Nuce Logo

نووسینی: محەمەد تاهیرئۆغلۆ

وەرگێرانی ئیسماعیل تەها

شتێكی چاوەڕوانكراو بوو، بانكی ناوەندی بەشێوەیەكی خێرا رێژەی سوو بەرزبكاتەوە، ئەو چاوەڕوانییەش لەگەڵ دیاریكردنی محەمەد شیمشەك، وەك وەزیری دارایی توركیا بووە ئەگەرێكی بەهێز، پێشتریش هەندێك زانیاری دزەی كردبوو، كە محەمەد شیمشەك بەو مەرجەی رازی بووە بگەڕێتەوە كە لە ئیدارە و سیاسەتی ئابووریی  سەربەخۆ بێت. 

ئەو سەربەخۆیەش بە كردەیی پەیڕەو كرا، لە (22)ی ئەم مانگە بانكی ناوەندی كۆبۆوە، بڕیاری دا رێژەی سوو لەسەر بنەمای (650) خاڵ بەرز بكاتەوە بەوەش لە (8.5% بۆ  لە 15%) بەرزبۆوە، كە ماوەی دوو ساڵ بوو زۆر بە توندی سیاسەتی دابەزین پەیڕەو دەكرا.

محەمەد شیشمەش بەمەرجی سەربەخۆیی گەڕایەوە

ئەو گۆڕانە ریشەییە بەسرووشتی حاڵ كاریگەری گەورەی لەسەر لیرە بەرانبەر دراوە بیانییەكانی تر دەركەوت، بەوەش چەند كاتژمێرێكی كەم دوای ئەو بڕیارە  (25) لیرە بەرانبەر دۆلارێك و (27) لیرە بەرانبەر یۆرۆیەك بوو.

دوور لە رەنگدانەوەكانی ئەو بڕیارە لەسەر بازاڕ، پرسیارێكی گرنگ پەیوەست بە پاڵنەرەكانی پشت گۆڕینی بیرۆبۆچوونی سەرۆكی توركیا لەسەر سیاسەتی دابەزاندنی رێژەی لە (2021) هەیە، هەروەك پرسیارەكە بۆ ئەوەشە هۆكاری جەختكردنەوەی تا هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانیش بۆچی دەگەڕێتەوە.

ناكرێت مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو بڕیارە نوێیەی بانكی ناوەندی وەك شتێكی ئاسایی مامەڵە لەگەڵ دیدی ئەردۆغان بكرێت، دیدی ئەردۆغان پەیوەست بە دابەزینی هەمیشەیی سوو نەگۆڕاوە، ئەو زۆر روون بوو تەنانەت لە ناوەڕاستی ئەو مانگە كاتێك لە بە فڕۆكە لە ئازەربیجان دەگەڕایەوەی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، دیدی بۆ دابەزاندنی سوو نەگۆڕاوە.

پاڵنەری ئەردۆغان چی بوو و چی روویدا؟

لە میانەی لێدوانەكانی ئەو كاتی ئەردۆغان، هەست بەوە دەكرا هەڵوێستی نەگۆڕاوە و گڵۆپی سەوزی بۆ سیاسەتەمی محەمەد شیمشەك هەڵكردووە و رەازمەندی لەسەر سیاسەتەكانی داوە، پێویستە زۆر بە خێرایی و ئاسانی بانكی ناوەندی لە پێناو بەرەنگاربوونەوەی هەڵاوسان سیاسەتەكانی وەزیری نوێ جێ بەجێ بكات.

ئەردۆغان بەناچاری بەو بڕیارە ڕازی بوو

كەواتە ئەو هەڵاوسانەی لە توركیا لەسەر هەموو ئاستەكانی كەرتی خانووبەرە و بازاڕەكان هەبوو، نیگەرانییەكی گەورە بوو بۆ ئەردۆغان و حكومەتە نوێیەكەی، بۆیە دەكرێت بڵێین، بەدی هێنانی ئەو ئامانجە وەك ئاڵنگەرییەكی وەزی نوێ و سیاسەتەكانی بەرزكردنەوەی رێژەی سوو، كە زۆر بە توندی بەری كەوت، كە ماوەیەكی زۆربوو ئەردۆغان پێگەی خۆی تێیدا بەهێز دەكرد. 

