، بەپێویستی دەزانی توركیا لەرووی ئابووری كۆمەڵایەتی رێكبخاتەوە، كە كاریگەریی چەندین ساڵی بەسەرەوە هەبووە، ئەو كۆمەڵە ئایینیانە پشتیان بە بزنسمان و خاوەن سەرمایەكان دەبەست، كە سەربەخۆیان بوون، ئەو كاتە ئەو كۆمەڵانە توانیان یانەی رۆشنبیری كۆمەڵایەتی و فیكری بۆ كۆبوونەوەیان دامەزرێنن.

دامەزراندنی ئەو یانانە بۆ ئەوە دەگەڕایەوە، چونكە حكومەتی عەلمانی لە توركیا رێگر بوو لە دامەزراندنی كۆمەڵەی ئایینی، هەروەك رێگەی بە تەكیە و خانەقاش نەدەدا، رێگرییەكان بە جۆرێك بوو رێگە بە جلوبەرگری ئیسلامیش نەدەدرا، لەگەڵ دەستپێكی ئەو یانە فیكریانە لە زۆربەی شارەكان كۆمەڵە ئایینییەكان رێكخستن و پەیوەندیان لەگەڵ رۆشنبیران و زانایان و بڵاوكردنەوەی بیرەكانیان بەهێزكردەوە.

لەسەرەتاوە ئەو یایانە لەگەڵ دەوڵەت لاتەریك بوون، بەڵام لەدوای چەندین ساڵ توانیان بیروكارییگەریان لە كۆمەڵگە بسەپێنن، لە دۆخی چینێكی دیار بگوازنەوە بۆ كۆی خەڵك، سەرەڕای هۆشداری و مەترسییەكان ئەو كۆمەڵانە لەسەر كارەكانیان بەردەوام بوون.

لەو سەروبەندە فەتحوڵا گولەن وەك بانگخوازێك دەركەوت، كە ئەو سەرەتا لە كۆمەڵەی نوورسی بوو، كە سەعیدی نوورسی لەسەردەمی ئەتاتورك دایمەزراندبوو، لە ریزەكانی ئەو كۆمەڵە فێری زانست و رێساكانی تەریقەت بوو، یەكێك لە لقەكانەی تەریقەتی نوورسی پێهێنا.

سەرەتا فەتحوڵا گولەن وەك بانگخوازێك دەركەوت

ماوەیەك زۆری تێنەپەڕی، تا گولەن بتوانێت شوێنی نیشتەجێبوون بۆ قوتابیان لە ناوەندەكانی خوێندن لە توركیا دابمەزرێنێت، لەگەڵ فراوانبوونی چالاكییەكانی دەستی بەكردنەوەی قوتابخانە و زانكۆ كرد، پاشان چوون ناو بواری راگەیاندنیش بۆ ئەوەی كەناڵی ئاسمانی و رۆژنامە دابمەزرێنێت، تا ئەوەی بە كۆمەڵەی خزمەت ناسران.

گولەن توانی كاریگەری بۆ كۆمەڵە سۆفییەكان بگێڕێتەوە، ئەو كۆمەڵانە چوونە قووڵایی كاری كۆمەڵایەتی و چاودێریی و خزمەتگوزاری، جۆ حەموورە لە لێكۆڵینەوەیەك لە ژێر ناونیشانی (جەنگاوەر و دەورێش: تەریقەتە سۆفییەكانی توركیا میرات گولەن) كە گولەن بە خۆجە فەندی لە نێوان لایەنگرانی وەسف دەكرێت، هەروەها ئەو لێكۆڵەرە بەراورد لەنێوان گرولەن گۆشەگیری یەسوعی جیهانی لە راگەیاندنی رۆژئاوا دەكات، لە ئاماژەدانێك بۆ توانای فراوانی لەسەر دروستكردنی كاریگەری.

ئەو لێكۆڵەرە دەڵێت، "كاتێك گولەن چالاكییە پەروەدەییەكانی كانی لە دەرەوەی وڵات دەست پێكرد ئیمپراتۆریەتەكەی بەهێزتركرد، ئەوەش لەو كاتەدا بوو دەیان قوتابخانەی لە وڵاتانی قەوقاز دامەرزاند" هەروەها لە وڵاتانی ئەوروپاش چەندین قوتابخانەی دامەزراند، ئەو كەسانەی بەڕگەز تورك بوون روویان لەو قوتابخانانە دەكرد، حەموورە پێی وایە كاركردنی ئاشكرا و نهێنی تەریقەتە سۆفییەكان بووە هۆی دوورخستنەوەی خەڵك لە عەلمانیەت و لێسەندنەوەی هەندێك شەرعیەت لە دەسەڵاتداران و سەرباز.

