Nuce Logo

نووسینی: روقییە چەلیك

وەرگێرانی ئیسماعیل تەها

رەجەب تەیب ئەردۆغان، لە ئاهەنگی دەستبەكاربوونەوەى تر وەك سەرۆكی كۆماری توركیا، جارێكی پڕۆژەی نیشتیمانی شینی باسكردەوە و گوتی، "دژ بە هەموو رێكخراوە تیرۆرستییەكان لە دەرەوە و ناوە دەوەستینەوە، بەشێوەیەكی بەهێزتر بەرگری لە مافی خۆمان و براكانمان لە دەرەوە و ناوخۆ دەكەین."

سەرەرای بایەخی ئەو رستانە لە رووی جیۆستراتیژییەوە، بەڵام راگەیاندنی جیهانی هیچ هەڵوەستەیەكی لەسەر وتاری دەستبەكاربوونی ئەردۆغان نەكرد، بەتایبەت سرووشتی دیدی ئاییندەيی توركیا بۆ دۆسیەی نیشتیمانی شین و رەهەندە جوگرافی و ئابووری و سیاسییەكانی و هەڵوێستی لایەنگران و نەیارانی كە هان فیدان، وەزیری ئێستا دەرەوەی توركیا چۆن ئەو ستراتیژیەتە پەیڕەو دەكات.

ئەو لێدوانانەی ئەم دواییەی ئەردۆغان سەبارەت بەو دۆسیەيە، بەڵگەیە لەسەر ئەوەی توركیا سوورە لەسەر گەیشتن بە مافەكانی لە دەریای ناوەند و ئیجە و رەش. 

راگەیاندنی جیهانی هەڵوەستەی لەسەر وتاری دەستبەكاربوونی ئەردۆغان نەكرد

هەروەك ئەرۆدغان لە بەشێكى ترى قسەكانى گوتى، "دەمانەوێت هەموو لایەك درك بەوە بكەن توركیا وڵاتێك نییە ئارامیی و سووربوون و توانا و بوێری تاقی بكرێتەوە، ئێمە چاومان لە خاك و سەروەری و بەرژەوەندی وڵاتانى تر نییە، بەڵام ئەگەر كەسانێكیش خاك و سەروەریمان بە ئامانج بگرن، نەرمیان بەرانبەر نانوێنین."

ئەردۆغان لە بەشێكی تری قسەكانی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، ئێمە لەو بەشەی خۆیان لە رۆژهەڵاتی ناوەند سەر بۆ كەس نەوی ناكەین، بەرانبەر زمانی هەڕەشە و سزا هیچ هەنگاوێك بەرەو پاشەوە ناكشێینەوە، ئەگەر ئەوان بەردەوام بن لەسەر ئەو ئاڕاستەيە، ئەوا ئێمە هەرچی پێویست بێت دەیكەین، بەگوێرەی یاسای دەریا و رێككەوتنە كارپێكراوەكان توركیا مافی خۆیی لەو ناوچانە كاربكات، هەروەك بەهەموو هێز و تواناشەوە بەرگری لەو مافانەى دەكات.

سەرۆك كۆماری توركیا گوتیشی، "ئەوانەی توركیایان لە دەرەوەی سەرچاوەكانی وزە لە سنوورەكانی باشوور لە رێگەی سیاسەتێكی وردی (100) ساڵ پێش ئێستا پشتیان لە توركیا كرد، هەرگیز بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجە لە رۆژهەڵاتی ناوەند دەربازیان نابێت، توركیا بە هەموو شێوەیەك پارێزگاری لە نیشتیمانی شين دەكات، بەهەمان دیزان و وزەوە بۆ بەرگری لە نیشتیمانی شين كار دەكات، هەروەك (100) ساڵ پێش ئێستا رێككەوتنامەی سیڤەری شكست پێهێنا، كە ئامانجی هەڵوەشاندنەوەی نیشتیمانەكان بوو.

پەیماننامەی سیڤەر

لە مانگی ئابی (1920) دەوڵەتی عوسمانی لەدوای شكستهێنانی لە جەنگی یەكەمی جیهان پەیماننامەی سیڤەری واژۆ كرد، بەگوێرەی ئەو پەیماننامەیە دەستبەرداری رووبەڕیكی چوارچێوەی جوگرافی و خاكی ژێر دەسەڵاتی بوو، وەك نموونەی ئەرمینیا لەگەڵ بڕیارەكانی تر، كە سوپای توركی هێزە دەریایی و ئاسمانییەكان پێوەی پابەندبن.

بەگوێرەی پەیماننامەی سیڤەر میراتی دەوڵەتی عوسمانی لەنێوان هاوپەیمانی (بەریتانیا و ئیتاڵیا و فەرەنسا) دابەشكرا، یۆنان و ئیتاڵیا بوونە خاوەنی رۆژئاوا و باشووری توركیا، بەتایبەت ژمارەیەك دوورگە و گەرووی ستراتیژی لە تەنیشت ئیستەنبۆڵ بوو دەستیان بەسەر داگرت.

توركیا ترسی لەسەربەخۆیی كوردستان هەیە

پێش سەركەوتنی جەنگی سەربەخۆیی بە سەركردایەتی كەمال ئەتاتورك لە (1919 بۆ 1923) كە كۆتایی بە سیڤەر هێنا، ئەو پەیماننامەیە هەستی نەتەوەیی توركی بەرانبەر رۆژئاوا وروژاند، لەدوای سەركەوتنی (1923) پەیماننامەی لۆزان واژۆكرا، سنوورەكانی ئێستای توركیای یەكلایی كردەوە، بەڵام رووداوەكانی دوورگەكان و گۆڕانكارییەكانی وای كردووە ئەردۆغان دەست بە نیشتیمانی شین بگرێت.

ناوچەى نيچمە كەناراوەكان 

توركیا پێی وایە پەیماننامەی لۆزان كە ئەتاتورك لەگەڵ وڵاتان لە (1923) واژۆی كرد، بووە بێبەشبوونى توركيا لە چەند دوورگەیەك لە دەوبەری، بەتایبەت ئەو دوورگانەی لە نزیك كەناراوەكانی ئیجە و دەرياى ناوەند بە یۆنان دراوە، بەڵام توركیا پشت بەو پێشنیارە دەبەستێت كە لە (1945 ــ 1958) خرایە روو.

ناوچەی نيمچە كەناراوەكان درێژكراوەیەكی سرووشتی وشكانییە لەناو دەریا و زەریاكان، ئەوەش سەبارەت بە هەر دەوڵەتێكی كەناراو و دەشتایی و ئەو خاكەى بەشێكى كەوتۆتەوە ناو دەريا و لايەكانى ترى بە ئاو دەورەدراوە، كە درێژیەكەی لە (200) میلی دەریایی لە هێڵی سەرەكی كەمتر نەبێت، دەبێت پارێزگارى لە مافەكان  سەرەكييەكان بكرێت، بەتایبەت بۆ سوودوەرگرتن لە سەرچاوە سرووشتییەكانی وەك نەوت و گاز و كانزاكانی ژێر زەوی.

ئاوى ناوچەییەكان لە كەناراوەكان بە قووڵایی (12) میلی دەریایی دەست پێ دەكات، دەوڵەت پەیڕەوی سەروەریی و تایبەتمەندی دەریایی و ئاسمانی دەكات، ناوچە ئابوورییەكان بە قووڵایی (200) میلی دەریایی درێژ دەبێتەوە، ئەوەش بەگوێرەی حكومەتی ئەردۆغان بایەخی نیشتیمانی شین دەردەخات.

نیشتیمانی شین

نیشتیمانی شین چوارچێوەیەكی سیاسەتی دەریایی توركیایە، ئەوەش چەمكێكە ناوەندە نەتەوەییەكانی توركیا بە ئیسلامیی و عەلمانییەوە پێكەوە دەبەستێتەوە، كە پێيان وایە توركیا مافی لە ئاوەكانی دەوروبەری هەیە، كە سامان و سەرچاوە سرووشتییەكانی دەگرێتەوە، نیشتیمانی شین نیوەی رووبەری خاكی توركیا پێ دەهێنێت، ئەوەش واتا فراوانبوونی هەژموون ئەو وڵاتە بەسەر رووبەڕی ناوچەكانی ململانێ.

بەگوێرەی زانیارییە راگەیێندراوەكانی توركیا رووبەڕی نیشتیمانی شین دەگاتە (462) كلیۆمەتر، (12) هەزار كیلۆمەتر لە دەریای مەڕمەڕەیە، (89) هەزار كیلۆمەتر لە دەریای ئیجەیە، (189) هەزار كيلۆمەتر دەریایی ناوەندە، (172) هەزار كیلۆمەتر لە دەریای رەشە، كە حكومەتی ئێستای ئەردۆغان خواستی ئەوەی هەیە بیخاتە ژێر سەروەری خۆی.

بایەخی نیشتیمانی شین لەدوای ململانێكانی دۆزیینەوەی وزە (بەتایبەت گازی سرووشتی) دوای دامەزراندنی گازی رۆژهەڵاتی ناوەند لە (2019) وەك رێكخراوێكی نێودەوڵەتی بۆ بەرهەمی زگاز و بەكاربەران و وڵاتانی رێڕەو كە ی(میسر و ئیتاڵیا و فەرەنسا و یۆنان و قوبرس و ئیسرائیل و ئوردن و فەڵەستین) دەركەوتووە.

یۆنان واژۆی لەسەر رێككەوتنە ئاوییەكان كردووە

ئامانجی كۆڕبەندی گازی رۆژهەڵاتی ناوەند پەرەپێدانی هاوئاهەنگییە لە نێوان وڵاتانی ئەندام لەو ناوەندە، كە لە كاتێدایە قوبرس و یۆنان ستراتژیەتی دژ بە نیشتیمانی شینیان هەيە، بە پاساوی ئەوەی قووڵكردنەوەیە بۆ ناوچەیەكی فراوانی دەریایی لە رێگەی نیوەی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەند، لەگەڵ پشتگوێخستنی كەناراوەكانى (دوورگە)ی قوبرس و دوورگەی یۆنان و بەشەكانی رۆژهەڵاتی دوورگەی كریت.

رووانینی كۆن

ئەو ناوچانەی نیشتیمانی شین لە خۆ دەگرن لە (دەریای رەش و دەریای مەڕمەڕە، دەریای ئیجە، دەریای ناوەڕاست) بۆتە جێگەی بایەخی دۆزینەوەی كێڵگەی گاز لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەند، كە زیاتر لە (350) تریلیۆن مەترچوارگۆشە یەدەگی گاز و زیاتر لە یەك ملیار و (500) ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدایە، توركیا دەیەوێت پشكی لەو وزەیە هەبێت. 

نزیكەی هەشت ساڵ پێش گەیشتنی پارتی دادوگەشەپێدان بۆ سەر دەسەڵات، بەدیاریكراویش لە مانگی حوزەیرانی (1995) پەرلەمانی توركیا هۆشداری دایە یۆنان كە هەر رێكارێكی یەكلایەنە سەبارەت بە دەریای ئیجە دەبێتە هۆی هەڵگیرسانی جەنگ، ئەسیناش ئەو هۆشداريەى پەرلەمانى توركياى بە پێشێلكردنی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان ناوبرد، كە ئەو پەيماننامەيە رێگە لە هەڕەشەی بەكارهێنانی هێز، یاخود بە كارهێنانی راستەوخۆى هێز دژ بە ئاسایشی ناوچەیی بكات، بەڵام لەو حاڵەتەی ئەو قەبارەيەی كە ستراتیژیەتی نیشتیمانی شین هەیەتی، كە ئەردۆغان هاتە سەر دەسەڵات لە رێگەی چوارچێوەیەكی تیۆری سنووری كەناراوەكان و دوورگەكان و ناوچەی ئابووری دەریای رەش و دەریای سپی و دەریای ناوەند و دەریای ئیجە خستە بەرنامەوە.

سەرەتای ستراتیژیی 

بیرۆكەی نیشتیمانی شین وەك پڕۆژەیەكی تیۆری لەنێوان دەستبژێری ئەفسەرانی نەتەوەیی  دەریایی توركیا لە رێگەی گفتوگۆكردن لەسەر مافەكانی توركیا لە سنوورەكانی سەرووی سنووری دانپێدانراوی نێودەوڵەتی لەنێوان توركیا و یۆنان و قوبرس و وڵاتانی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەند، دوو لەو ئەفسەرانیە رۆڵی سەرەكییان لەقووڵكردنەوەی ئەو پڕۆژە هەبوو.

تیۆرەزیرەكردنی فیكری چەمكی نیشتیمانی شين بۆ جەنەڕاڵ رەمەزان جیم گۆردینز دەگەڕیتەوە، كە بەردەوام پێی وابوو گۆڕینی ئەو پڕۆژە تیۆرییە بۆ واقیع دەتوانێت دەسەڵاتی توركیا بۆ سەر دەریا بگێڕێتەوە بەگشتیش هەژموونی سیاسیی و ئابووریی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەهێز دەكاتەوە.

گۆردینز پێی وایە سێ رەهەندی ئەمنی زیندوو لە جوگرافیای سیاسی توركیا هەیە، ئەویش ئاڵنگەرییەكانی یۆنان لەبەردەم ناوچە دەریاییەكانی كە  توركیا خاوەنداریەتیان دەكات، ئەگەری سەربەخۆیی كوردستان لەگەڵ ئازادی گەیشتن بە دەریای ناوەند، داهاتووی باكووری قوبرس لەگەڵ شوێنەوارى جیۆستراتیژیی سەبارەت بە توركیا، جەختیش لەسەر ئەوە دەكاتەوە پێویستە بەگریكردن لە نیشتیمانی شین دەست پێ بكات.

بەرژەوەندی ستراتیژی

سەرەڕای ئەوەی زاراوەی نیشتیمانی شین گۆردینز لە (2006) بەكارى هێنا، بەڵام پێشتر جیهاد یایچی، سەرۆكی گشتی سوپای توركیا بە تیۆرستی سەرەكی لە بارەی ستراتیژیەتی توركیا بۆ نیشتیمانی شین دادەندرا، ئەو ستراتیژیەتە پێویستى بە جەختكردنەوە لەسەرەخۆی لەسەر ئۆپراسیۆنە دەریایيەكان بۆ پارێزگاری لە بەرژەوەندییە ستراتیژییەكان هەبوو، تاوەكوو رێگە بە ركابەرە دەریایييەكانى توركيا  لەسەر حیسابی ئەو ستراتیژیەتە نەدرێت. 

وەزیری نوێی دەرەوەی توركیا رۆڵی سەرەكی لە سیاسەتی نوێی وڵاتەكەی دەبێت

یایچی لە تیۆریزەكردنی فیكری بۆ چەمكی نیشتیمانی شین سەركەوتوو بوو، تا وای لێهات كەوتە چوارچێوەی ئەدەبیاتی بەناوبانگى توركيا، لە رێگەی كتێبەكەی بەناوی (یاسا بنەڕەتییەكانی دەریا)  كە رووكارەكانی بیروباوەڕی داهاتووی حكومەتی توركیای خستبووە روو، كە لەسەرەتای (2015) ئەردۆغان خستییە بەرنامەوە و بە هەموو توانا و هێزى خۆی لە پێنج ساڵی رابردوو بەرگری لێ كرد.

یایچی تەنیا بەوەندە نەوەستا، بەڵكوو نەخشەی ئێستای نیشتیمانی شینی كێشا، دەستی بە مافەكانی توركیاوە گرت، كە خاوەدارییەتی زیاتر لە (150) تاوێر و دوورگەی بچووك دەكات، ئێستا سەر بە یۆنانن و لە كەناراوەكانى توركیاوە نزيكن، توركیا مافی داواكردنی ناوچەیەكی زۆری هەیە كە كەوتۆتە نێوان خۆیی و لیبیا لە دەریای ناوەڕاست. 

قەیرانەكانی ئیجە

سەرەڕای فرە بازنەیی بەرەی دەریای ئیجە بەشی گرنگى ئەو ستراتیژییەتە لە میانەی ململانێی نێوان توركیا و یۆنان دەگەرێتەوە بۆ سەرەتای حەفتاكانی سەدەی رابردووە لەسەر سەروەريی و مافی گەڕان بەدوای نەوت دەركەوت، هەروەها لە مانگی شوباتی (2018 تاوەكوو مانگى ئایاری 2019) ناكۆكييەكان گەیشتە ئاڵۆزی و هەڕەشەى سەربازیی.

كاتێك كەشتييە جەنگييەكانى توركيا رەخنەيان لە گەڕان بەدوای نەوت لە نزیك كەناراوەكانی قوبرس گرت، لەدواى دەستپێكردنی گەڕان بەدواى نەوت لە هەمان ناوچە بەدواوە ئەوروپا دەستى بە هەڕەشەكرد، ئەو رووداوانە پێش ئەوە بوو ئەمەریكا هۆشداری لەو چالاكییە جاڕسكردنانە لە رۆژهەڵاتی ناوەند بدات، كە بووە هۆی ئاڵۆزی ناوچەكە.

ئەو ئاڵۆزییەی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەند لەنێوان توركیا لە لایەك و قوبرس و یۆنان لە لایەكی تر بۆ هاوپەیمانی ناتۆ تەنگەژەیەكی ستراتیژى قووڵتر بوو، چونكە ئەوە دابەشبوونێكی روونی نێوان یەكێتی ئەوروپا و توركیا بوو، لە هەمان كاتیش ئاڵەنگەریەك بوو لەبەردەم بەرگری هاوبەشی ناتۆ لە دەریای ناوەند.

ناكۆكییەكان سەبارەت بە خاوەنداریەتی لەسەر دەریای ئیجە دەگەڕێتەوە بۆ دیدی یۆنان و توركیا بەرانبەر یاسا نێودەوڵەتییەكان  سەبارەت سەروەريی بەسەر دەریاكان سەرچاوەی گرتووە، توركیا واژۆی لەسەر رێككەوتنی كەناراوی دوورگەكان، یاخود رێككەوتنی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ یاسای دەریاكان نەكردووە، كە لەلایەن (168) وڵاتەوە دانی پێدانراوە، كە یۆنان لە ریزی ئەو وڵاتانەیە واژۆى لەسەر كردووە، هەروەك توركیا دانی بە لێواری دوورگەكان و ناوچەی ئابووری دوورگەكانی یۆنان نانەوە.

پێوەرە جیهانییەكان

پێوەرى فراوانكردنی ناوچەی هەژموونی دەریایی و ئاسمانی (لە ئاوی ناوچەكان و ئاسمانی نیشتیمانی) و دووگەكانی نزیكتر لە خاكى ئەو وڵاتە پەيوەنديدارە  دەپێورێت، بۆیە لە هەر ئەگەرێك بۆ ئەو ناوچانە يۆنان لە توركيا زياتر تووشى دڵەڕەوكێ ، هۆيەكەشى لەوە سەرچاوەى گرتووە، یۆنان دەریای ئیجە بكات بە دەریاچەيەكی يۆنانى، ئەوەش لەكاتێدايە  یۆنان ترسی لە جووڵەكانی ئەنقەرە هەیە.

سەرەڕای یاسا و پەیماننامەكانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان خستنەڕووی پێوانەیی ئاوی ئەو ناوچانەی (12) میلی دەریایی زیاد كردووە، ئەوەش لە دوای ئەوە دێت پێشتر تەنیا سێ سێ میل بوو، بەڵام ماددەی سێ لە یاسای دەریاكان لە (1982) ناكۆكییەكانی توركیا و یۆنانی لەسەر دەریای ئیجە یەكلا نەكردەوە، كە تائێستا تە نیا لە شەش میل لەنێوان هەردوو وڵات دەوەستێت. 

ئاستەوایی توركیا و میسر كاریگەری لەسەر فراوانبوونی رۆڵی توركیا لەناوچەكە دەبێت

یۆنان كە واژۆی لەسەر رێككەوتنی نێودەوڵەتی كردووە دەستی بە مافی خۆی لە ئاوەكانی ناوچەكان بۆ (12) میلی دەریایی گرتووە، توركیا كە واژۆی كردووە و رەتیشی دەكاتەوە واژۆ لەسەر دیدی یۆنان بۆ دەریای ئیجە بكات، بە پاساوی ئەوەی سرووشتی جوگرافی رێگرە لە جێبەجێكردنی رێسای (12) میلی لەسەر دەریای ئیجە.

توركیا پێی وایە مافی بەسەر ناوچە ئابوورییەكانی (دەوڵەت دەسەڵاتی بەسەر ناوچە كەناراوییەكانی كە رێگە دەدرێت راوی لێ بكرێت، بەدوای سەرچاوە سرووشتی و مافەكانی تر) لە دەریای ئیجە بگەڕێن، یۆنان دانی بەوە داناوە كە توركیا بەرژەوەندی رەوای هەیە، پێویستە هەندێك رێكاری نێودەوڵەتی بۆ دادگایی، یاخود چارەسەری ناكۆكى نێوان هەردوو وڵات بكرێت.

پێش ساڵی (1987) نێردەی لێكۆڵینەوەی توركیا بۆ پڕۆسەی دۆزینەوە و دیاریكردنی بەشەكانی ناوچە كێشە لەسەرەكان لە دەریای ئیجە دەستیان بە گەڕان و دۆزیینەوەی نەوت كرد، یۆنان ئەو هەنگاوەی بە مەترسی ناوبرد و رایگەیاند، ئەگەری بەریەكەوتنی سەربازی هەیە.

دیدی فەرمی توركیا بۆ نیشتیمانی شین نیوەی دەریای ئیجە و بەشێكی كەناراوەكانی رۆژهەڵاتی دوورگەی كریت و نیمچە دوورگە جێ ناكۆكەكان لەگەڵ قوبرس و یۆنان كە پاڵپشتی جووڵەی كەناراوە نێودەوڵەتییەكان دەكەن (داوایان لە نەتەوە یەكگرتووەكان كرد بۆ دیاریكردنی ناوچە ئابوورییەكانەی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست).

قۆناغی هاكان فيدان

سەرەڕای وێستگە قوورسەكانی كە لە دووی ئایاری (1920)  سیاسەتی دەرەوەی توركیای پێدا تێ دەپەڕێت، ئەنقەرە هەوڵدەدات سیاسەتی دەرەوەی بە كارایی پەیڕەو بكات، لەو رێگەيەوە رەچاوی بەرژەوەندی وڵاتەكەی بكات، ئەوەش لە ڕێگەی (253) نێردەی بیانی لە هەموو جیهان، كە (144) باڵیۆزخانە و (13) نوێنەرایتی هەمیشی و (94) كونسڵخانە و ئاژانسێكی كونسڵخانە و نووسینگەیەكی بازرگانی كار دەكەن.

توركيا لە سياسەتى دەرەوە پشتى بە ديپلۆماسيەتى خۆپارێزى بەستەوە،  كە ڕێگريى لە سەرهەڵادنى ناكۆكى لە نێوان لايەنەكان و رێگرييان لە زيادبوونى ئەو ناكۆكييانەى كە هەيە بگۆڕێت بۆ ململانێ دەكات، هەروەها رێگەى نەداوە لەكاتى درووستبوونى ناكۆييەكان رێگەى لە بڵاوبوونەوەى ناكۆكييەكان دەگرت، هەروەك لە دانانى سنوورەكان بۆ ناكۆكى و ململانێكان لەو ناوچەيە، توركيا بە راستەوخۆ بەشدار بووە.

لەو بازنە تەنگەى درووستكردنى بڕيار لە توركيا  هاكان فيدان وەزيرى نوێى دەرەوەى توركيا لەچۆنييەتى داهێنان لە گواستنەوەى جۆريى تێيدا سەركەوتوو دەبێت، بەتايبەت ئەو وڵاتانەى توركيا لە خانەى نەيار و دوژمن دايناون، ئەوەش پاڵپشتە بە ديدى تۆڕێك لە پەيوەندى نێودەوڵەتى و ناوچەيى و بەرهەمى زانيارى پێويست سەبارەت بە دۆسيە ئاڵۆزەكان، كە رەنگدانەوەى ئەرێنى لەسەر سياسەتى دەرەوەى توركيا دەبێت.

توركیا پشت بە سیاسەتی خۆپارێزی دەبەستێت

بە پێچەوانەوەى مەولوود چاوشئۆغلۆ، وەزيرى پێشووى دەرەوەى توركيا، كە يەكێك بوو لە كۆڵەگە ستراتيژييەكانى نيشتيمانى شين، هاكان فيدان لەو ماوەيەى سەرۆكى دەزگاى هەواڵگرى توركيا بووە، دەكرێت ناوى بندرێت ئاگركوژێنەوە، كە لە رێگەى ديپلۆماسيەتێكى سەركەوتوو و كاركردن بۆ نێوەندگيرى ناوچەيى كە بە سياسەتى بەرژەوەندييەكانى توركيا بەهێزكرابوو، ئەوەش واتا بەردەوامى هاكان لەسەر هەمان ئاڕاستە.

رۆڵى هاكان لە دەستپێشخەرييەكانى توركيا بۆ دروستكردنى پردى پەيوەنديى لەگەڵ ميسر و سعووديە و ئيمارات دەردەكەوێت، لە دونياى سياسەت پەنا بۆ سەركردەكانى هەواڵگرى دەبردرێت بۆ كردنەوەى كەناڵى پەيوەنديى و دانوستاندن لەنێوان وڵاتان، چ لەگەڵ ئەوانەى پەيوەنديان هەبێت، چ لەگەڵ ئەوانەى پەيوەنديان نيمچە پچڕاوبێت، بۆ ئەوەى لە رێگەى ئەو كەناڵانەوە رێگە بۆ ديدارى سياسى خاوەن سرووشتى تايبەت برەخسێنن، وەك ئەوەى پەيوەستە بە ستراتيژيەتى نيشتيمانى شين.

ميسر و توركيا

لەكۆتايى ساڵى رابردوو عەبدولفەتاح سيسى، سەرۆكى ميسر و رەجەب تەيب ئەردۆغان، سەرۆك كۆمارى توركيا لە دەوحە ديداريان بوو، پاشان سامح شوكرى، وەزيرى دەرەوەى سەردانى ئەنقەرەى كرد، دواتريش مەولوود چاوشئۆغلۆ، وەزيرى پێشووى دەرەوەى توركيا سەردانى قاهيرەى كرد، هاكان فيدان رۆڵى لەسەر نزيكبوونەوەى نێوان توركيا و ميسر سەبارەت بە قەيرانى ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەند و ستراتيژيەتى نيشتيمانى شين دەبێت.

چاودێرانى سياسيى پێيان وايە گۆڕانكارييەكانى نێوان ئەو دوو وڵاتە كاريگەرى لەسەر خاوبوونەوەى ئاڵۆزييەكانى نێوان توركيا و يۆنان و قوبرس وەك دوو هاوپەيمانى ميسر بۆ دياريكردنى سنوورە ئاوييەكان لە (2013) و دواتريش دەبێت، ئەوە جگەوەش كاريگەرى  لەسەر پەيوەنديى سەربازيى و ئابووريى و رێككەوتنى دوولايەنە و سێلايەنە دەبێت، كە هاوپەيمانى ناتۆ چەندين هەنگاوى بۆ چارەسەركردنى ئەو كێشە هەڵپەسێرراوانە ناوە، بەڵام  بۆ چارەسەرى ئەو كێشانە شكستى هێنا كە چەندين دەيەيە بە هەڵواسراوى ماونەتەوە.

سەرەڕاى ئەوەى يۆنان و قوبرس سەرنجى رانەگێندراويان لەسەر ئاڕاستەى پەيوەندييەكانى ميسر و توركيا لە سايەى ئەو ناكۆيانەى كە باسمان كرد هەيە، بەڵام نزيكبوونەوەى توركيا و ميسر دۆخێك دروست دەكات دەكرێت ببێتە هۆى دروستكردنى جووڵەيەك لە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەند و ئەگەرى بەرەوپێشچوونى وەك چوارچێوەيەك بۆ كارى بەكۆمەڵەى نێواتن وڵاتانى ئەو ناوچەيە، نەك تەنيا لەنێوان توركيا و يۆنان، بەڵكوو لەنێوان ميسر و ئيسرائيليش.

بەرژەوەندييە هەستيارييەكان

كەواتە ئامانجى ستراتيژيەتى نيشتمانى شين، گەيشتنە بەو ناوچە گۆشەگيرە فراوانەى كە نزيكەى (180) ميلى چوارگۆشەى دەرياييە، كە لە پشت دووگەكانى يۆنان و كەناراوەكانى رۆژئاواى توركيا دەست پێ دەكات، لەگەڵ جەختكردنەوە لەسەر ئەوەى ناكرێت جارێكى تر دەرياكان و جوگرافياى سياسى دەرياكانى دەوروبەر پشتگوێ بخرێنەوە.

لە پێنج ساڵى رابردوو ئەردۆغان دەستى گرتووە بە فراوانكردنى سەروەرى توركيا بەسەر رووبەرێكى فراوان لە رۆژهەڵاتى دەرياى ناوەڕاست و ئيجە و دەرياى رەش، ئەوەش لە چوارچێوەى ستراتيژيەتى ناوخۆييە، كە هيچ پێشوازييەكى ناوچەيى نييە، هەروەها ئەردۆغان كار لەسەر بەهێزكردنى ئامادەگى توركيا لە بازنەكانى ترى دەريايى دەكات، ئەوەش بەگوێرەى هەمان ستراتيژيەتە، كە توركيا خواستى فراوانكردنى هەژموونى لە ناوچە دەرياييەكانى تر هەيە.

ئەو ديمەنەى لە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەند هەيە لە رووى ئابووريى و سياسيى و ئەمنييەوە زۆر ئاڵۆزە، ئەوەش لە سايەى ناكۆكييەكانى وڵاتانى (ميسر و توركيا و يۆنان و قوبرس و ئيسرائيل و فەڵەستين و لوبنانە) كە كەوتونەتە سەر كەناراوەكان، ئەوەندە هەيە كۆڕبەندى گازى رۆژهەڵاتى ناوەند ئەو وڵاتانەى كۆكردۆتەوە، دەرگاش بۆ توركيا بە كراوەيى ماوەتەوە كە لەم دواييە لەگەڵ هەندێك وڵاتانى ئەندام لێك نزيك بوونەوە.

سەرەڕاى ئاڵۆزييەكانى نێوانيان بەڵام بوومەلەرزەكانى شەشى شوباتى ئەمساڵ يۆنان و توركياى لێك نزيكتر كردەوە، دەستيان بە گفتوگۆ و چارەسەركردنى كشەكانى نێوانيان سەبارەت بە مافى سەروەرى بەسەر دەرياى ئيجە و رۆژهەڵاتى دەيارى ناوەند كردووە.

ئەوەش لە كاتێدايە توركيا سوورە لەسەر دروستكردنى بنكەى نوێى سەربازيى دەريايى بۆ بەهێزكردنى بەرگرى پێشكەوتوو، كە توركيا دەخوازێت ناوچەكانى هەژموونى خۆى بۆ بازنەى نمايشى چالاكييەكانى لە دەرياى ئيجە و دەرياى رەش و دەرياى ناوەند ديارى بكات، هەروەها دەيەوێت هەژموونى دەريايى و كاركردنى بۆ گەيشتن بە سەرچاوەكانى وزە و سەرچاوە ئابوورييەكانى تر ديارى بكات.

سەرچاوە: نون پۆست