كليچدار ئۆغلۆ چۆن لە غاندى توركياوە بوو بە نەتەوەييەكى توندڕەو؟ بیروڕا

نوچەنێت

نووسینی: دیڤید هێرست

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

كارنوێنى رەجەب تەيب ئەردۆغان، كانديدى هاوپەيمانى جمهوور لەگەڕى يەكەمى هەڵبژاردنەكانى سەرۆكايەتى توركيا شۆكێكى گەورەى لە ريزەكانى ئۆپۆزسيۆن دروست كرد، بە جۆرێك بوو چوار رۆژى پێويست بوو تا ئاسايى بوونەوە.

لەو سەروبەندە گەيشتە سەرلێشێواویەك، وای لێهات ئۆپۆزسیۆن كانديدى سەرۆكايەتى ناچاركرد كە تا ئەو كاتەش لە كێبركێدا دابوو، لە گرتە ڤيديۆيەك هاوا ربكات و لە مست مێزەكە بدات و بڵێت، "من لێرەم"، بەڵام ئێمە ئەو كانديدەمان بينى كە بە تەواوى لە كانديدى دەستپێكردنى هەڵمەتى بانگەشەى هەڵبژاردنەكان جياواز بوو.

ئەو توركييەكە كە خۆی وەك غاندی نیشان دەدا پەيامەكانى هەڵبژاردن لە چێشتخانەی ماڵەكەی نیشان دەدا، هەروەك كەسايەتيیەكی گشتگيری دانووساندكار هەوڵى رێككەوتنى دەدا، بەڵام لەپڕ ئەو شتانە ون بوون، كەچی پێشتر بە جۆرێك خۆى دەردەخست توركيا دەگوازێتەوە بۆ قۆناغى پۆست چەوساندنەوە، بەڵام دواتر سيمبولەكانى دڵەكەش نەما كە لەگەڵ بڵاوكراوەكانى دادەندرا.

ئەمجارە كلیچدار وەك نەتەوەييەكى توند دەركەوت، هەوڵى رێگەكردنەوەى بەرەو دەسەڵات دەدا، كە لەسەر شانى لاوازترين چينى كۆمەڵگەكەى هەڵگرتووە، ئەويش پەنابەرانى سووريايە، كە ژمارەيان دەگاتە سێ مليۆن و (600) هەزار كەس لەناو توركيا، كارەكەى بەوەندەش نەوەستا، بەڵكوو فراوانتر بوو كە (10) مليۆن پەنابەرى گرتەوە، ئەو هەنگاوەی لەپێناو ئەوەبوو لە گەڕى دووەمى هەڵبژاردن پێشوازيان لێ دەكرێت، وەك لە هێرشەكانى بۆ سەر ئەردۆغان ئاماژەى پێ دەكرد.

بەرپرسێكى ئۆپۆزسيۆن راشكاوانە رايگەياند، كە ئەوە بژاردەيەكى سادەيە لەنێوان كليچدارئۆغلۆ و رەجەب تەيب ئەردۆغان، بابەتى سەرەكى ئێمە ترسە، ئەوەش بير خەڵكى دەهێنينەوە، كە هەڵبژاردنەوەى بۆ پێنج ساڵى داهاتوو چۆن دەبێت.

لەدواى ئەو لێدوانە چەندين پۆستەرى بانگەشەى هەڵبژاردن لە هەموو شوێنێك بڵاوكرايەوە، ئەو درووشمەى لەسەر نووسرابوو (سووريەكان رەوانە دەكرێنەوە، ئەو بڕيارە هى تۆيە) بێ گومان پرسى سوورييەكان لە توركيا پرسێكى بچووك نييە، توركيا ميواندارى زۆرترين پەنابەرى لە جيهان كردووە، ژمارەى سووريەكان سێ مليۆن و (600) هەزار كەسە، هەروەها نزيكەى (320) هەزار كەسى تريش لە رەگەزەكانى تر جێگەى بايەخن.

ئەوەش لەكاتێدايە ئەو وڵاتە پڕكراوە لە هەستێكى بەهێزى دژە سوورى، لەدواى بوومەلەرزەكەى باشوورى توركياش ئەركى هەر سەرۆكێكى داهاتووە نوێنەرايەتى كاڵكردنەوەى ئەو گوتارە توندە بكات، نەك توندترى بكات، بەتايبەت كاندێك شانازى بە پشتبەستن بە ليبڕاڵيزم بكات، دەبێت نەرمتر بێت.

