Nuce Logo

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

سەركردەكانى رۆژئاوا ئاواتەخوازن ئەو كاتە ببين كە رەجەب تەيب ئەرۆدغان، سەرۆك كۆماری ئێستای توركیا لە هەڵبژاردنى مانگى داهاتوو شكست دەهێنێت و پشت لە كورسى دەسەڵات دەكات، بۆبى جۆش، شرۆڤەكارى سياسى هندى باس لەو هەستەى وڵاتانى رۆژئاوا دژ بە رەجەب تەيب ئەردۆغان دەكات، كە ماوەى (20) ساڵە فەرمانڕەوايى توركيا دەكات.

لەو سۆنگەيەى پڕۆژەى ئەردۆغان دەركەوتن و ئاڵنگەرييەكانى بەردەوامە، ئەوەش بۆتە سەرچاوەى هەراسانكردنى ناوەندە رۆژئاوايى و ئەمەريكييەكان، هەرئەوەشە وايكردووە سەرنج لەسەر هەڵبژاردنەكانى مانگى داهاتوو زياتر بێت، چەندين لايەنى نێودەوڵەتى چاوەڕوانى ئەنجامەكانى دەكەن.

هەر لەسەرەتای هاتنە سەر ئەردۆغان لە مامەڵەی ناتۆ لەگەڵ توركیا ناڕازی بوو

بەگوێرەى بۆچوونی چاودێرانى سياسى ئەو هەڵبژاردنە بەشێكى گەورەى لەسەر حيسابى جیۆپۆلیتیک و ئابوورييە لە واشنتن و مۆسكۆ، ئەوە جگە لەو دوو وڵاتە پايتەختەكانى وڵاتانى ئەوروپا و ئاسياى ناوەڕاست و ئەريقياش دەگرێتەوە.

هەڵمەتەكان دژ بە ئەردۆغان

چاودێرى واشنتن و پايتەختەكانى ئەوروپا بۆ دۆخى هەڵبژاردنى توركيا پشتى بە نزيكى ئەو ليستانە بەستووە كە هەڵمەتى راگەياندنيان دژ بە ئەردۆغانە بە جۆرێك گەيشتۆتە لێدوانى سياسى و بەرپرسانى رۆژئاوا، ديارترين كەسيش كە زۆر بەڕاشكاوانە بەڵێنى دا دژ بە ئەردۆغان بووەستێتەوە جۆ بايدن، سەرۆكى ئێستای ئەمەريكا بوو، كاتێك  بوو كانديدى سەرۆكايەتى گوتى، "لە رێگەى پاڵپشتى ئۆپۆزسيۆنى توركيا كار بۆ لادانى ئەردۆغان دەكەين."

كودەتا شكستخواردووەكەى ناوەڕاستى (2016) گۆڕانێكى گەورە بوو لە پەيوەندييەكانى ئەردۆغان لەگەڵ وڵاتانى رۆژئاوا، كە ئەنقەرە بەرپرسيارێتى پاڵپشتى ئەو كودەتا و هەوڵى لە رێگەى سەربازييەوە ئەردۆغان لابدات، ئەوەش دواى ئەوەى دەركەوت لادانى ئەردۆغان لە رێگەى هەڵبژاردنەوە ئەستەم بوو، بەتايبەتيش لەبەر پەرش و بڵاوى لایەنە ئۆپۆزسيۆنەكانى توركيا، بەڵام دۆخى ئێستا تەواو جياوازە، لەگەڵ يەخستنى ئەو ئۆپۆزسيۆنەى كە پاڵپشتييەكانى نيمچە دامەزراوەيييە زۆرێك لە سنوورەكانى تێپەڕاندووە، چەند هەوڵێكى جدديە بۆ پەرەپێدانى تواناكانى هەیە بۆ ئەوەى وەك جێگرەوەى رەجەب تەيب ئەردۆغان و پڕۆژەكەى كە هەژموونى بەسەر توركيا و دەرەوەش هەيە، لەبەردەم دەنگدەرى تورك و دەوروبەرەكەى خۆى نمايش بكات، كە  پڕۆژەكەی  ئەردۆغان هيوايەكە بۆ ئەوەی توركیا ببێت بە وڵاتێكى بەهێز بەردەوام دژ بە هەژموونى رۆژئاوا بوەستێتەوە.

