Nuce Logo

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

پەیمانگەی واشنتن سیمنارێكی بۆ هەر یەك لە، ئیلیسن پۆیرازلار، نووسەر و رۆژنامەنووسی كاروباری نووێودەوڵەتی و راگەیاندنی نێودەوڵەتی، ئمیرێ پیكەر، بەڕێوبەری ئەوروپا لە كۆمەڵەی ئۆڕاسیا، حومێرە پامۆك، پەیامنێری بەناوبانگی كاروباری سیاسەتی دەرەوە لە ئاژانسی رۆیتەرز، سۆنەر چاگابتای، بەڕێوەبەری پڕۆگرامی لێكۆڵینەوەی توركی لە پەیمانگەی واشتن رێكخست، لەو سیمینارە سەرنجی خۆیان لەسەر قۆناغی دوای هەڵبژاردنەكان خستۆتەڕوو.

ئیلسین پۆیرازلار

هەرچەندە گەلی توركیا  پێش هەڵبژاردنەكانة، خواستی بەهێزی ئەوەیان هەبوو لە رێگەی هەڵبژاردنەكانی ئەم مانگە دەسەڵات بگۆڕن، بەڵام گرووپی رەجەب تەیب ئەردۆغان متمانەی زۆریان بە سەردەكەونی خۆیان هەبوو، ئۆپۆزسیۆن  لەگەڕی یەكەم كارنوێنیەكی زۆرباشی پێشكەش كرد، بەڵام كارێزمایی كەسایەتی ئەردۆغان پاڵی بە زۆر دەنگدەرەوەنا دەنگی پێ بدەن، هۆیەكەشی ئەوەیە سەرەڕای دانان بە هەبوونی كۆمەڵێك كێشە لە وڵاتەكەیان، بە تاكە كاندیدی دەزانن توانای بونیادنانەوەی توركیایەكی باشتری هەبێت.

بەسروشتی حاڵ تا ئێستا ئەنجامەكانی گەڕی یەكەم هۆشداریەكە بۆ ئەردۆغان و پارتەكەی، لە (2002)وە كە گەیشتینە دەسەڵات ئەوە كەمترین رێژەیە، بۆ یەكەم جار لە ماوەی (20) ساڵی دەسەڵاتی ئۆپۆزسیۆن جێگرەوەیەك پێشكەش بكات، دەرفەتێك بۆ گۆڕینی ئەرێنی بەرەخسێنێت، بەڵام ئەردۆغان بەهێزی خۆی و هەژموونی بەهێزی كەرتەكانی دادگا و دارایی و راگەیاندنی بەتەواوی قۆستەوە، بۆ نموونە لایەنگرانی ئەردۆغان لە شەقامەكان ئەوەیان دووبارە دەكردەوە، پاڵپشتی ئۆپۆزسیۆن واتا گەڕانەوەی پارتی كرێكاران بۆ سەر دەسەڵات.

لەو سەروبەندەدا كەمال كلیچدار ئۆغلۆ، كاندیدی ئۆپۆزسیۆن لەگەڕی یەكەم هەڵمەتێكی تەواو جیاوازی پێشكەشكرد، كە گشتگیر و ئەرێنی بوو، بەڵام ئێستا بەپێچەوانەوە هەندێك هەستی دژ بە پەنابەران دووبارە دەكاتەوە، هەندێك نەتەوەیی توندڕەوی گرتۆتەخۆی.

ئێستا ئەو پرسیارە سەرەكییە دێتە پێشەوە ئایا توركیا دەگەڕێتەوە بۆ سیستەمێكی هاوسەنگ و دیموكراسی كۆن، یاخود دەبێتە وڵاتێكی حزبی لەسەر بنەمای تاكەكەسی، وەك رووسیا و چین، بەڵام ئەوەی لێی دڵنیان ئەوەیە ئازادییە بنەڕەتییەكان پاشەكشە دەكات، گرووپەكانی وەك ئافرەتان و هاوڕەگەزخوان ڕووبەڕووی هەڕەشەی فراوان دەبنەوە، راپڕسییەكان ئاماژە بەوە دەكەن لە (75%) گەنجانی توركیا خواستی ئەوەیان هەیە وڵاتەكەیان بەجێبهێڵن، تەنانەت ئەو خێزانانەی پاڵپشتی ئاكپارتیش دەكەین، دەیانەوێت توركیا جێبهێلن، ئەوەش دیارە كۆچی كەسە دیارەكانی توركیا روو لە زیادبوونە، زۆربەی پزیشك و ئەندازیار و فەرمانبەرانی ئیداری خواستی ئەوەیان هەیە لە دەرەوە بژین.

