Nuce Logo

وەرگیرانی: ئیسماعیل تەها

رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا و ئۆپۆزسیۆن خۆیان بۆ گەڕی دووەمی هەڵبژاردنەكان ئامادە دەكەن، كە بڕیاری لە كۆتایی ئەم مانگە بەڕێوە بچێت، هەر كەسێك بیباتەوە پێنج ساڵی داهاتوو سەرۆكایەتی توركیا دەكات.

ئەنجامی گەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی هەفتەی رابردوو پێچەوانەی راپرسییەكان بوو، كە كەمال كلیچدارئۆغلۆ، سەرۆكی ئۆپۆزسیۆنی عەلمانی وەك براوەی راپرسییەكان دەردەخست، راپۆرتەكان باس لەوە دەكەن هەفتەی رابردوو لەگەڵ سەركردەی پێنج پارتەكەی تر كۆبۆتەوە بۆ ئەوەی ستراتیژیەتێكی بەهێزتر بۆ دانانی سنوورێك بۆ هەژموونی ئەردۆغان دانێنن، كە ماوەی (20) ساڵە لەسەر دەسەڵات بەردەوامە.

كەمال كلیچدارئۆغلۆ لە گەڕی یەكەم توانی رێژەی (44.9%) دەنگەكان بهێنێت، ئەردۆغان توانی لە (49.5%) دەنگ بەدەست بهێنێت، بەمەش هیچ یەكێكیان نەیاتوانی لە گەڕی یەكەم كورسی سەرۆكایەتی ببەنەوە.

سەركەوتنی ئەردۆغان واتای چییە؟

گۆڤاری ناشوناڵ ئینترست راپۆرتێكی بڵاوكردۆتەوە تێیدا ئاماژە بەوە دەكات، ئەگەر ئەردۆغان لەگەڕی دووەم سەركەوتێت ئەگەری بەهێز ئەوەیە توركیا نوێنەرایەتی نەتەوەیی توند و دژایەتی هاورەگەزبازی و رۆژئاوا بكات.

لەبەرانبەردا هەڵمەتی كلیچدارئۆغلۆ، پشتی بە دروشمی ماف و سەرەوەریی یاسا و دادپەروەریی و پاكردنەوەی توركیا لەو ستەمانەی ئەردۆغان كردوویەتی، هەروەها دووبارە بونیادنانەوەی ئابوورییەك، كە زیاتر هاووڵاتیانی ئاسایی لێی سوود مەندبن.

لە بەشێكی تری شیكارییەكە هاتووە، هەڵمەتی كلیچدار بایەخی ناسنامە و نەتەوەیی بەكەم گرتبوو، كە ئەردۆغان برەوی پێدەدا، ئەوەشی برەوی پێ دەدا باسكردن بوو لە داخستنی مزگەوتەكان و هاووڕەگەزخوازی و نەهێشتنی بەهای خێزان و ئازادكردنی ئەو كوردانەی بە تۆمەتی تیرۆر دەستگیركراون، ئەگەریش هەیە ئەوە جارێكی ببێتەوە هۆی دەنگدان بە ئەردۆغان.

لە بەشێكی تری ئەو راپۆرتە هاتووە، كە ئەگەر ئەردۆغان سەركەوێت ئەوا زۆرینەی پەرلەمانیشی لەبەردەستە، بۆیە هەندێك ترسی ئەوەیان هەیە ئەردۆغان ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە ئەو بڕە دیموكراسیەی ماوە، ئەویش كۆتایی پێ بهێنێت، هەروەك رۆژنامەنووسان دەزگا راگەیاندنەكان و ئەكادیمییەكان بەردەوام ترسیان لە نەبوونی ئەو دەرفەتە هەیە بۆ دەربڕینی بۆچوونەكانیان، لە وڵاتێك ئازادییەكان تێیدا كپ كراوە.

هەروەك گەڕانەوەی ئەردۆغان واتا بەردەوامی داواكاری هەڵپەسێدراو لە دادگا دژ بە ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ، ئەوەش واتا قەدەغەكردنی سیاسی و لەدەستدانی مافە سیاسییەكان، ئەو كاتەش ئەردۆغان دەتوانێت سەرۆك شارەوانییەكی كاتی هەڵنەبژێردراو دیاری بكات، كە لە (2019) گەورەترین شاری وڵاتەكەی لەدەست داوە، خواستی ئەوەی هەیە لە كاری لابدات.