هەڵمەتێكى بونيادنراو لەسەر ترس

تا كۆتايى مانگى رابردوو نزيكەى (530) هەزار سوورى لە توركياوە گەڕاينەوە سووريا، بەڵام ئەو ماڵپەڕە بەريتانييە راپۆرتێكى لە ئيدليبەوە بڵاوكردۆتەوە، هيچ شوێنێك نييە بۆى بگەڕێنەوە، چونكە بەشار ئەسەد لەبەر ئەوان فەرشى سوورى رانەخستووە.

ئەوەى دەردەكەوێت گوتارى كليچدارئۆغلۆ دژ بە سووريەكان زۆر خراپترە لە ديدى بەشار ئەسەد بەرانبەر ئيدليب، چونكە هەر كشانەوەيەكى هێزەكانى توركيا لە ئيدليب ياخود گۆڕانكارى لە هەڵوێستى توركيا دەبێتە هۆى ئەوەی شەپۆلێكى گەورەی پەنابەران روو لە سنوورەكان بكەن، وەك هەمان دۆخى سەردەمى سەدام حسێن لە باكوورى عێراق.

ئەوە جگە لەوەى سەرۆكى نوێ دەبێت لە هەڵوێستەكانى لايەنگرى رۆژئاوا بێت، ئەوەش ئاڵۆزى گفتوگۆكان لەگەڵ رووسيا و ئێران و ئەسەد زياتر دەكات، هەروەك دەكرێت وەسفى ئەو هاوسەنگييە بەهێزەى باكوورى سووريا وەك كێڵگەى مين بكرێت، كە ئەگەر هەيە ئەو دۆخە سەرلەنوێ بتەقێتەوە، لێكەوتەى نێودەوڵەتى هەبێت،  بەوەش دەبێتە  كلیچدار دەبێتە دەڵاڵەكانى پۆپۆڵيستى، خاوەن ئاگادارييەكى لاواز و دەنگێكى گەورە، ئەوەش كۆتا شتە كەسێك وەك سەرۆك وەك  دۆخێكى لەو جۆرە پێويستى بێت.

ئەردۆغانيش بەڵێنى داوە سووريەكان بگێڕێتەوە وڵاتى خۆيان، بەڵام رێگرە لەوەى خشتەيەك بۆ ئەو هەنگاوە دابنێت، لە وتارێكى دەڵێت، "ئەو ڕاستييە ئاشكرايە كە پەنابەران و ئەوانەى داواى پەنابەريان كردووە ئەوانەى ترش كە ئامادەمان كردوون بگەڕێنەوە خاكى خۆيان، دەستيان بە نيشتەجێبوون لە خانووەكانى باكوورى سووريا كردووە، ئێمە ئێستا پلانێكمان هەيە كە گێڕانەوەى مليۆنێك پەنابەرە، ئەوەش بە تێپەڕينى كات دێتەدى."

كاتێك شتەكە پەيوەستە بەو پرسە، متمانەم بەكاميان دەبێت؟ ئايا متمانەم بەو پياوە دەبێت، كە ترسى كردۆتە چەكى هەڵمەتى هەڵبژاردنەكان، ياخود بەو پياوە دەبێت كە دەڵێت، گێڕانەوەى بەزۆرى پەنابەران هەڵسوكەوتێكى ئيسلاميى نييە، وەڵامى لەو حاڵەتە ئەوەيە من متمانە بەو پياوە ئيسلامييە دەكەم.

ناكرێت ئەو هەڵمەتە ترسەى كە كەمال كليچدار دەستى پێى كردووە تەنيا بە قسەكردنێكى رووت ناوببرێت، چونكە سەرزەنشتى ئەو قوربانييانەى تووشى كارەسات بوونە وەك هۆكارى ماڵوێريان دەريان بخەيت، ئەوە دەبێتە لۆژيكێكى نەتەوەيى.