ئمیرێ پیكەر،

ئەنجامی گەڕی یەكەم دەریخست، سیاسەتی ناسنامە باڵی بەسەر هەڵبژاردنەكان كێشابوو، هەرچەندە توركیا رووبەڕووی مەترسیدارترین كێشەی ئابووری دەبۆوە، كە لە (2001)وە بەو جۆرە نەبووە، بەڵام رووماڵە شێوێندراوەكان فۆكەسیان خستبووە سەر پرسە لاوەكییەكانی وەك تیرۆر و بەهای خێزانی و مافی هاوڕەگەزخوازان، هەرچەندە ئۆپۆزسیۆن سەركەوتووبوو لە جێگەپێخۆشكردنی خۆی، بەڵام سەركەوتوونەبوو لە بەدەستهێنانی دەنگی پارتە موحافیزكار و پارتە راستەڕەوەكان، كە رێژەی لە (60 بۆ 65%)ی دەنگدەران پێك دەهێنن.

پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) كە گەورەترین هێزی ئۆپۆزسیۆنە، هیچ دەستكەوتێكی لە هاوپەیامنی لەگەڵ پارتی سەعادەتی ئیسلامی و پارتەكەی ئەحمەد داود ئۆغلۆ و عەلی باباجان، كە پێشتر لە ریزەكانی ئاكپارتی بوون وەرنەگرت، بەهەمان شێوە ئی پارت كە پارتێكی نەتەوەیی بوو لەگەڵ جەهەپە هاوپەیمان بوو، زیانی بەركەوت، بەڵام سیاسەتی جەمسەرگیری باو، ئەركی  ئۆپۆزسیۆن بۆ پێكەوەبوون بۆ هەڵبژاردنی شارەوانییەكان لە مانگی ئاداری ساڵی داهاتوو قوورستر دەكات.

لەگەڵ چوونی ئەردۆغان بەرەو خولی سێیەمی سەرۆكایەتی، لە داهاتوو ئابووری گەورەترین بەربەستە رووبەڕووی دەبێتەوە، ئەوەش لەكاتێدایە رێژەی هەڵاوسان و بێكاری زۆر بەرزبۆتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەش هەر لەسەرەتاوە لایەنگرانی دڵنیا كردەوە كە پابەندە بە سیاسەتە ئابوورییەكانی، دەكرێت ئەوەش رەنگدانەوەی ئەو بڕیارە بێت، بە ئامانجی درێژمەودا، لەوەی توركیا سەربەخۆیی زیاتر لە بازاڕەكانی رۆژئاوا وەردەگرێت، بەشێكی لە رێگەی بونیادنانی پەیوەندی ئابووری بەهێزتر لەگەڵ رووسیا و ئیمارات و سعوودیەیە، ئەگەر هەیە بەرزبوونەوەی رێژەی گەشتاری لەو هاوینە توانای پارێزگاری لە ئابووری توركیا هەبێت،  بەڵام ساردی گەش و هەواو هێنانی گازی سرووشتی و كردنەوەی قوتابخانەكان پێویست دەكات بۆ پاڵپشتی ئابووری خەڵك و بەرێوەبردنی تێچووە دەرەكییەكان ئابووریەكەی بگۆڕێت. 

سەبارەت بە پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا ئەگەری بەهێز ئەوەیە ئەگەر ئەردۆغان سەركەوتەوە یەكێتی گومرگەكان گۆڕانی بەسەردانەیەت، كە لە (1995) هەیە ڤیزا نەدرێت بە هاووڵاتیانی توركیا بۆ یەكێتی ئەوروپا، لەسەر ئاستی چینێكی فراوان ئەو دیدەی رۆژئاوا بەردەوام دەبێت، كە ئەردۆغان هاوبەشێكی قوورسە، بەڵكوو ئەوەی گرنگە لە بەرژەوەندی ستراتیژی بێت.

حومێرە پامۆك

سەرەڕای ئەوەەی ئەنجامەكان یەكلایی نەبوونەوە، بەڵام ئەردۆغان پێشكەوتنێكی بەرچاوی هەبوو، ئەوەش لەدوای (49%)ی دەنگەكان بوو لە گەڕی یەكەم، ئەگەر لەم گەڕە سەركەوتووبوو، ئەوا پێویستە سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو دەسەڵاتە نەتەوەیەی وڵاتەكەیان بكەن و چاو بە ستراتیژییەتی لاوازی ئەمنییان پەیوەست بە هەڵبژاردنەكان بگێڕنەوە.