لەگەڵ كۆتاییهاتنی سەدەی رابردوو توركەكان لە دۆخێكی نابوون بەرانبەر عەلمانیەتی دەوڵەت، ئەوەش دوایی ئەوە بوو پڕبوو لە تەریقەتی سۆفی گەری و دامەزراوەی ئایینی و كۆمەڵایەتی و پەروەردەكراو بە بیروباوەڕی ئایینی، هەر ئەوەش بووە بە یەكێك لەو هۆكارانەی پارتی دادوگەشەپێدان بهێنێتە پێشەوە.

پارتی دادوگەشەپێدان و كودەتا

دوای ئەوەی پارتی دادوگەشەپێدان بەسەرۆكایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان دەسەڵات، فەزای ئیسلامیی سیاسی گۆڕانكاری بەسەرداهات، هاتنی ئەرۆدغان بۆ كۆمەڵە ئایینییەكان سەركەوتنێكی گەورە بوو، كە لەسەردەمی ئەو لە كۆتوبەندی كەمالی ئازادبوون، كە بەتوندترین شێوە دژایەتی ئەو كۆمەڵانەی دەكرد، ئەردۆغان بە تەواوی دەیزانی یەكێك لە هۆكارەكانی گەیشتن بە دەسەڵات و سەركەوتنی پاڵپشتی ئەو گرووپانە بوو، كەواتە سوودەكە هاوبەش بوو، مامەڵەكردنیش رۆژ لەدوای رۆژ دەگۆڕا.

لەدوای ساڵانێك ناكۆكییەكان لەنێوان خزمەت و حكومەتی توركیا سەری هەڵدا، لە هاوپەیمانییەوە گۆڕا بۆ جەنگێكی نهێنی لە دامەزراوەكانی وڵات، هەرچەندە ئاكپارتی بە پاڵپشتی رەهای لایەنگرانی گولەن سەركەوت، ئەو كۆمەڵە بەردەوام رایدەگەیاند، خواستی ئەوەیان نییە بچنە ناو سیاسەت، لە سایەی حكومەتی دادوگەشەپێدان ساڵانی ئازادی هێز و هەژموونیان و ئازارنەدانیان زیاتر بوو، بە شێوەیەكی ئەختەبووتی لە ریزەكانی سوپا و پۆلیس و فێركردن و راگەیاندن و دامەزراوە جۆراوجۆرەكانی رەگی داكوتابوو، حكومەتێكی لەناو حكومەت درووستكرد بوو.

ئەردۆغان بە پاڵپشتی لایەنگرانی فەتحوڵا گولەن سەركەوت

ململانێی نێوان ئاكپارتی و خزمەت ماوەی چەند ساڵێك بەردەوام بوو، پێش ئەوەی ئاكپارتی بە هەوڵدان بۆ كودەتا لە (15)ی تەمووزی (2016) تۆمەتباری بكات، ئەگەر ئەردۆغان كودەتاكەی كۆنتڕۆڵ نەكردایە و جڵەوی دەسەڵاتی وەرنەگرتایەوە، خەریك بوو كۆتایی بە دەسەڵاتی ئەردۆغان بهێنێت.

لێرەوە حكومەتی توركیا خۆی لەبەردەم لە ریشەهەڵكێشانی كۆمەڵەی خزمەت لە هەموو لایەنەكانی ژیان لە توركیا بینیووە، هەزاران كەسی خستە زیندانەكانەوە، قوتابخانە و رایگەیاندن و زانكۆ و راگەیاندنی سەر بەخزمەتی داخست، لەناوەخۆش دەستی بە وشكردنی سەرچاوە داراییەكانی خزمەت هێنا و خستیە لیستی گرووپە تیرۆرستییەكان.

ئەردۆغان لەدوای هەوڵی كودەتا تۆڵەی لەو كۆمەڵە ئایینیانە نەكردەوە كە گەورە دەبوون و بەرەوپێش دەچوون، بەتایبەت ئەوانەی رێگریان لەو كودەتایە كرد، بەڵام پلانێكی نوێی بۆ مەڵەكردن لەگەڵ دانن، كە شوێنكەوتووانی ئەو گروپانە لە توركیا ملیۆنان كەس دەبن.

حەموورە باس لەوە دەكات ئەردۆغان كاری لەسەر دابەشكردنی میراتی گولەن بەسەر كۆمەڵەكە بەتەواوی كرد، كە پارتی فەرمانڕەوا دەیزانی پێشتر هەڵەیەكی كردووە و پۆستە سەرەكییەكانی وڵاتی بەسەر كۆمەڵە جۆراوجۆرەكان دابەسكردووە نەك بەسەر یەك كۆمەڵ، وەك ئەو دۆخەی گولەن، چونكە دابەشكردنی پۆستە هەستیارەكان بەسەر هەمووان دەبێتە زامنی لایەنگری بۆ هەمووان، هەروەك پارتی فەرمانڕەوا و ئەردۆغانی وەك دابەشكردنی دیاری دەرخستبوو، هەموویان هەوڵی نزیكبوونەوە و خزمەتكردنیان دەدا بۆ ئەوەی هەژموونی زیاتر و ناوەندی زیاتر بەدەست بهێنن. 