ئەوەی ئەردۆغان لە قسەكانی ویستی بیڵێت، ئەوەیە كە ئەو بڕوای بە  سیاسەتی دابەزاندنی رێژەی سوو نەگۆڕاوە، بەڵام ناچاربوو قبووڵی دۆخێكی نوێ بكات، بەهۆی خواستی زۆرێك لەوانەی بە پێویستی دەزانن ئیدارەیەكی باشی دۆسیەی ئابووری یەربەخۆ بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو رێژە بەرزەی هەڵاوسان بكرێت، كە بێ گومان ئەوە فاكتەرێك بوو لە پاشەكشەی دەنگی خۆی و حزبەكەی لە ئەنقەرە و ئیستەنبۆڵ، كە دوو شارن لە هەموویان زیاتر زیانیان بەركەوتووە. 

لە خودی لێدوانەكانی ئەردۆغان جەخت لەسەر ئەو ئامانجە كراوەتەوە كە رێژەی هەڵاوسان بۆ خانەی یەكەكان دابەزێنێت كە بۆ یەكەمجار لە ماوەی ساڵێك بە گوێرەی داتاكانی دەستەی ئاماری توركیا گەیشتە لە (39%) ئەوەش واتا لەو چوارچێوەیە ئەردۆغان ئەو دۆخە نوێیەی قبووڵ كردووە.

ئەو هەنگاوانە لە كاتێكدایە پارتی دادوگەشەپێدان بە سەرۆكایەتی ئەردۆغان، خۆی بۆ هەڵبژاردنی شارەوانییەكان بۆ ساڵی داهاتوو ئامادە دەكات، لە بەرژەوەندی ئەو پارتەدایە كە بە دۆخێكی باشی ئابوورییەوە بەتایبەت ئەنقەرە و ئیستەنبۆڵی لە (2019)وە لە دەست داوە بچێتەوە هەڵبژاردنی شارەوانییەكان.

ئاشكرایە ئەردۆغان فەرمانی بە كادیرانی حزبەكەی كردووە ئامادەسازیی بۆ هەڵبژاردنی شارەوانییەكان بكات، ئەو هەنگاوەی پێش پارتەكانی ترە، كە تا ئێستا سەرقاڵی یەلاكردنەوەی شكستی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانین.

لەگەڵ ئەو ئامادەسازییە پێشوەختە، پارتەكەی ئەردۆغان دەیەوێت بەربەستی قەیرانی ئابووریش لە رێگەی بەرزكردنەوەی رێژەی سوو وەك دەستكەوتێك لەبەردەم دەنگدەرانی شارەوانی ئیستەنبۆڵ و ئەنقەرە تێپەڕێنێت، بەهۆی ئەوەی ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ، سەرۆكی شارەوانی ئیستەنبۆڵ سەرقاڵە بە قەیرانی ناوخۆیی پارتی گەلی كۆماری جەهەپە و ململانێی لەگەڵ كەمال كلیچدارئۆغلۆ، سەرۆكی ئەو پارتە، بۆیە ئەو هێزەی جارانی لەدەست دەدات تاوەكوو بەهێزەوە كێبڕكێ لەگەڵ كاندیدی ئاكپارتی بكات.

بەرزكردنەوەی نرخی سوو چۆن كاریگەری لەسەر دۆخی سیاسی و ئۆپۆزسیۆن دەبێت؟

سەرەڕای ئەوەی ئەو بڕیارە چاوەڕوانكراو بوو، بەهەمان شێوە كاردانەوە پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش چاوەڕوانكراو، پارتە ئۆپۆزسیۆنەكاان دەمێكە داوای بەرزركردنەوەی نرخی سووریان دەكرد، ئەمرۆ باس لە هۆی دواكەوتنی ئەو بڕیارە دەكەن. 