ئەو هەڵبژاردنە دەركەوتنی گێرانەوەی پۆست حەقیقەت بوو، بۆ نموونە پێش ئەم هەفتەیە ئەرۆدغان دانی بەوە دانەوە، لەو هەڵمەتە لە یەكێك لە گردبوونەوەكان گرتەیەكی ڤیدیۆیی بڵاوكردتۆتەوە دروشمی نەیارەكەی دەڵێنەوە، ئەوەش گرنگ نییە ئەو ڤیدیۆیە ساختە بوو، هەروەك توانی خەڵكێكی زۆر قەناعەت پێ بهێنێت، ئەو بوومەلەرزە كارێكی خودایی بوو، خوای گەورە دەتوانێت چاكی بكاتەوە، بەهەمان شێوە زۆرێك پێیان وایە ئەردۆغان بەپرس نییە لە داڕوخانی لیرە.

بەدەر لە ئەنجامی گەڕی دووەم پرسی وەرگرتنی سوید لە ناتۆ پێش لووتكەی ناتۆ لە مانگی تەمووزی ئەمساڵ پرسی سەرەكی نێوان توركیا و ئەمەریكا دەبێت، كە لە سەرەتای دەستپێكردنی جەنگی ئۆكراینا جەختی لەسەر دەكەنەوە، قبووڵنەكردنی سوید لە ناتۆ پەیامێكی خراپ بوو بۆ یەكێتی لە رێگەی ناتۆوە، هەرچەندە سیاسەتمەدرانی ئەمەریكا پێیان وایە سەركەوتنی كلیچدارئۆغلۆ لەو هەڵیژاردنە ئەو پرسە ئاسانتر دەكات، بەڵام هیواخوان ئەگەر لەگەڵ ئەردۆغانیش بێت لە بەر لەمانگی تەمووز بگەنە رێككەوتن، لە هەردوو حاڵەتەكە قبووڵكردنی سوید لە ناتۆ ئیدارەی بایدن بەڵگەی زیاتری لەبەردەست دەبێت بۆ ئەوەی فڕۆكەی (ئێف 16) بە توركیا بدات، بەڵام بەبێ ئەو سازشە، بەدوور دەزاندرێت كۆنگرێسی ئەمەریكا رەزامەندی لەسەر هیچ فرۆشتنێك بدات. 

لەسەر واشنتن پێویستە چاودێری پەیوەندییەكانی ئەردۆغان و ڤلادیمێر پۆتین، سەرۆكی رووسیا بكات، چونكە قبووڵكردنێكی خواستی ئەردۆغان هەیە لەگەڵ هەردوولا یاری بكات، ئەوەش بۆتە پاڵنەر كە بەرپرسانی ئەمەریكا بە هەستیارییەوە سەردانی توركیا بكەن، هۆشداریش دراوە بە توركیا و كۆمپانیا تایبەتەكان پێشێلی سزاكانی رووسیا دەكەن، ئیدارەی بایدن بەردەوام پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤ و دیموكراسی دەخاتە بەردەم ئەنقەرە، لە واقیعدا پەیوەندی دوولایەنە لەسەر كۆمەڵێك گرێبەست بونیاد نراوە، هەندێك كاتیش ناجێگیرە، ئەوەشی كە نەگۆڕاوە ئەوەیە توركیا توانای ئەوەی هەیە رۆڵی لە بەهێزكردنی بەرژەوەندییەكانی سیاسەتی ئەمەریكا هەبێت، هەروەك لە رێگەی گرێبەستی دانەوێڵەی نێوان ئۆكراینا و رووسیا ئەوە روون بۆوە.

سۆنەر چاگاپتای

لەگەڵ ئەوەی سەركەوتنی ئەردۆغان بۆ گەڕی دووەم بەهێزە، گرنگیەكی زۆر بەو كارانە دەكرێت كە كردوویەتی، نەك ئەوەی كلیچدارئۆغلۆ شكستی هێناوە، كلچیدار توانی ژمارەیەكی زۆری دەنگی كاندیدێكی چەپ لە توركیا بەدەست بهێنێت، ئەوەش مایەی سەرسوڕمان بوو، بەڵام لەكۆتایی ئەردۆغان شكستی نەهێنا، سەرەڕای ئەوەی دەنگدەران دركیان بەوە كردبوو كێشەكانی توركیا هۆیەكەی سەرۆكی ئێستایە، بەڵام هەڵمەتەكەی كلیچداریش نەیتوانی بۆخۆیانی راكێشێت، ژمارەیەكی زۆری دەنگدەران بڕوایان بەوە هەبوو كە ئۆپۆزسیۆن لە لایەن تیرۆرستانەوە پاڵپشتی دەكرێت، ئەوەش درۆیەكی ئابڕوبەرانەیە كە بەردەوام راگەیاندنەكانی نزیك لە ئەردۆغان بڵاوی دەكەنەوە، هەروەك دەنگدەران هیچ كاتێكیان نەبوو بۆ هەڵسەنگاندنی سوودی دیدەكانی كلیچدار ئۆغلۆ پەیوەست بەڵاتەكەیان.  