لێكنزییەكی سەرەتایی 

لە سەرەتاى ساڵانى هاتنە سەر دەسەڵاتى ئەردۆغان، وڵاتانی رۆژئاوا ئەردۆغانى وەك نموونەيەكى سەركردايەتى ئيسلاميى ديموكراسى لە وڵاتێكى عەلمانى سەر بە جيهانى ئيسلاميى سەير دەكرد، ئەمەريكا وەبەرهێنانى لە پەيوەندييەكان لەگەڵ توركيا بەهەمان رێگە دەكرد،  تاوەكوو هاوكاری بكات لەو جەنگانەى دژ بە عێراق و ئەفغانستان كە ئەوە جەنگى دژ بە ئيسلام نييە، بەڵكو جەنگى دژ بە تيرۆرە، بەڵام لەگەڵ ئەوەى ئەردۆغان پێگەى خۆيى بەهێزكرد و هەنگاوى گەورەى لە دۆسيەى ئابوورى لەناوخۆى وڵاتەكەى هاوێشت و پڕۆژە سياسەيەكەى گەشەى كرد، كە لەسەر بنەماى ئەوە بوو توركيا هێزێكى جيهانييە، نەك پێكهێنەرى هەژموونى ئەمەريكا و ئەوروپا بێت، بەڵكو كار لەسەر گۆڕين و بەرەنگاربوونەوەيان دەكات، بەو جۆرە ديدى وڵاتانى دەرەوە بەرانبەر ئەردۆغان بوو بەوەى كە نوێنەرايەتى دەسەڵاتێكى ديكتار و هەراسانكەر دەكات.

رۆژئاوا ئاواتە خوازە ئەردۆغان لەم هەڵبژاردنە شكست بهێنێت

سينان ئۆڵگن، بەڕێوبەرى ناوەندى لێكۆڵينەوە لە ئيستەنبۆڵ دەڵێت، "ئەگەر ئەردۆغان لە هەڵبژاردنى داهاتوو شكست بهێنێت، ئەوا پاشخانەكەى ئەردۆغان لە توركيا كە نوێنەرايەتى سياسەتى دەرەوە دەكات، دەگۆڕێت توركیا وەك وڵاتێكى رۆژئاوا مامەڵە دەكات، ئەوەش دەبێتە دەستكەوتێكى گرنگى رۆژئاوا بۆ كەمكردنەوەى ئەو سەرئێشەى ئەردۆغان و پڕۆژەكەى دروستيان كردووە. 

بۆچى رۆژئاوا ئاواتەخوازە ئەردۆغان شكست بهێنێت؟

هۆكارەكانى خواستى وڵاتانى رۆژئاوا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، ئەردۆغان لە رێگەى كڕينى سيستەمى مووشەكى بەرگرى رووسى ئاسايشى ناتۆى خستۆتە مەترسيەوە، هەرەوەها لە رێگەى رێگە نەدان بە ئەندامبوونى سوويد و فينلەندا شكستى بە هەوڵێكى فراوانبوونى ناتۆ هێنا، چەندين جار هەڕەشەى كردنەوەى دەرگاى بەڕووى پەنابەران لە ئەوروپا كردۆتەوە، لەو چەند مانگەى رابردوو لێدوانە توندەكانى بەرانبەر يۆنان زيادى كردبوو، بەرپرسانى حكومەتى توركيا ئەمەريكا بە پاڵپشتى لايەنگرانى كوودەتاكەى توركيا گرووپە چەكدارەكانى دژ بە توركيا تۆمەتبار دەكەن.