هەڵمەتی كلیچداری نەیاری لە سێشمەوە لە پەخشی راستەوخۆ لەبەردەم كامێرا دەستی پێكرد و لە مێزەكەی بەردەمی دا، پاشان دەستی لە سنگی خۆی دا بە دەنگی بەرز گوتی، "من لێرەم من لێرەم."

رۆژی چوارشەممە سەرۆكی ئۆپۆزسیۆن ئەردۆغانی بە سەركردیەكی ساخەتەی جیهانی ناوبرد، گوتیشی، "ئێستا رووسیا ئاڕاستەی دەكات." وەك ئاماژەیەك بۆ پەیوەندی نێوان ئەردۆغان و پۆتین.

لەدوای ئەو قسانەی كلیچدارئۆغلۆ، ئەردۆغان گوتی، "هەموو ئەوكارانەی لە داهاتوو دەیكەن، بریتییە لە لێدان لە مێز."

پاشانیش ئەردۆغان سوپاسی ڤلادیمێر پۆتین، سەرۆكی رووسیای كرد بەرانبەر درێژكردنەوەی ماوەی هەناردەكردنی گەنمی ئۆكراینا بۆ ماوەی دوو مانگی تر بۆ بازاڕەكانی جیهان.

رێككەوتنی دانەوێڵە یەكێكە لە گرنگترین دەستكەوتە دیپلۆماسیەكانی ئەردۆغان، كە لە مانگی تەمووزی ساڵی رابردوو لە ئیستەنبۆڵ واژۆ كرا.

ئەردۆغان لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان چەندین جار باسی لەو رێككەوتنە كردووە، وەك ئاماژەیەك بۆ بەهێزی تواناكانی بۆ بەرزكردنەوەی توانای توركیا كە كاریگەری لەسەر رووداوە جیهانییەكان هەبێت. 

لە هەڵبژاردنەكانی كۆتایی مانگیش ئەگەر هەیە دەنگەكانی سنان ئۆغان، كاندیدی هاوپەیمانی ئاتا بۆ ئەردۆغان بێت، كە خاڵی هاوبەشی لەگەڵ ئەردۆغانی راستڕەو زیاترە، تاوەكوو لەگەڵ كلیچداری عەلمانی.

سینان ئۆغان رایگەیاند، ئەو دەرگای بۆ گفتوگۆ لەگەڵ هەردوو كاندید بۆ گەڕی دووەم كراوەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا خواستی بەلای ئەوەیە دەنگدەرانی دەنگ بە ئەردۆغان بدەن، بەڵام جەختیشی لەسەر ئەوە كردەوە بڕیاری دەنگدان بە یەكێك لەو دوو كاندیدە لەدوای گفتوگۆ لەگەڵ هەردوو كاندید دەبێت، ئەگەریش هەیە داوا بكەم دەنگ بە هیچیان نەدەن.

سەبارەت بە بەرنامەی ئەردۆغان بۆ گەڕی رایگەیاند، لە كۆتایی هەفتەی داهاتوو سەردانی ئەو ناوچانە دەكات كە بەر بوومەلەرزە كەوتوون، كە بووە گیان لەدەستدانی زیاتر لە (50) هەزار كەس، سەرەڕای تووڕەیی دانیشتوانی ئەو ناوچانە بەهۆی دواكەوتنی پڕۆسەی گەڕان و رزگاركردن لە لایەن حكومەتەوە، بەڵام ئەردۆغان پارێزگاری لەو پاڵپشتییە بەهێزە كرد بۆ ئەو ناوچانە.

ئەردۆغان گوتیشی، لەگەڵ تیمەكەم لە ئیستەنبۆڵ و ئەنقەرە چاومان بە دەنگدەرانی گەنج دەكەوێت، ئەوەش وەك هەوڵێك بۆ سەركەوتنی لەو دوو شارە، كە (2019) لەبەردەم مەنسوور یاڤاش، سەرۆكی شارەوانی ئەنقەرە و ءئەكرەم ئیمامئۆغلۆ، سەرۆكی شارەوانی ئیستەنبۆڵ.

ئەردۆغان لە بەشێكی تری قسەكانی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، تەنیا ئەوە دەتوانێت گرەنتی سەقامگیری لە توركیا بدات، ئەوەش لە كاتێدایە ئەو وڵاتە ئەندامی هاوپەیمانی ناتۆیە، لە هەمان كاتیش تووشی قەیرانی بەرزبوونەوەی تێچووی بژێوی ژیانی و بەرزبوونەوەی هەڵاوسان بۆوە، لە مانگی شوباتی ئەمساڵی  بوومەلەرەزەیەكی وێرانكەری لێیدا.

چەند حەیقەتێكی قوورس لە رووبەڕووبوونەوەی ئۆپۆزسیۆن

ئەگەر كەمال كلیچدار ئۆغلۆ دەیەوێت لەگەڕی دووەم شكست بە ئەردۆغان بهێنێت، ئەوا پێویستە وەك براوەیەك هەڵسوكەوت بكات، بەتایبەت لە شوێنە گشتییەكان، چونكە لە چەندین بۆنە ئەردۆغان بەم جۆرە بیندراوە.

بەگوێرەی شیكارییەكەی ناشۆناڵ ئینترست لایەنگرانی كلیچدار ئۆغلۆ بێ هیوابوونە، بەڵكوو دركیان بەو ئاڵنگەرییە مەترسیدارانەش كردووە كە دەبنە بەربەست لەبەردەم گرتنەبەری رێكاری هەڵبژاردنی ئازاد و پاك و بێگەرد، ئەو پرسیارەی كە خواستی وەڵامەكەی زۆر بە جددی هەیە، كلیچدار و هاوپەیمانەكەی چی دەكەن؟ ئەگەر دەیانەوێت سەركەون پێویستە سەركردایەتی پارتی گەلی كۆماری گۆڕانكاری جددی لە ستراتیژیەتیان بكەن.

ئەنجامی ئەو گەڕەی هەڵبژاردنەكان ئەو پرسیارە دەهێنێتەوە، ئایا كلیچدارئۆغلۆ باشترین كاندیدە بۆ كێبڕكێ لەگەڵ ئەردۆغان، ئەوەش لە كاتێكدایە لەناو پارتەكەی خۆی كەسانێك هەن جەماوەریان زیاترە خاوەن كەسایەتی كاریزمایی ترن. 

جۆكی ساری تەمەن (24) ساڵ، كە یەكێكە لە لایەنگرانی ئۆپۆزسیۆن باس لە خاڵە كوێرانەی ئۆپۆزسیۆن دەكات و دەڵێت، "گریمانەی ئەوەیان كرد دەنگدەران لەو ئابوورییە وێرانە و بەدەمەوە نەچوونی بوومەلەرزەكە تووڕەن، بەڵام بۆچی لە رۆژی هەڵبژاردن ئەو مەترسیانە دەرنەكەوت."

راپۆرتە هەواڵییەكان باس لەوە دەكەن، كلیچدار ئۆغلۆ سەرپرشتیاری پەیوەندییە گشتییەكانی سەربەخۆی لە كارەكەی دوورخستۆتەوە، بۆ دەستپێكردنەوەی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ، كە بە كەسایەتیەكی خاوەن كاردانەوە و پەیوەندی ئاڵۆز لەگەڵ ئەردۆغان داندراوە، سەرپەرشتی ئەو هەڵمەتە دەكات.

وەرگرتنەوەی جڵەوی هەڵمەتەكان لەلایەن ئیمامئۆغلۆ و دانانی ستراتیژییەكانی سەرۆكی شارەوانی جینان كافتنجی ئۆغلۆ گۆڕانكارییە لەلایەن سەرۆكی ئۆپۆزسیۆنی توركیا.

سەرەڕای ئەو هەوڵانەش بەرپرسێكی پارتی گەلی كۆماری رایگەیاندووە، ورەی لایەنگرانی كلیچدار ئۆغلۆ دابەزیووە، بەڵام ئێمە بێ هیوا نین.

ئەو بەرپرسەی جەهەپە ئاماژەی بەوەش كردووە، كاتێك بینیویانە ئەو هەموو دەنگە بۆ ئاكپارتی و هاوبەشە تووندەڕەوەكەی هاوپەیمانی ئەردۆغان چووە تووشی سەرسوڕمان بوونە.