ئەگەر ئەردۆغان سەركەوت، پەرواوێز بۆ سەركەوتنەوەی دیاری دەكات، بۆ گۆڕینی ئاڕاستەی سیاسەتی ئابووری و سیاسەتی دەرەوەی (بەرەو پۆتین) هەروەها داپڵۆسینی زیاتری دیموكراسی، سێ سیناریۆی چاوەڕوانكراو هەیە كە زیاتر لۆژیكین:

* ئەردۆغانێكی لاواز: سەركەوتنی بە جیاوازییەكی زۆر یەك دەبێت نزیك دەبێت لە (50 +1) ئۆپۆزسیۆنیش رەخنەی دەبێت، هەرچەندە ئەردۆغان بەسەر ئەو ئاڵنگەریەش زاڵ دەبێت، بەڵام لە دەرچوون لە دەنگدان هەست بەلاوازی دەكات، لەناوەخۆش ئەگەری بەهێز ئەوەیە هەڵمەتەكانی فشار بۆ سەر ئۆپۆزسیۆن زیاتر دەبێت، لەگەڵ ئەوەشدا لەسەر ئەو فۆڕمە ئابووریە ناكلاسیكیەی سوور دەبێت، ئەوەش بە پشتبەستن بەوەی رووبەڕێكی گەورەی سیاسی بۆ گۆڕانكاری ریشەیی لەبەردەست نییە، لە دەرەوەش زیاتر پشت بە پۆتین دەبەستێت، بۆ بەدەستهێنانی زیاتری هاوكاری رووسیا پێش هەڵبژاردنە ناوەخۆییەكانی ساڵی داهاتوو.

* ئەردۆغانێكی بوێرتر: لەدیدی خۆی سەركەوتنی بە رێژەی لە (55%)ی دەنگەكان، یاخود زیاتر، جەختكردنەوە دەبێت لەسەر هەوڵە ئابوورییەكان و سیاسەتی دەرەوەی، لەوەش بەرانبەر رووسیا، هەست دەكات ئەو ئەنجامەش دەبێتە پەردەیەك بۆی، پاڵپشتی پەرلەمانی بە نوێنەرایەتی راستڕەوەكانیش هەیە، خواستی ئەوەی دەبێت دان بە یاساكانی دژ بە ئافرەت و هاوڕگەزخوازی بنێن، ئەوەش لەگەڵ هەندێك لە هاوپەیمانەكانی لە دەستەی یاسادانان.

* ئەردۆغانێكی لەسەرەخۆ: ئەو سیناریۆیە لۆژیكی ترە، ئەردۆغان بەڕێژەیەكی دڵخۆش سەردەكەوێت، بەڵام زۆرینە نییە، ئەگەری بەهێز ئەوەیە كارەكان دەگەڕێتەوە سەر رێڕەوی خۆی، ئەردۆغان هەست دەكات پێویستی بە دەستكاری سیاسەتەكانی ئابووری و دەرەوە و ناوەخۆ نییە، پەیوەندییەكانی لەگەڵ واشنتن لەسەر گرێبەستە دوولایەنەكان دەمێنێتەوە.

بایەخی لەپێشینەی گەورەی بایدن فراوانكردنی هاوپەیمانی ناتۆیە، رەزامەندی لەسەر پڕۆگرامی نوێكردنەوەی فڕۆكەی (ئێف 16) هەنگاوی یەكەم بۆ هاندانی ئەردۆغان تاوەكوو دوای هەڵبژاردنەكان رەزامەندی لەسەر وەرگرتنی سوید لە ناتۆ بكات، هەرچەندە ئەوە دەرفەتێكە، بەڵام ئەگەری بەهێز ئەوەیە ئەردۆغان خواستی سازشی زیاتری هەبێت، پێش كۆتاییهاتنی رەازمەندی، خواستی ئەوەی هەیە بایدن بانگهێشتی واشنتنی بكات، كۆشكی سپی پابەند بكات بەجێبەجێكردن گرێبەستی فڕۆكەی (ئێف 16) بەتەواوی لە رێگەی كۆنگرێسەوە. 

سەرچاوە: پەیمانگەی واشنتن