هۆكارەكانى خواستى رۆژئاوا بۆ جێهێشتنى كورسى دەسەڵات لە لايەن ئەردۆغان ئەمانەن:

يەكەم پەيوەندييەكانى لەگەڵ رووسيا

جوگرافيا يەكێكە لەو خاڵە بەهێزانەى ئەوروپا و رووسيا كۆدەكاتەوە، مامەڵەى بەردەوامى ئەنقەرە لەگەڵ مۆسكۆ بە پێوەرێكى هەستيار لەسەر بنەماى پارێزگارى قبووڵكراو و نەگۆڕ لە پەيوەندييەكان و بەرەنگاربوونەوەى هەر هەوڵێكى فراوانخوازى بۆتە ئاسوودەيىبۆ سۆڤيەت، لەم لاشەوە مۆسكۆ بۆتە گۆڕەپانێكى گرنگ بۆ ئەنقەرە، بەتايبەت ئەو ئاڵۆزييە گەورانەى نێوان توركيا و رووسياى قەيسەرى، بەڵام ئەردۆغان لەسەر بنەماى هەماهەنگى وەك دراوسێ لەگەڵ رووسيا پەرەى بە پەيوەندييەكانی نێوانیان دا، ئەوەش بووە هۆى ئەوەى لە كاتى كودەتا شكستخواردووەكەى توركيا لە (2016) پەيوەندييەكانى نێوان ئەردۆغان و ڤلاديمێر پۆتين پەرەبسەنێت، كە راپۆرتەكان باس لەوە دەكەن سەرۆكى رووسيا رۆڵى ئەرێنى هەبوو لە شكست پێهێنانى هەوڵەكانى كودەتاكە.

ئەو هەماهەنگييە لە ناوچە سەرەكييەكانى وەك سووريا و ئۆكرايناش كاريگەرى هەبوو، ئەوە وايكرد ئەردۆغان مامەڵەيەكى تايبەت لەگەڵ ئەو قەيرانە بكات، پەيوەندييە بەهێزەكانى بووە هۆى رەتكردنەوەى سزكانى رۆژئاوا، لە هەمان كاتيش لە رووى ديپلۆماسيەوە و تەنانەت سەربازييشەوە پاڵپشتى كيێڤى كرد، بەڵام ئوو هاوسەنگييە ناوازەيە بووە جێگەى دۆشدامان و گومانى رۆژئاوا.

بارتەقاى ئەوەى ئەو ستراتيژەى ئەردۆغان رۆژئاواى توڕەكرد، بەڵام ئەوەى رۆژئاواشى ناچاركرد كە سەرۆكى توركيا رازى بكات، تاوەكوو هاوپەيمانێكى گەورەى وەك توركيا لە گەورەترين ململانێ لەگەڵ رووسيا لە دەست نەدەن.

مەترسيدارترين وێزگەى ململانێ ئەمەريكا و توركيا بەهۆى رووسيا، ئەوەش ئەو كاتە دەستى پێكرد، كە ئەردۆغان بڕيارى دا سيستەمى مووشەكى بەرگرى (ئێس 400) رووسى بكڕێت، ئەوەش دواى ئەوە هات واشنتن سيستەمى پاتريۆت و سادى بە توركيا نەدا بۆ ئەوەى ئاسمانى وڵاتەكەى بپارێزێت، بۆيە پەناى بۆ رووسيا برد، كە بووە هۆى تووڕەبوونى ئەمەريكا، توركياى لە پڕۆگرامى فڕۆكەى (ئێف 35) دوورخستەوە، بەربەستى لەبەردەم نوێكردنەوەى فڕۆكەى (ئێف 16) كە تا ئێستا بڕبڕەى پشتى چەكى ئاسمانى توركيايە درووست كرد. 

