Nuce Logo

ئیسماعیل تەها

هەڵبژاردنەكانی توركیا هەموو جیهانی بەخۆییەوە سەرقاڵ كردووە، هۆكارەكەشی بۆ پەیوەندی راستەوخۆی بەرژەوەندییەكانە بە هەر یەك لە كلیچدار ئۆغلۆ و ئەردۆغان، چونكە بە ڕای زۆریەی ناوەندەكانی جیهان ئەوەی وایكردووە توركیا وەك جاران بەدەم خواستی وڵاتە زلهێزەكانی ئەوروپاوە نەچێت بە دەنگی بەرز بڵێت، نەخێر ئەردۆغانە، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت لەگەڵ دەرچوونی كەمال كلیچدار ئۆغلۆ گۆڕانی گەورە لە سیاسەتی دەرەوەی توركیا و هەندێك پرسی ناوەخۆیی رووبدات. 

لە رابردوو توركیا لە زۆر پرس بەدەم ناتۆ و ئەمەریكا و ئەوروپاوە نەچووە، دواین هەڵوێستی توندی توركیا بەرانبەر ناتۆ و ئەمەریكا رێگری بوو لەوەی سوید و فینلەندا بە ئەندام لە ناتۆ دەكەن قبووڵ بكات، بەڵكو كۆمەڵێك مەرجی بەسەر سەپاندن، كە تا ئێستاش سوید چاوەڕوانی رەزامەندی توركیایە.

هەنگاوی پێشتری توركیا دژ بە خواستی ئەمەریكا و ناتۆ كڕینی سیستەمی بەرگی ئێس 400 بوو لە رووسیا، ئەو مووشەكە بە مەترسی دەزانن بۆ سەر ناتۆ، لە كاردانەوەی ئەو هەنگاوەی توركیا ئەمەریكا توركیا لە پڕۆگرامی دروستكردنی فڕۆكەی ئێف 35ی ئەمەریكی دوورخستەوە، بەڵام توركیا بۆ جێگرەی ئەو فڕۆكانە دوو بژاردەی لەبەردەستە، ئەگەر هەبوو فڕۆكەی رووسی بكڕێت، بەڵام پێ دەچێت ئەو ئەگەر كارتێكی فشار بێت.

یەكێكی تر لە دۆسیەكانی توركیا كە لە ئەگەری سەركەوتنی كەمال كلیچدار ئۆغلۆ بریتییە لە هەڵوێستی توركیا بەرانبەر دۆسیەی لیبیا، كە چاوەڕوان دەكرێت كەمال كلیچدار ئۆغلۆ جۆری مامەڵەی بگۆڕیت، ئەگەرچی بوونی توركیا لە لیبیا بەهۆی بەرانبەربوونەوەی لەگەڵ رووسیا كە لە رێگەی ڤاگنەرەوە پاڵپشتی خەلیفە حەفتەر دەكات، لەبەرژەوەندی ئەمەریكایە، بۆیە ئەمەریكا بە هەبوونی هێزەكانی توركیا لە لیبیا نیگەران نەبوو، بەڵكوو وەك هاوكارێكی خۆی سەیری دەكرد، هەرچەندە بەهۆی دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان لەگەڵ ئەو وڵاتە كاردانەی میسر و یۆنان و قوبرسی لێ كەوتەوە، بەڵام بۆ ئەمەركیا هەبوونی توركیا لە لیبیا خاڵێكی بەهێزە.

لە جەنگی ئۆكراینا ئەوە توركیا لە یەك كات لەگەڵ هەردوو بەرەكە یاری دەكات، لە هەندێك رووەوە سوودی بە ئەمەریكا و ئەوروپا گەیاندووە، بەڵام چاوەڕوانن هەڵوێستی توندتر بەرانبەر رووسیا بنوێت. 

ئەو دۆسیانە وای كردووە رۆژانە چەندان راپۆرت لە سەر هەڵبژاردنەكانی توركیا بڵاو بكرێتەوە، لە چاوەڕوانی بەدیهاتنی بەرژەوەندییەكانیان بن بە سەركەوتنی كەمال كلیچدار ئۆغلۆ. 

كورد مێژووێكی درێژی لە ململانێكان لەگەڵ توركیا هەیە، مێژووی لەگەڵ ئیسلامییەكان لەو (20) ساڵەی رابردووە، بەڵام لەگەڵ جەهەپە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دروستبوونی توركیای نوێ، كە ئەوەش دەكاتە (100) ساڵی تەواو. 

لەو قۆناغە بە رۆیشتنی ئەردۆغان كورد چی دەست دەكەوێت، چی لە دەست دەدات؟ 

لە توركیا چەند دۆسیەك هەیە هیچ هێزێكی سیاسی ناتوانێت سازشی لەسەر بكات، دۆسیەی چوونە یەكێتی ئەوروپا، دۆسیەی ناكۆكی لەگەڵ یۆنان لەسەر سنوورە ئاوییەكان، دۆسیەی قوبڕسی باكوور، دۆسیەی كورد، دۆسیەی كوشتاری ئەرمەنەكان. 

لەو نێوەندە هەندێك پرس دەمێنێتەوە ئەردۆغان چونكە بەدەستكەوتی خۆی دەزانێت بۆیە بەدوور دەزاندرێت بەبێ بەرانبەر سازشی لەسەر بكات، یەكێك لەوانە پرسی دادگیركردنی عەفرین و چوونی هێزەكانی سوپای توركیایە بۆ رۆژئاوای كوردستان، راگرتنی هاوسەنگی نێوان رووسیا و توركیا لەو پرسانە ئەردۆغان هەوڵی داوە توركیا وەك هێزێكی سەربەخۆ مامەڵە لەگەڵ رووسیا و ئۆكراینا بكات، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە توركیا لە رابردوو بەشدار بوو لە چەند هاوپەیمانییەك بەڵام زیانی زۆری بەركەوتووە، وڵاتەكانیش قەرەبوویان نەكردۆتەوە. 