كاریگەرترین كۆمەڵە ئایینییەكانی ئەمڕۆ لە توركیا

كۆمەڵەی ئیرین كەوی

كۆمەڵێكی سۆفی نەقشبەندین بە شێوەیەكی گشتی لە بازرگان و بزنسمانی موحافیزكار پێكهاتوو، ئێستاش عوسمان نووری تەوباش رابەرایەتیان دەكات، ئەو كۆمەڵە ناوەكەیان لە گەڕێك لە ئیستەنبۆڵ وەگرتووە، كە لەسەر دەستی شێخ مەحموود سامی رەمەزانئۆغلۆ لەدوای ساڵی (1955) دامەزرا، بەڵام لەگەڵ ئەو فشارەی لەناو توركیا رووبەڕووی كۆمەڵە ئایینییەكان دەبۆوە توركیای جێهێشت و رووی كردە سعوودیە لە (1984) لە سعوودیە كۆچی دوایی كرد.

زۆربەی كۆمەڵە ئایینییەكان خاوەن كۆمپانیای بازرگانین

ئەو كۆمەڵە لەلایەن لیژنەیەكی چواركەسی بەڕێوە دەبرێت، لەدوای هەشتاكانی سەدەی رابردوو ئەو كۆمەڵە پێویستیان خۆرێكخستنەوە لەسەر بنەمایەكی دامەزراوەیی هەبوو، چوونە ناو پڕۆژە و دامەزراوەی هاوكاریی و فێركردن و راگەیاندن، ئەو دامەزراوانەی سەر بەو كۆمەڵەن بریتییە لە دامەزراوەی عەزیز مەحموود هەدائی، دامەزراوەی رۆشنبیریی مورادییە، جگە لەوەش سەرپەرشتی چەندین وەقف و قوتابخانە لە دەرەوە و ناوەوەی توركیا دەكەن.

دامەزراوەی عەزیز هەدائی سەر بەو كۆمەڵەیە چالاكی فێركردن و كۆمەڵایەتی و كلتووری لە زیاتر لە (30) وڵات ئەنجام دەدات، بە شێوەیەكی سەرەكی لە بەڵكان و قەوقاز و ئاسایای ناوەڕاست و ئەفریقیا چالاكییەكانی ئەنجام دەدات، لە (1992) ئەو كۆمەڵە لە پاڵ دامەزراندنی ناوەنی كلتووری سەهبا بۆ هاوكاری گەنجان لەسەر پەرەپێدانی ئەخلاقی زیاتر لە (135) دامەزراوەی فێركردنی لە دەرەوە و ناوەوەی توركیا دامەزراندووە.

ئەو كۆمەڵە بایەخ بەلایەنی راگەیاندن دەدەن، لە بواری بڵاوكردنەوە لە (1980) كۆمپانیای ئیركام بۆ بڵاوكردنەوەیان دامەزراند، سێ گۆڤاری تایبەت بە گەنجان و خێزان و ئافرەتان بڵاو دەكەنەوە، ئەو كۆمەڵە بە یەكێك لە رەوتە بهێزە ئایینییەكان لە توركیا دادەندرێت، پشت بە بزانسمانە دیارەكان دەبەستێت و تێكەڵ بە بواری ئابووری بووە، زۆرجار رایگەیاندەكانی توركیا ئاماژە بە پەیوەندی بەهێزی ئەو كۆمەڵە و بنەماڵەی تەوباش دەدەن، كە خاوەنی زنجیرە بازاڕی بەناوبانگی"بیم"ن.

كۆمەڵەی ئەسكەندەر پاشا

كۆمەڵەی ئەسكەندەر پاش بە یەكێك لە كۆمەڵە بەناوبانگە سۆفییەكان لە ئیستەنبۆڵ دادەندرێت، هەروەك بە كۆنترین كۆمەڵەش دادەندرێت، شێخ محەمەد زاهید كوتكۆ كە لە ساڵی (1880) كۆچی دوایی كردووە كاری لەسەر دامەزراندنی رەوتێكی ئیسلامیی سیاسی لە چوارچێوەی ئەو كۆمەڵە كردووە كە بە میرات لە شێخەكانی بۆی بەجێ مابوو، كۆتكۆ شوێنكەوتە و موردیەكانی بۆ چوونە ناو ناوەندە كاریگەرەكانی حكومەت و كاركردن تێیاندا هان دەدا، جگە لەوەش بە یەكێك لە گەورە نەیارەكانی عەلمانیەت لە توركیا دادەندرا.