لە ماوەى رابردوو ئەنجوومەنى شارى تەكيرداغى توركيا، كە لەژێر ئيدارەى پارتى گەلى كۆمارييە، بڕيارێكى دەكرد قوربانيانى بوومەلەرزەكە لە هوتێلى كۆمباغ دەربكات، ئێمە لێرە باس لە دەربازبووە توركەكانى لە خراپترين ناوچەى كارەساتەكە دەكەين كە شارەكانى قەهرەمان مەرەش و هاتاى بوو، چەند پۆستەرێكيان هەڵواسيووە، داوا دەكەن رۆژى (28)ى ئەم مانگە بڕۆن، بەڵام پڕۆسەى چۆڵكردنەكەيان بۆ مانگى يەكى مانگى داهاتوو دواخستووە، ئەوەش تووڕەبوونى دەربازبووانى لێكەوتەوە، ئەنجوومەنى ئەم شارەش سەرزەنشتى حكومەتى توركيا دەكات و دەڵێت، ئەو بڕە پارەى حكومەت بۆ بەدەمەوە چوونى تەرخان كردبوو تەواو بووە.

بەڵام بڕيارى چۆڵكردن ئەگەر هەيە پاڵنەرێكى ترى هەبێت، لە راستى دا ئەو ناوچەيە دەنگى خۆيان دايە پارتى دادوگەشەپێدان كە ئەردۆغان سەرۆكايەتى دەكات، لەوێش زۆرينەى دەنگەكانى هێنابوو، بێگومان ئەو بڕيارانەش بيرۆكەى گشتگيرى كۆپى كليچدارى يەكەم بەدرۆ دەخاتەوە، بەڵام ئەوەندە بەسە ئەو كۆپييە هەوڵى دەدات لاى كەمى ئەو شتە بشارێتەوە، بەڵام ئەو هەڵمەتەى ئێستا سەركردايەتى دەكات، هەڵمەتێكە هەوڵنادات ئەو ناشيرنييە نەتەوەييە لە بنەڕەتەوە بشارێتەوە.

هەرچەندە كليچدار ئۆغلۆ بڕيارى دا هەڵمەتى كانديدكردنى لە سەكردەى هاوپەيمانييەكى فرەڕەنگ بگۆڕێت بۆ سەركردەى پارتێكى رقهڵەگر، بەڵام ئەوەش لێكەوتەى لەسەر خودى هاوپەيمانييەكە دەبێت. 

يەكەم، لەتوانى كليچدار نابێت خۆى وەك كەسێكى ليبراڵى ناونێت، ئەنجێداى گۆڕانكارى ديموكراسى لەپێناو گێڕانەوەى دەسەڵات بۆ پەرلەمان و مافى مرۆڤ بۆ وڵات جێبەجێ بكات، هەڵمەتەكەى لەسەر بنەماى مافى مرۆڤ داناندرێت، بەڵكو لەسەر بنەماى بێبەهاكردن و سەرزەنشتى چينە لاواز و هەژارەكان دەبێت.

دووەم، دەكرێت بگوترێت، ئەو ئامانجێكى گەورەى هەيە گەيشتنى پێى قوورسە، بەڵام بەو گوتارە نەتەوەييە توركيە لەگەڵ هێرشتنەوەى لەگەڵ پارتى ديموكراتى گەلان و هەوڵەكانى بۆ بەدەستهێنانى دەنگى زياتر كورد دەبێت، بەڵام بەدڵنياييەوە ئەوە زۆر دژبەيەكە، ئەوەندە بە ئاسانى بەسەر كورد تێناپەڕێت.

سێيەم، ديمەنى لێدانى لە مێزەكە ديمەنێكى قەناعەت پێكەر نەبوو، ئەو شێوازە شايستەى فەرمانبەرێكى خزمەتگوزارى مەدەنى نييە، كە لاى كەمى (10) لە بوارى گشتى كاردەكات، هيچ كەسێك لە توركيا بڕوا ناكات ئەو پياوە بەهێزە رۆڵ دەبينێت. 

بەدەمەوەچوونێكى فراوانى دەنگدەران

ئەو هەڵەيە چى بوو روويدا؟ خراپى بگاتە ئەو ئاستەى كە كاريگەرى قەبارەى ئەردۆغان تا ئێستا لەلاى دەنگدەران نەزاندرێت، بۆچى راپرسيەكان لە پێشبينى تەواو هەڵەيان كرد؟