دووەم: ئاڵۆزييەكانى ناو هاوپەيمانى ناتۆ

لەو كاتەوەى ئەردۆغان دەسەڵاتى گرتۆتە دەست، ناڕازييە لە مامەڵەى لە ناتۆ لەگەڵ وڵاتەكەى دەكرێت، پێى وايە ئەو جۆرە مامەڵەيە شايستەى قەبارەى توركيا وەك دووەم هێز لەناو ئەو رێكخراوە نييە.

بە سرووشتى حاڵ لە ئاڵۆزييەكانى نێوان رووسيا و ناتۆ بەهۆى ئەوەى دەورازەى نێوان مۆسكۆ و هاوپەيمانى ناتۆيە و بەهۆى پێگەى جوگرافى وەك دراوسێيەكى رووسيا ئەنقەرە پشكى گەورەى بەردەكەوێت، بەڵام ئەردۆغان پێى وايە ئەوەى لەبەرانبەر ئەو پێگەيە وەرى دەگرێت زۆر كەمترە لە شايستەى خۆى.

ئۆپۆزسیۆن سەركەوێت سیاسەتی دەرەوەی توركیا هەمان سیاسەتی ئەوروپا دەبێت

سەرۆك توركيا لەپێناو پێگەى نوێ بۆ وڵاتەكەى لەناو ناتۆ بەردەوام فشار دەخاتەسەر ئەو رێكخراوە، كە ئەمەريكا و وڵاتە بەهێزەكانى رۆژئاوا هەژموونيان بەسەرى دا هەيە، رەخنەكانى ئەردۆغان لەو رێكخراوە زۆر توندە، ئەردۆغان پێى وايە ناتۆ توركياى لەبەردەم ئاڵنگەرييە ئەمنى و سەربازيييە گەورەكانى رووداوەكانى ئەو ناوچەيە سەپاندوويانە بەجێهێشتووە، بەتايبەت ئاڵۆزييەكانى نێوان ئەنقەرە و مۆسكۆ بەهۆى سوورياوە، ئەو كاتەى لە (2015) توركيا فڕۆكەيەكى رووسياى خستەخوارەوە خەريك بوو بەريەكەوتنى سەربازى لەنێوان ئەو دوو وڵاتە رووبدات.

هەروەها توركيا رەخنەى لە بێدەنگى ناتۆ هەيە بەرانبەر هاوكارييەكانى بۆ رێكخراوە كوردييەكان لە سووريا و عێراق، توركيا بە مەترسيدارترين هەڕشەى دەزانێت، هەروەها خاڵێكى ترى ئاڵۆزييەكانى نێوان ئەردۆغان و سەركردەكانى ناتۆيە.

سێيەم: رێگرى لە ئەندابوونى سوويد و فينلەندا لە ناتۆ

ئەو دۆسيە پەيوەندى بەهێزى بە خاڵى پێشوو هەيە، ديدى رۆژئاوا بۆ ئەردۆغان پەيوەستە بەوەى ئەردۆغان تواناكانى ناتۆى لاوازكردووە، ديدى رۆژئاوا بەرانبەر ئەردۆغان پەيوەستە رێگرييەكانى لە ناتۆ دواى ئەوەى رێگەى لە ئەندابوونى سويد و فينلەندا گرت، كە واشنتن و وڵاتانى رۆژئاوا وەك يەكێك لە ديارترين كاردانەوەكان بەرانبەر جەنگى رووسيا دژ بە ئۆكراينا كردوويانە.

هەڵوێستى توندى ئەردۆغان بەرانبەر رەتكردنەوەى ئەو دوو وڵاتە بووە مايەى تووڕەيى ئەمەريكا و ئەوروپا، بەڵام ئەردۆغان سووربوو لەسەر ئەوەى دەبێت ئەو دوو وڵاتە خواستە ئەمنييەكانى وڵاتەكەى جێبەجێ بكەن، ئەوەش لەسەر ئەو بنەمايەى كە ئەو دوو وڵاتە پاڵپشتى رێكخراوە كوردييەكانى دژ بە توركيا دەكەن، بەوەش ئەردۆغان رێگەى نەدا ئەو دوو وڵاتە ببنە ئەندام لە ناتۆ، لە چەند رۆژى رابردوو فينلەنداى قبووڵ كرد، تا ئێستا سويد بە هەڵپەسێردراوى ماوەتەوە.