ئی پارت و جەهەپە چەپی سەوز و پارتەكانی تر چەندین رەخنەیان هەبوو، بەهۆی شكستیان لە هەڵبژاردنەكان و سەرقاڵیان بە ناوخۆی حزبەكان ئەو رەخنانە لەبەردەم رایگشتی ئەو پێگەی جارانی نەماوە.

ئەو بڕیارە كاریگەری لەسەر ئەنقەرە و ئیستەنبۆڵ دەبێت

دەكرێت ئەوەی روودەدات بە سیاسەتی ئاساییكردنەوە و كەمكردنەوەی ئاڵۆزییەكان بچوێندرێت، كە توركیا پێی وایە لە (2021) دەستی پێ كردووە كە لەگەڵ چەندین وڵاتی ناوچەكە پەیوەندییەكانی ئاسایی كردۆتەوە، ئۆپۆزسیۆن پێشوازی لەو ئاساییكردنەوانە دەكرد كە پێشتر داوای دەكرد، ئەگەرچی ئەوەی گوتیان راستر بوو، هەروەك چەند جارێك باسیان لەوە كردووە، كە ئەو ركابەریانەی ئەردۆغان و حكومەتەكەی لە شوێنی خۆی نییە.

بەڵام راستیدا لە پاڵ ئەو پراگماتییەی كە قبووڵی موجامەلە یاخود خۆشاردنەوە لە ئیدارەكەی ئەردۆغان ناكات، لایەكی دوور لەوە هەیە، ئەویش لێپرسینەوە و چاكسازیی ناوخۆییە لەسەر ئاستی حزب، لە كاتێك بۆ كاتێكی تر لە پاش هەموو هەڵبژاردنەكان ئاكپارتی گۆڕانی فراوان و گفتوگۆ لەسەر گەورەتریت هەڵە یاخود دەستكەوت دەكات، كاریش بۆ قەرەبووكردنەوەی كەمتەرخەمیی و بەهێزكردنی سەركەوتنەكان دەكات.

زۆربەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان پێویستیان بەو هەڵسەنگاندنە هەیە، نزیكترین نموونەش بۆ ئەوە دەستگرتنی سەرۆكی جەهەپەیە بە پۆستی سەرۆكی پارتەكەی گرتووە، كە لە (10) هەڵبژاردنی یەك لەدوای یەك لە (2010)وە بەردەوامە لە شكست. 

تایبەتمەندییەكانی قۆناغی داهاتوو و پلانی چاكسازییەكانی محەمەد شیمشەك

لەسەر ئاستی سیاسەتی بەرزكردنەوەی رێژەی سوو چاوەڕوان دەكرێت شیمشەك لەو چوارچێوەیە سیاسەتێكی بەهێزی نەختینەیی بە ئامانجی كەمكردنەوەی هەڵاوسان بگرێتەبەر، بەرزترین رێژەی دراوی بیانی لەدەرەوە راكێشێتە ناو توركیا، لەسەر ئەو بنەمایەش بە دوور دەزاندرێت لە ماوەیەكی نزیك ئەردۆغان سیاسەتی پێچەوانەی شیمشەك بگرێتە بەر، چونكە پێویست دەكات لەو قۆناغە بەڕێوەبردنی ئابووری سەربەخۆ بێت.

وەك پێشتر باسمان كرد، بەدی هێنانی رەنگدانەوەی سیاسەتی محەمەد شیمشەك گەورەتریترین ئالنگەرییە لەبەردەم وەزارەتەكەی، بەڵام لەدوای دابەزاندنی هەڵاوسان بەكردەیی ئایا دەكرێت ئەردۆغان تەنیا پشت بە چاكسازییەكانی شیمشیەك ببەستێت خۆی ئیدارەی ئابووری بگرێتەدەست؟ ئەوە نالۆژیكیە، بەدوور دەزاندرێت لە ماوەی نزیك و دوور بەتایبەت دیاریكردنی كەسێكی بەهێزی وەك جەودەت یەڵماز كە هاوڕایە لەگەڵ محەمەد شیمشەك ئەردۆغان خۆی دۆسیەی ئابووری بگرێتە دەست.

سەرچاوە: نون پۆست