ئەردۆغان پێی وایە، توركیا لە بەشداری جەنگی سارد لە بەرەی ئەمەریكا و ناتۆ دژ بە رووسیا زیانی زۆری بەركەوتووە، بەڵام ئەو وڵاتانە قەبارەی زیانەكانیان بۆ توركیا كەم نەكردۆتەوە. 

لە ساڵی (1991) كاتێك توركیا بەشدار بوو لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ دەكردرنی هێزەكانی عێراق لە كوێت، توركیا یەكێك بوو لەو وڵاتانەی زۆرترین زیانی ئابووری بەركەوت، لەبەرانبەردا ئەمەریكا و ئەوروپا هەندێك قەرزی بێ سوویان دا بە توركیا، بەڵام ئەو قەرزانە نەگەیشتە بارتەقای ئەو داهاتەی توركیا لە رێگەی فرۆشتنی نەوتی عێراق لە بەندەری جیهان و بازرگانی لەگەڵ عێراق دەستی دەكەوێت. 

ئەو رووداوانە وایكردووە كاتێك پرسێك دێتە پێشەوە ئەردۆغان زۆر بە هەستیاری مامەڵەی لەگەڵ بكات، هەر ئەوەش وایكردووە ئەردۆغان بڵێت ئێمە بڕیاری تایبەت بەخۆمان هەیە. 

پرسی تر زۆر كە ئەردۆغان بەرانبەر ناتۆ و ئەوروپا و ئەمەریكا توند بێت، دیارە لەبەرانبەردا ئەو پرسانە ئەوانیش قسەی خۆیان هەیە. 

لە چەند پرسێك لەو پرسانە بەتایبەت پرسی كورد و یۆنان و قوبرس و ئەرمینا ئەگەر كەمال كلیچدار ئۆغلۆش دەرچێت ئەوا بەهیچ جۆرێك سازشی لەسەر ناكات، دەكرێت لەپرسی كورد هەندێك هەنگاو بنێت، بەتایبەت ئازادكردنی سەلاحەدین دەمیرتاش، كە ئەوە خواستی دادگای ئەوروپایە ئەگەرێكی بەهێز ئەوكاتە ئازادی بكات.

لێرە پرسەكانی مایەی سازشە دیتە پێشەوە هەبوونی هێزەكانی توركیا لە رۆژئاوای كوردستان و پرسی بەهێزكردنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ بەرەی ئەوروپا دژ بە رووسیا، ئەوەش لەناو جەهەپە دوو بۆچوونی جیاواز هەیە جێگری سەرۆكی فراكسیۆنی جەهەپە پێشتر پاڵپشتی ئەو هاوسەنگیەی ئەردۆغانی كردووە، بەڵام كلیچدار ئۆغلۆ لەگەڵ ئەوەبوو توركیا خۆی لەسەر بەرەی ئۆكراینا یەكلا بكاتەوە، ئایا دوای سەركەوتنی جەهەپە خۆیان بۆ بەرەی ئۆكراینا یەكلایی دەكاتەوە، لەبەرانبەر ئەو سازشانەی توركیا بۆ ئەوروپا و یەكێتی، ئەوان چی بە توركیا دەدەن.

لە ئەگەری سەركەوتنی كەمال كلیچدار ئۆغڵۆ و خۆ یەكلاكردنەوەی لەگەڵ بەرەی ئەوروپا و ئۆكراینا توركیا پێویستی بەوە دەبێت ئەمەریكا لە پرسی وەستانەوە دژ بە پەكەكە و رۆژئاوای كوردستان هاوكاری زیاتری بكات، ئەوەشی لە سیاسەت دەبێتە فاكتەری سەرەكی بۆ بڕیاری كۆتایی بەرژەوەندییە گەورەكانە، لەو قۆناغەی ئێستا یەكلاكردنەوەی جەنگی ئۆكراینا بە بەرژەوەندی ئەمەریكا و ئەوروپا دەبێتە گەورەترین دەستكەوت بۆ ئەمەریكا، چونكە كەوتنی رووسیا لە ئۆكراینا جارێكی تر دەبێتەوە پاشەكشەیەكی گەورەی ئەو وڵاتە لە زۆربەی دۆسییەكان، لەو رێگەیەوە كاریگەری راستەوخۆی لەسەر پرسی سووریاش دەبێت، بۆیە بەدوور نازاندرێت جارێكی تر ئەمەریكا لە بەردەوامی هێرشەكانی توركیا بە شێوەی فراوانتر بێ دەنگی لێ بكات، رێگە بدات سوپای توركیا زەبری گەورەتر لە هێزەكانی هەسەدە بدات، راستە لە رابردوو رێگەی نەدا هێرشی زەمینی بكات، بەڵام لەبەرانبەر هەندێك هاوكاری حكومەتی ئێستای توركیا بەتەواوی لەبەرانبەر هێرشە درۆنییەكان بێ دەنگ بوو، بێ دەنگیەكەی ئەمەریكا بەرانبەر توركیا بە جۆرێك بوو، بەبێ ناوهێنانی توركیا ئیدانەی هێرشی بۆ سەر رۆژئاوا دەكرد، ئەوەش لە كاتێدا بوو توركیا لە زۆربەی هێرشەكان بۆ سەر شەڕڤانانی هەسەدە بەرپرسیارێتی خۆی دەگرتە ئەستۆ.