چوارەم پەيوەندييەكانى يۆنان و توركيا

لەو كاتەوەى ئەردۆغان گەيشتۆتە دەسەڵات بەهۆى رەتكردنەوەى بەرەوامى هەوڵەكانى توركيا لە لايەنەوە بۆ كەمكردنەوەى ئاڵۆزييەكانى دەرياى ئيجە و ناوەڕاست، هێزە ئەوروپييەكان و ئەمەريكا بەرەوام لەپشت يۆنانن بەتايبەتيش فەڕەنسا.

لە (2004) ئەردۆغان پاڵپشتى پلانى نەتەوە يەكگرتووەكانى بۆ چاسەرى قەيرانى قوبرس كرد، بەڵام قوبرسيەكانى يۆنان بە هاندانى ئەسينا دژ بەو بڕيارەبوون، يۆنانيش بەردەوامبوون لە بە سەربازييكردنى ئەو دوورگانەى لە كەناراوەكانى رۆژئاواى توركيا، فەڕەنسا و ئەمەريكاش دژ بە توركيا هاوكارى سەربازييان بە پاسى بەرەنگاربوونەوەى هەڕەشەكانى توركيا دژ بە دراوسێيان زيادى دەكرد.

رووسیا خاڵی ناكۆكی توركیا و رۆژئاوایە

ئاشكرايە يۆنان دۆسيەى هەڵپەسێردراوە بۆ ئەردۆغان، كە پێي وايە يۆنان بۆتە ديارترين داردەستى رۆژئاوا و ئەمەريكا دژ بە توركيا، بەرانبەر هەندێك دەستكەوتى سياسى و ئابوورى بۆ ئەسينيا. 

هەڵسەنگاندنی خراپ

لە راستيدا ئەو ئاڕاستەى رۆژئاوا بەرانبەر ئەردۆغان كورتبينيە و لە هەڵسەنگاندنى خراپەوە سەرچاوەى گرتووە، كە بۆتە هۆكارى ئەوەى دوژمنايەتى ئەردۆغان بەرانبەر رۆژئاوا زياتر بێت، هەروەك هەندێك گۆڕانكارى ئەرێنى گرنگيش هەبوو لەسەردەمى ئەردۆغان بەسەر پەيوەندييەكان دا هات، ئەویش تێكدراوە.

لەو قۆناغەى ئێستا رۆژئاوا تواناى بەردەواميدانى بە ناكۆكييە لاوەكييەكان لەگەڵ هاوبەشێكى سەرەکی نييە کە گرنگییەکەی تەنيا لە پاڵپشتى ئۆکرانیا و هاوسنوورى لەگەڵ هەژموونی رووسیا لە ناوچەی دەریای رەش و دابينكردنى ئاسایشی وزە بۆ ئەوروپییەکان سنووردار نییە، بەڵکوو بۆتە هێزێکی سەرەکيی لەو ناوچەيە، توركيا بە تەنیا کار بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو بۆشاییەی دەكات کە بەهۆی پاشەكشەى رۆژئاوا لە هەندێك ناوچە درووست بووە، بەڵام بيرۆكەى لادانى ئەردۆغان و هێنانى ئۆپۆزسيۆن، كە خاوەنى ديدێكى نزيك نييە لەگەڵ رۆژئاوا، ئايا بۆ ئێستا باشترين چارەسەر دەبێت، ئايا ئەوەى بۆى دەگەڕێن بەدى دێت.

سەرچاوە: خەلیج جەدید