ئەو بەرپرسەی ئۆپۆزسیۆن گوتووشیەتی، "یەكێك لە فاكتەرەكانی شكستی كلیچدار لەگەڕی یەكەم دەرخستنی عەلەوی بوونی كلیچدارە، كە ئەو لایەندارییە لەلای گەنجەكان بەهێز نییە، بەڵكوو لەلای بەتەمەنەكان بوونی هەیە."

هەهەفتەی رابردوو، جەهەپە رایگەیاند تانە لە هەڵەی جیاكردنەوەی دەنگەكان لە چەند شارێك دەدات، بەبێ ئەوەی ئاماژە بەوە بكەن ئەو هەڵانە دەبێتە گۆڕینی ئەنجامەكانی ئەو هەڵبژاردنانە.

هەروەها دەنگدەرانی تورك پێیان وایە، ئۆپۆزسیۆنی توركیا لەخوێندەوەی بۆ سیاسەتی گۆڕاو بۆ بچووكترین دەنگدەر لە توركیا هەڵەی كردووە، ئەوە جگە لەو بەڵێنانەی كلیچدار بۆ ناردنەوەی پەنابەرانی سووریا لە ماوەی دووساڵ بۆ وڵاتەكەیان دەیدا.

كلیچدار ئۆغلۆ هەوڵدەدات بە گوتارێكی نەتەوەیی نوێ سەرنجی دەنگدەران بۆخۆی رابكشێت، ئەردۆغانی بەوە تۆمەتباركرد، كە رێگەی داوە دەیان ملیۆن پەنابەر بەرێگەی نایاسایی بێنە وڵاتەكەی، بەڵام ئۆغلۆ هیچ بەڵگەیەكی لەسەر ژمارەی پەنابەران نەبوو، بە جۆرێك توركیا میوانداری گەورەترین ژمارەی پەنابەرانی لە جیهان كردووە، كە بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان ژمارەیان نزیكەی چوار ملیۆن كەسە.

قۆناغی دووەمی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان هاوكاتە لەگەڵ ئاڵۆزیی بازاڕی لیرەی توركیا، گەیشتۆتە ئاستی مێژوویی بەرانبەر دۆلار، وەبەهێنەران پێیان وایە ئەگەری سەركەوتنی ئەردۆغانە، لەگەڵ ئەوەش واتا بەردەوامی سیاسەتی درێژمەودای ناكلاسیكی.

تێچووی دەستەبەركردنی قەرزی توركیا نیگەرانییەكانی لەو ئەگەرەوە سەرچاوە دەگرێت، كە كەرتی بانكی توركیا لە رابردوو پڕبووە لە پارە، بەڵام لە قۆناغی داهاتوو رووبەڕووی كێشەی گەورە دەبێتەوە.

سەپانی بڕیاری ئەردۆغان بە ناچاكردنی بانكی ناوەندی بۆ نەهێشتی هەڵاوسان لە ئاستی بەرز لە رێگەی هاوێكشەی نزمترین سوو فشارێكی بێ پێشینەبوو لەسەر لیرەی توركی.

شارەزانی سیاسیی پێیان وایە ئەردۆغان بەر لە هەڵبژاردن لە رێگەی دەستوەردانی ناڕاستەوخۆ هەوڵی پاڵپشتی لیرە دەدات، ئەوەش راستەوخۆ كاریگەری لەسەر یەدەگی دراوە بەهێزەكان دەبێت، جگە لەوەش حكومەتی توركیا بانكەكانی ناچاركردووە لیرەی زیاتر لە یەدەگی دراوی بەكار بهێنن، هەروەك هۆشداریشیان داوە توركیا ناچارە هەندێك كۆتوبەند لەسەر باڵانسەكان لابدات، مادام ئەردۆغان سیاسەتەكانی خۆی ناگۆڕێت، كە دوای ئەوەی بەڵێنی دا مادام لەو پۆستە دەمێنێتەوە رێژەی سوو بە دابەزێندراوی دەهڵێتەوە. 

ئاژانسی فیچ بۆ كاروباری دارایی دەڵێت، لەدوای هەڵبژاردنەكان فۆكەسمان لەسەر ئەو پرسە دەبێت، ئەگەر سیاسەتی دارایی و نەختینە جێگیری و راستگۆی زیاتر بێت.

سەرچاوە: ماڵپەری حوڕە