بۆچى تيمەكان لە شارەزايانى سياسى و رێكخەرانى راپرسيەكان بەر لە دوومانگ پێيان وابوو لە (51.5%) دەنگدەران دەنگ لە دژى ئەردۆغان دەدەن، تەنيا لە (37.6%) دەنگى پێ دەدەن، لەگەڵ ئەوەش رێكخەرانى ئەو راپرسيانە دەيانگوت، "دەرچوونى ئەردۆغان لە گەڕى يەكەم وەك ئەستەم وايە." كليچدارئۆغلۆ ئەو بڕيارە پێشوەخاتەى بە راست دەزانى، وەك زۆرينەى راگەياندنەكانى رۆژئاوا، بۆچى بەو پلە گەورەيە كەوتنە ئەو هەڵەيە؟

چەندين فاكتەر هەيە رۆڵى گرنگى تێدا دەبينێت، كە دەكرێت لە پڕۆسەى هەڵبژادرن چۆنت بوێت واى دەرخەى، بەڵام ئەوەى ديارە كۆدەنگى رۆژئاواى ئازادهەبوو، هەرچەندە نادادپەروەربوو، بەڵام راستى كارەكە بەو جۆرەيە، كە خودى تورەكەكان زۆر بەتوندى بڕوايان پێى هەيە.

توركيا لە بەشدارى دەنگدەران دووەم بەرزترين پلەى لە جيهان هێناوە، گەڕى يەكەمى هەڵبژاردن لەو مانگە جيا نەبوو، بەراورد بەو وڵاتانەى ئەردۆغان بە ستەمكار وەسف دەكەن رێژەى بەشدارى دەنگدان لە توركيا بۆ لە (90%) نزيك بۆوە، بەوەش رێژەى دەنگدان لە توركيا زۆر زياترە لە رێژەى بەشدارى دەنگدان لە ئەمەريكا.

هەروەك ساڵى رابردوو رێژەى دەنگدان لە گەڕى دووەمى هەڵبژاردنى سەرۆكايەتى لە فەڕەسا كە كێبڕكێ لە نێوان ئيمانوێل ماكڕۆن و مارين لۆبان بوو، گەيشتە نزيكەى لە (72%) ماكرۆن بە رێژەى لە  (58.45%) هەڵبژێردرا.

متمانەى دەنگدەرانى توركى لە سيستەمەكەى لەگەڵ دەنگدەران لە سايەى سيستەمە خۆسەپێنە راستەقينەكان پێچەوانەيەى ئەوانەيە كە متمانەيان  دەنگدان نييە و بايكۆتى هەڵبژاردن دەكەن، لە (2018) رێژەى دەنگدان لە ميسر گەيشتە لە (41%) عەبدولفەتاح سيستى لە (97%) دەنگى بەدەست هێنا، ئەوەش لەكاتێدا بوو سوپاى ميسر هەوڵى زۆرى دا بۆ ئەوەى زۆرترين خەڵك راكێشتە سەر سندووقەكانى دەنگدان.

هەمان شت لە توونس روويدا، لە سايەى قەيس سەعيد رێژەى بەشدارى لە دوو گەڕى پەرلمانى تەنيا گەيشتە لە (11%).

دانەنان بە هێزى ديموكراسى لە توركيا سەردەكێشێت بۆ ئەنجامى هەڵە، كە لەكاتێكدا چاو لە هەڵبژاردنە بێ ناوەڕۆكەكانى ميسر و تونس دەپۆشن، كە دەنگدەران بايكۆتيان كردووە، كە بۆتە شتێك لە پسپۆڕى بيرمەندە ليبڕالەكانى رۆژئاوا، بەڵام يەكێك لە هۆيەكانى وايان لێ دەكات چەندين جار لە تێگەيشتنيان بۆ رۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەڵە بكەن.

دروستكردنى نەتەوەيەكى نوێ 

چەند نموونەيەكى تر هەيە كاتێك لە (15)ى تەمووزى (2016)  تانكەكان بەسەر پردى بۆسفۆڕى بەناوبانگ لە رۆيشتن ئەردۆغان كە لە پشوو بوو لە باشوورى توركيا داواى لە هاووڵاتيان كرد بڕژێنە سەر شەقام دەستبەجێ بەدەم داواكەى هاتن، زۆر بەخێرايى بەرەى بەرەنگارى نيشتمانى رووبەرووى كودەتا بوونەوە،  بۆچى؟ چونكە توركەكان لە هەموو لايەكەوە نايانەوێت دەنگ و مافيان لێ وەربگيرێتەوە كە بژاردەى خۆيانە، ئەوە بارى لەناكاو دژ بە شوێنكەوتووانى گولەن راگەيێندرا، كە ئەوان بە پيلانگێرى و پاڵپشتى سياسى فراوان تۆمەتباربوون.