ئەردۆغان و عەبدوڵا گول سەر بە كۆمەڵەی ئەسكەندەر پاشان

ئەو كۆمەڵە چەندین سیاسی گەورەی لە گۆڕەپانی كاركردن لە توركیا پێگەیاند، جگە لەوانەی لە چوارچێوەی حكومەت كاریان دەكرد، كە یەكێك لەو كەسانە تۆركۆت ئۆزاڵ، كە لە (1993) كۆچی دوایی كرد، هەروەها پرۆفیسۆر د.نەجمەدین ئەربەكان، كە دامەزرێنەری یەكەم پارتی ئیسلامیی سیاسییە لە (1970) بەناوی پارتی سیستەمی نیشتیمانی، یەكێك بوو لە پەروەردەكراوانی ئەو رەوتە.

كۆمەڵەی ئەسكەنەر پاشا لەچوارچێوەی كاری سیاسی هەموو پاڵپشتییەكی ئەربەكانیان دەكرد، بە كەسایەتی دیاریش تێكەڵ بەو پارتانە دەبوو كە نەجمەدین ئەربەكان دایدەمەزراند، بەو ئامانجەی لەرووی سووپا و نەتەوەیییەكان بەهێزبن.

پارتە یەك لەدوای یەكەكانی ئەربەكان دایدەمەزراندن لە قەدەغەكردن و راوەدوونان دەربازیان نەدەبوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەش هەر وەك بە رەتكردنەوەی ئەو دامەزراوە سەربازییەی رەوتە ئیسلامییەكانی قەدەغەكرد مایەوە، هەروەك هەر یەك عەبدوڵا گول و رەجەب تەیب ئەردۆغان دەرچووی قوتابخانەی ئەسكەندەر پاشا بوو، كە هەردووكیان دامەزرێنەری پارتی دادوگەشەپێدانن، كە ماوەی (20) ساڵ زیاترە فەرمانڕەوایی توركیا دەكەن.

كۆمەڵەی ئەسكەندەر پاشا لە هەڵبژاردنەكان بە فەرمی لایەنگری خۆیان بۆ پارت و كاندیدەكان رادەگەیێنن

جگە لە ئاكپارتی پارتی سەعادەتیش هەر لە پارتەكەی ئەربەكان سەرچاوەی گرت و شوێن بیرۆكەكانی ئەو كەوت، پێویست بوو ئەو كۆمەڵە هەڵوێستی خۆیان یەكلا بكەنەوە، لێرەوە بڕیاریان دا پاڵپشتی پێویست بۆ پارتی سەعادەت لەناو سیستەمی سیاسی توركیا دەربڕن، وەك وەفا و رێزێك بۆ مێژووی ئەربەكان، لە كاتێكدا هاوكاری گەورەیان پێشكەشی پارتی دادوگەشەپێدان كرد، لە ماوەیەكی كورت لەدوای دامەزراندنی چووە ناو هەڵبژاردنی شارەوانییەكان و سەركەوتنی گەورەی بەدەستهێنا.

ئەندامانی كۆمەڵەی ئەسكەندەر پاشا لەرووی سرووتەكانی سۆفیگەری كلاسیكی جیاوازی زۆریان لە نەقشبەندییەكانی تر نییە، بەڵام ئەوەی كە جیاوازیان دەكاتەوە ئەو هاوسەنگییە كە هەوڵدەدەن لەنێوان كلاسیك و مۆدێرنە دایمەزرێنن، زۆرجاریش گۆڤار و بابەتەكانیان گفتوگۆیان لەسەر ئەو پرسانە كردووە، كە ئیسلام بەشێوەیەكی بنەڕەتی لەگەڵ چەمك و دامەزراوە مۆدێرنەكان هاوئاهەنگە.

پێچەوانەی هەندێك كۆمەڵەی تر بایەخی بەتینی ئەو كۆمەڵە بە سیاسەت و سیاسییەكان دەردەكەوێت، لێرەوە پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە كۆمەڵەی ئەسكەندەر پاشا بە فەرمی لە هەڵبژاردنەكان لایەنگری لایەنێكی دیاریكراو دەردەبڕن، بەڵام كۆمەڵەكانی تر هەوڵدەدەن پەیامەكانیان بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بگەیێنن، ئەوەش هەڵبژاردنەكانی ئەو چەند ساڵەی رابردوو دەردەكەوێت كاتێك ئەو كۆمەڵە چوونە پاڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان.

ئەو كۆمەڵە كار لەسەر رەخنەگرتن لە رووداوە سیاسییەكانی توركیا دەكەن، جگە لەوەش لە رێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی سەربەخۆیان رەخنە لە حكومەتی توركیا دەگرن.

كۆمەڵەی ئەسكەندەر پاشا كار لەسەر چاكلاییەكانی كۆمەڵە دەكات، سەدان كۆمەڵەی هەیە، چالاكییەكانی بواری نۆژەنكردنەوەی شوێنەوارە مێژوویییەكان و دابەشكردنی چالاكی خەیری و بۆ وەقفەكانی سەر بەو كۆمەڵە لە ژمارەیەك وڵات دەگرێتەوە، بەتایبەت دابەشكردنی خواردن و قوربانی لە جەژنەكان، هەروەها چەندین كۆمەڵەیان لە ویلایەتە جۆراوجۆرەكان هەیە، ئەو كۆمەڵانە بایەخ بە گەنجان و ئافرەتان و وەرزش و دیدەوانی و فێركردن و كلتوور و ژینگە دەدەن.

كۆمەڵەی مەنزل

كۆمەڵەی مەنزل، یاخود كۆمەڵەی سەمەرقەند دامەزراندنەكەی بۆ شێخ محەمەد راشد ئۆریل، شێخی نەقشبەندی دەگەڕێتەوە، كە ناوەكەی لە دێیەك لە ولایەتی ئەدیامان لە باشووری ناوەڕاستی توركیا سەرچاوەی گرتووە، چونكە لەو دێیە دایمەزراوە، چالاكییەكانی لەدوای كودەتا سەربازییەكەی ساڵی (1980) بەشێوەیەكی بەرچاو زیادی كرد، ئەو كۆمەڵە بە كۆمەڵێكی ئایینی پاڵپشتی حكومەت دادەندرا، ئەوەش كاریگەری لەسەر بڵاوبوونەوەی بەشێوەیەكی بەرفراوان هەبوو، بە دیاریكراویش لە ناوچەكانی رۆژئاوای توركیا، سەرچاوە توركییەكان ئاماژە بەوە دەكەن ئەو كۆمەڵە كۆمەڵەیەكی گەورەیە لە توركیا، بەبێ ئەوەی ژمارەی شوێنكەوتووانی دیاری بكرێت.

كۆمەڵەی مەنزل سوپا پاڵپشتی دەكرد

ئەو كۆمەڵە خاوەنی كۆمپانیا و چەندین نەخۆشخانە و قوتابخانەن، چەندین چالاكی لە دەرەوە و ناوەوەی توركیا ئەنجام دەدەن، چالاكییەكەكانیان لەبواری راگەیاندن لەژێر ناونیشانی رادیۆ و كەناڵی سەمەرقەندە، جگە لەوەش (رادیۆی 15)یان، هەروەها خانەی بڵاوكردنەوەی سەرمەقەند و خانەی بڵاوكردنەوەی هاسجانیان هەیە، گۆڤاری سەرمەرقەند و گۆڤاری سەمەرقەند بۆ منداڵان گۆڤاری خێزانی سەمەرقەند و گۆڤاری گەنجی خوێنەریان هەیە.

هەموو ئەو ئامرزانە بیروبۆچوونی سۆفییەكان بڵاو دەكەنەوە، سەرەڕای ئەوانەی لەپێشوو باسمان كرد، ئەو كۆمەڵە كۆمپانیای هەیە حەج و عومرە رێك دەخات، چەندین نووسینگەیان لە ئەوروپا هەیە ئەو نووسینگانە شوقەی نیشتەجێبوون بۆ قوتابیانیان دابین دەكەن. 

پێچەوانەی كۆمەڵەكانی تر كۆمەڵەی مەنزل خاوەن فیكرێكی نەتەوەیین، پاڵپشتی پارتی نەتەوەیی بە سەرۆكایەتی دەوڵەت باخچەلی دەكەن، هەندێك لێكۆڵینەوە پێیان وایە ژمارەیەك لە سەركردە نەتەوەییەكان شوێنكەوتەی ئەو كۆمەڵەن، وەك توركیچ ئەرسەلان، سەرۆكی پێشووی پارتی نەتەوەیی و موحسین یازجیئۆغلۆ، سەرۆكی پارتی یەكێتی باڵا.

تا ئەمڕۆ شوێنكەوتووانی ئەو كۆمەڵە دەنگ بۆ مەهەپە دەدەن، لە (2003) كۆمەڵەی مەنزل بە دوو وەزیر بەشدارییان لە حكومەتی پارتی دادوگەشەپێدان كرد، لە (2005) كۆمەڵەی بزنسمانان (تۆمسیاد)یان دامەزراند، كە ژمارەی ئەندەكانی هەزار (500) ئەندامە.

كۆمەڵەی سلێمانییەكان

جووڵانەوەی سلێمانییەكان لە  لەلایەن شێخ سلێمانی حلمی تۆناخان دامەزراوە، كە لە (1888) لە دایك بووە، لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی توركیای نوێ، كەمال ئەتاتورك دەستی بە گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی و ئایینی و سیاسی كرد، سلێمان حلمی دڵنیابوو كە ئەو گۆڕانكارییە نوێیانە ناتوانێت فەرمانڕەواییی كۆمەڵگەی توركی بكات، هەروەك لەگەڵ ئیسلامیش بەرەنگاری یەكتر دەبنەوە. 

ئەوەش لەكاتێدا بوو ئەو شۆڕشەی ئەتاتورك بەرپای كرد ناكرێت كۆمەڵگە بە پارێزەری لەسەر بەها و دابونەریتەكان بهێڵێتەوە، ئەو گۆڕانە لە سیستەم و دامەزراوەكانی دەوڵەت كران، كە بووە هۆی كۆمەڵگەیەكی نوێ و پەروەردەكردنی نەوەكانی، كە لە چوارچەی فیكری لە ئیسلام دووربوو، مۆركی ئایدۆلۆژیا گوازراوەكانی پێووەبوو.

كۆمەڵەی سلێمانییەكان لەسەرەتاوە لەگەڵ كەمال ئەتاتورك رووبەڕووی یەكتربوونەوە

لە (1938) سلێمان تۆناخان بووە وتاربێژ، كاری لەسەر چاندنی بەها ئایینییەكان لە دەورەوەی دەوڵەت دەكرد، لە مزگەوتەكان زیندەی ئایینی پێكهێنا، جگە لەز مزگەوتەكانیش، لەترسی دەستگیركردنی لە ماڵەكانیش وانەی هەبوو، لەگەڵ زیادبوونی چالاكییەكانی سلێمان حكوم درا، بڕواناكەمەی لێسەندرایەوە، لە وتاربێژی قەدەغە كرا، لە (1950) جارێكی مۆڵەتی وەرگرتەوە، لێرەوە چالاكییەكانی لەبواری فێركردنی ئایینی چركردەوە، بەڵام ئەمجارە لە میانەی سوودوەرگرتن لەو ئازادییەی كە لەدوای دەسەڵات لە (1950) هاتە كایەوە.

سەرەڕای گەڕانەوەی سلێمان بۆ مینبەر، بەڵام پۆلیس بەسەر ئەو شوێنانەی دادەدا كە كۆمەڵەی سلێمانییەكانی لێبوو، بەڵام ئەو كۆمەڵە بەردەوام بوو لە چالاكییەكانیان، لە ساڵی (1959) شێخی ئەو كۆمەڵە كۆچی دوایی كرد، كەمال كاكاری خەزووری بەردەوامی بە چالاكییەكانی ئەو گرووپەدا.

لەدوای ئەوەی ساڵی (1961) روویان كردە ئەڵمانیا، ئەو كۆمەڵە بوونە دامەزراوەیەك لەژێری ناوی سلیمانییەكان، لە دەرەوە بەناوی ناوەندی رۆشنبیری ئیسلامیی چەند ناوەندێكیان دامەزراند.

ئەو كۆمەڵە سەرەتا خولی لەبەركردنی قورئان لە ئەڵمانیا دەكردەوە، چەندین باڵەخانەیان لە ئەوروپا كڕیووە، لە بەشێكیان مزگەوتیان دروستكردووە، هەروەك كتێبخانە و هۆڵی كۆبوونەوەشیان تێدا دروستكردووە، بە یەكێك لە كۆمەڵە كاریگەرەكانی تورك لە ئەڵمانیا دادەندرێن.

ناوەندە كلتوورییەكانی سلێمانی لە بولگاریا و رۆمانیا و وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست، كە سەربەخۆن لە رووسیا هەن، لە رێگەی ئەو ناوەندانە خزمەتگوزاری ئیسلامی پێشكەش دەكەن، هەروەك كورسی خوێندن دەدەن بەو توركانەی لە ئاسیای ناوەڕاست و بەڵقان هەن و دێن بۆ خوێندن لە توركیا.

بەگوێرەی هەندێك سەرچاوە ژمارەی لایەنگرانی ئەو كۆمەڵە دوو ملیۆن كەس دەبێت، تەنیا لەناوخۆی توركیا ژمارەی دەرچووانیان دوو هەزار (500) كەسە.

لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكان لە (2019) كۆمەڵەی سلێمانییەكان دژ بە ئاكپارتی وەستانەوە

لە رووی سیاسیەوە ئەو كۆمەڵە تا كودەتای (1980) پاڵپشتی پارتی دیموكرات و پارتی دادپەروەریان دەكرد، دوای ئەوە پاڵپشتی تۆركۆت ئۆزاڵ، سەرۆكی گشتی پارتی نیشتیمانی دایكیان كرد، هەرچەندە دووربوو لەكاركردنی سیاسی، بەڵام ئەو كۆمەڵە سووربوون لەسەر بەشداری لە هەڵبژاردنەكان، سیاسییەكانی تورك هەوڵیان دەدات لەپێناو پاڵپشتی هەڵبژاردنەكان كەسایەتییەكان بەلای خۆیان راكێشن.

ئەوەی ئاشكرایە سەبارەت بەو كۆمەڵە ئایینە لەو كۆمەڵالەن، كە دژی دەسەڵاتی ئاكپارتین، لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكان دەنگیان بە ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ، كاندیدی جەهەپە دژ بە بن عەلی یەڵدرم كاندیدی ئاكپارتی دا.

كۆمەڵەی ئیسماعیل ئاغا

سەدان هەزار كەس لەگەڕەكی فاتیح لە شاری ئیستەنبۆڵ بۆ ناشتنی تەرمی ئیسماعیل ئاغا شێخ محەمەد ئۆستا عوسمان كە بە مەحمود ئەفەندی ناسرابوو گردبوونەوە، لە توركیای نوێ تەرمەكەی دیمەنێكی جیاوازی نیشان دەدا، كە كۆمەڵە ئایینیەكان بەپێچەوانەی ساڵانی پێشوو چالاكییان بە ئازادی هەبوو، ئەو دیمەنەش نەبووە هاندانی ئەو عەلمانیانەی كە پێان وایە وڵات ئەو وێنەیەی لەدەستداوە كە كەمال ئەتاتورك دامەزرێنەری عەلمانیەت بۆی دانابوو. 

كۆمەڵەی ئیسماعیل ئاغا ناوەندیان لە گەڕەكی فاتیح لە ئیستەنبۆڵ بوو، لەو سوفیانەبوون سەر بە تەریقەتی نەقشبەندی بوون، كە شوێنكەوتووانیان بە ملیۆنەها كەس لە توركیا دادەندرێت، بەتایبەت لە قۆنیا و تەڕابزوون، كە شوێنی لە دایكی شێخەكەیان، ئەو كۆمەڵە كە بەو ناوە ناونراون، دەگەڕیتەوە بۆ ئەو مزگەوتەی لە پەنجاكانی سەدەی رابردوو محەموود ئەفەندی بە پاڵپشتی شێخ عەلی حەیدەری، كە شێخی خۆی بوو، كردی بە ناوەندی خۆی.

پارتەكان ناتوانن دژایەتی سۆفییەكان بكەن

شێخ مەحموود لە ژیانی خۆی بەوە ناسراوە خاوەنی كتێبێ زۆری ئایینی بووە، جگە لە لایەنی زانستی لەدوا تر كاریگەری زۆری لەسەر كۆمەڵەكەی هەبووە.

ئەو كۆمەڵە بەوە لەوانەی تر جیا دەبوونەوە جلكەكانیان پێكهاتوو لە جوبە و مەندیل و لەگەڵ هێرشتنەوەیی ریش، هەروەها ئافرەتانیشیان جلێكی رەشیان دەپۆشی، هەموو جەستەی دادەپۆشین جگە لە دەموچاو نەبێت، شوێنكەوتووانی ئەو كۆمەڵە زۆربەیان روویان لە قوتابخانە ئایینییەكان دەكات، نەدەچوونە قوتابخانەی حكومی، لەدوای فەتوای حەرامی خوێندنی كچان لەلایەن مەحموود ئەفەندی رووبەڕووی رەخنەی توند بوونەوە، بەتایەت لە لایەن ئەو پارتانەی یاسا مۆدێرنەكانیان پەیڕەو دەكرد. 

گەیشتنی ئاكپارتی بە دەسەڵات بەشێووەیەكی بەرفراوان كاریگەری لەسەر بڵاوبوونەوەی ئەو كۆمەڵە لە توركیا هەبوو، چونكە كۆمەڵە ئایینییەكان بەشێوەیەكی ئازادانەتر مامەڵەیان دەكرد، چەندین وەقف و شوێنی نیشتەجێبوون بۆ قوتابیان كرایەوە، جووڵانەوەیەكی ئابووری بۆ هاوكاری خۆیان دەستی پێكرد، جگە لەوەش دەستیان بە زنجیرە دەستی فێركردن كرد.

خوێندكار بە چەندێك قۆناغێك لە ژینگەیەكی تایبەت كە بایەخی بە كاروباری شەرعی دەدا دەچووە وەقفەكانی ئیسماعیل ئاغا، ئەو قوتابخانانە شوێن و خواردن و هەندێك جار جلوبەرگیشی بێبەرانبەر دەدا بە قوتابیان، ئەو كۆمەڵە تەنیا لە توركیا قوتابخانەیان نییە، بەڵكو لە (40) وڵات لە چوارچێوەی یەكێتی كۆمەڵەكانی رێزگرتن لە مرۆڤایەتی (ئیدیف)  قوتابخانەیان هەیە.

شێخ مەحموود ئەفەندی خاوەنی ئامادەگییەكی بەهێزی لەناو كۆمەڵەكە و لای پارێتە موحافیزكارەكان بەتایبەت دادوگەشەپێدان هەیە، بەرپرسەكان بە نۆرە سەردانی دەكەن، لەسەر هەموویانەوە رەجەب تەیب ئەردۆغان، لە سەردانی پێش وادەی هەڵبژاردنەكان لە كاتی ناشتنی تەرمی ئەفەندی نوێنەری هەموو پارتەكان ئامادەبوون، تەنانەت نوێنەری پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش بەشداربوون.

بەرپرسانی ئاكپارتی بەردەوام سەردانی شێخ مەحموود ئەفەندیان دەكەن

ئەو كۆمەڵە بە دیارترین كۆمەڵە دادەندرێت كە لە كودەتاكەی مانگی تەمووزی (2016) بەشداربوو لە رێگەگرتن لەو كودەتایە كە بەشێك لە سوپا هەوڵی دا دەست بەسەر دەسەڵات دابگرێت و كۆتایی بە دەسەڵاتی ئەردۆغان بهێنێت، سەرچاوەیەك لەو كۆمەڵە بە نوون پۆستی رایگەیاند، "رێگری لە سوپا لەكاتی كودەتا بە فەرمانی سەرۆكی ئەو كۆمەڵە بوو."

پوختە:

گرووپەكانی توركیا تەنیا ئەوانە نین كە ئاماژەمان پێكردن، بەڵكو ئەوانە گەورەتربن و دیارترینن لە نەخشەی ئەو هێزانەی دەبنە رووكاری حكومەتی ئێستای توركیا، هەروەها ئاست و قەبارەی بڵاوبوونەوە و كاریگەرییان لەسەر چەند ئاستێك لە كۆمەڵگە دیاری دەكات.

وەك چۆن لەناو پارتە سیایییەكان ناكۆكی دووبەرەكی هەیە، لەناو ئەو كۆمەڵە ئایینیانەش كە لە دۆخی سیاسی یاخود بیروباوەڕی ئایینی ئەو ناكۆكیە هەیە، بەڵام گەورەترین شتێك كە ئەو رەوتە رووبەڕووی ببنەوە بەریەكەوتنی گەورەیە لەگەڵ عەلمانییەكان، كە ئەو كۆمەڵانە بە پێچەوانەی دەستوور و گۆڕینی ناسنامەی كۆماری كەمالی عەلمانی دەزانن.

لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی كاندیدەكان هەوڵدەدەن ئەو كۆمەڵانە بەلای خۆیان دا راكێشن، بە ئاشكرا بەڵێن دەدەن و لە گوتارەكانیان فۆكەس دەخەنە سەر رەهەندی ئایینی لەلای گەلی تورك و ئەو بەهایانەی كە كاندیدەكان پارێزگاری لێ دەكەن.

بەڵام ئایا سەردەمی ئەو كۆمەڵانە بەندە بە هەبوونی ئاكپارتی؟ لەو بارەیەوە جۆ حەموورە وڵام دەداتەوە و دەڵێت، ئەو كۆمەڵە ئایینیانە فۆڕمی جیاوازیان هەیە، زۆر لە ئاكپارتی كۆنترن مانەوەیان بە ئاكپارتی نەبسرتاوە، بەڵكو هێزیان پەیوەستە بە ئاكپارتی، بەڵام نەك مانەوەیان، چونكە ئامادەییان ریشەیەكی قووڵی لە كۆمەڵگەی توركی هەیە، لە شار و دەوروبەرەكان و ناو چینە جیاوازەكانی كۆمەڵگە هەیە، باڵادەستن بەسەر مزگەوت و ناوەندە ئایینی و دامەزراوەكان، لایەنگرانیان لە ناوەندەكانی دەوڵەت هەیە.

دیاردەی ئیسماعیل ئاغا، یاخود تەنانەت فەتحوڵا گولەن، یا هەر كۆمەڵێكی تر هێزی لەسەردەمی ئاكپارتی بەهۆی پێویستی ئەو پارتە بە هاوپەیمانی و جەماوەر بۆ مانەوەی لە دەسەڵات زیادی كرد، بەتایبەت لە (2004) دەسەڵات هاوپەیمانی لەگەڵ زۆربەی گرووپە ئایینییەكان كرد، ئەوەش بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتی سوپا بوو بەسەر ژیانی سیاسی و گشتی، لە ساڵانی رابردوو هەركات سوپا پاشەكشەی كردبێت، ئامادەگی كۆمەڵە ئایینییەكان زیاتر بووە.

سەرچاوە: نوون پۆست