ئەگەر كەسێك هەبێت توركياى ئەمڕۆى لە رووى ژێرخانى نوێ و نەخۆشخانە و زانكۆى پێشكەوتوو بونياد نابێت ئەوە ئەردۆغانە، ئەو لە پلەى يەكەم زۆر لەپێش نەيارەكەيەتى، چونكە حيساب بۆ هەڵبژاردنى نيشتيمان پەروەرەكان دەكات.

ئەگەر هەر كەسێك بەپرس بێت لە شكستەكانى لە سيستەمى سەركايەتى و ئابوورى، كە كەس ناتوانێت دامەزراوەيەكى سەرەكى وەك مانگى ناوەندى متمانەپێكرابوو بونياد بنێت، ئەوەش هەر ميراتى ئەردۆغانە.

بە هەموو ئەرێنى و نەرێنييەوە ئەو پياوە نەتەوەيەكى نوێى دروستكردووە، جياوازييەكە ئەوەيە ئەردۆغان لەگەڵ چوونى بۆ گەڕى دووەمى هەڵبژاردن و دواين هەڵبژاردنيەتى، لەوانەيە ئێستا لە هەركاتێك زياتر لە هەڵوێستى بەهێزى سياسى بێت، كە لەو كاتەوەى ئەنقەرە و ئيستەنبۆڵى وەك گەورەترين شارى توركيا لەدەستداوە.

هەندێك ئاماژە هەيە لەسەر شكستى ستراتيژى پارتى زەفەرى توندڕەو و خواستى كليچدار ئۆغلۆ بۆ راكێشانى سينان ئۆغانى كانديدىە نەتەوەيى، كە پلەى سێيەمى لەو هەڵبژاردنە بەدەستهێناوە، بە رێژەى (5.2%) لەگەڵ ئەوەشدا ئۆغان دووشەمەى رابردوو پاڵپشتى خۆى بۆ ئەردۆغان راگەياند، بەبێ ئەوەى ئەردۆغان ناچاربێت بۆلاى بچێت، هيچ بەڵێنێكيشى بە ئۆغان نەدا، كە لە شوێنى خۆى دەنگى ئەردۆغانى بردبوو، ئێستا دەبێت دەنگەكانى بداتەوە.

دەسەڵاتى ئەخلاقى 

ئەردۆغان و هاوپەيمانەكەى پەرلەمانيان بردەوە، ئەوەش بۆ گەڕى دووەم دەسەڵاتێكى مەعنەوييان پێ دەبەخشێت، بەوەش رێگە بۆ خولى سێيەمى وەك سەرۆك بەكراوەيى بەجێ دەهێڵێت، راوێژكارەكان سەركەوتووبوون لە رازيكردنى ئەردۆغان بە بە حيكمەتەوە كاربكەن، ئەگەر لاى راستى گوێ لە لاى چەپى بگرێت، ئەوە پێويستە پەرلەمانتارى بەهێز و خاوەن راستگۆى لە سياسەتى دەرەوە و ئابوورى ديارى بكات.

ئەوەش دەبێتە هۆى چارەسەرى دوو كێشە: سياسەتى نەختينە، كە مليارەهاى لە يەدەگى دراوى بيانى و زێر قووت داوە، دەنگى سياسەتى دەرەوەش پێويستى بە راستگۆييە. ئەوەش رێگرى لە دەزگا راگەياندنەكانى رۆژئاوا ناكات كە بانگەشەى ئەوە بكات توركيا لەسەر رێگەيە بەرەو ديكتاتۆى، بەڵام ديدى ئەوانە لە واقيع دووترن، لە راستيدا ئەردۆغان لە هەموو سەركردەكانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست سەركەوتوو و سەربەخۆيە، رۆژئاوا ناتوانێت سوپا و كەشتى بۆ گۆڕانكارى ئەوە رەوانە بكات.

راگەياندنى پاڵپشتى لە لايەن جۆ بايدن، سەرۆكى ئەمەريكاوە تەنيا شتێكى بێ واتابوو، بەڵكو ئەنجامەكەى پێچەوانەش بۆوە، ئەگەر هەيە رۆژێك سەرۆكى ئەمەريكا پەند لەوە وەربگرێت، بەڵام ئەوە لە ماوەيەكى نزيك نييە. 

سەرچاوە: عەرەبی پۆست

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین