Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

ئيسحاق هێرزۆغ، سەرۆكى ئيسرائيل لە ماوەى رابردوو وتارێكى لە بەردەم كۆنگرێسى ئەمەريكا خوێندەوە، لە وتارەكەى بة چەند بڕگەیەکى بەهێز جەختى لەسەر ئەوەکردەوە و گوتى، "بۆ ئەوەى هەڵە نەكەين و پێمان وابێت هەوڵەكانى ئێران بۆ بەدەستهێنانى وزەى ئەتۆمى بە ئامانجى ئاشتيانەيە.  

هەر دەوڵەتێك لە هەر ناوچەيەك ملكەچى هەژموونى ئێران نەبێت رووبەڕووەى وێرانكارى دەبێتەوە، ئەو قسانەى هێرزۆغ پێشوازييەكانى فراوانى لێكرا و چەپڵەيەكى بەهێزيان بۆ لێدا.

پاشان سەرۆكى ئيسرائيل باسى وێرانكارييەكانى يەمەن و سووريا و كەرتى غەززە و عێراق و لوبنانى كرد.

وردبينى مێژوويى نەبۆتە هۆى پێشەوايەتى، يەمەن لەدواى بەهارى عەرەبى داڕووخا، ئێران هيچ پەيوەندييەكى پێوە نەبوو، لەدواى دەستپێكردنى هێرشى حوسييەكان بۆ سەر باكوورى يەمەن و ناوەڕاستى ئەو وڵاتە، تاران دەستى بە نێوەندگيرى كرد بۆ ئەوەى لەگەڵ دەسەڵاتى نوێ رووبەرووى بەرەنگارى فراوان نەبێتەوە، بەڵام سعووديە لەگەڵ ئيمارات دەستپێشەخەرى جەنگێكى گەورەى كرد، ئەو جەنگە ماوەى هەشت ساڵى خاياند، بەڵام بەرەو رێڕەوى ديپلۆماسى نەچوو، تاوەكوو ساڵى ڕابردوو ئەمەريكا فشارى زۆرى خستەسەر سعووديە. 

عێراقى سەدام حوسێن کاتێ لە (1990)دا كوێتى داگيركرد، هاوپەيمانى ئەمەريكا بوو، ماوەى (10) رژێمى سەدام خرايە ژێر ئابلووقەى توندى ئەمەريكا و وڵاتانى جيهان، ئەو ئابلووقەيە لەگەڵ رووخاندنى سەدام لە (2003) كۆتايى هات. 

لێرەوە وێرانكارى گەورەى عێراق و هاتنى ئێران بەهۆى دەسەڵاتى نوێ كە ئەمەريكا درووستيكرد و سەرپەرشتى دەكرد دەستى پێكرد، ئەمەريكا مليارەها دۆلارى دابين كرد، كە بووە هۆى گەورەترين گەندەڵى لە جيهان.

ئێران كاريگەرى گەورەى لە سەر عێراق هەيە، گەورەترين هاوبەشى بارزگانيى عێراقە، پەيوەندى بازرگانيان (10) مليار دۆلارە، ئەو بڕە بەبێ ئەو كارەبا و گازەيە ئێران بە عێراقى دەفرۆشێت.

زێدەڕەويى نييە، ئاماژە بەوە بكەين ئێران و مليشيا شيعەكانى سەر بەو وڵاتە لە جەنگى دژ بە داعش لە قۆناغى يەكەم زۆر لە سوپاى عێراق كاراتر بوون، كە لەسەر دەستى هێزەكانى ئەمەريكا مەشقيان پێ كرابوو، بەڵام لە بەرەكانى جەنگ هەڵاتن.

سووريا بە تەواوى لەسەر دەستى بەشار ئەسەد، سەرۆكى ئەو وڵاتە وێران بوو، كە لەلايەن ئێرانەوە پاڵپشتى دەكرا، بەڵام بادانەوەى ستراتيژى لە هەڵوێستى ئەو كاتەى رووسيا بەهێز هاتە ناو جەنگى سووريا لە (2015)، ئەوەش گۆڕانكارى بوو لە تەرازووى كۆنتڕۆڵكردنىەوەى خاكى ئەو وڵاتە و گێرانەوەى لە (70%) بۆ ژێر دەسەڵاتى حكومەتى بەشار ئەسەد.

نموونەى لوبنان ماوەتەوە، كە تاكە وڵاتە ئێران تێيدا بەرپرسيارە لە وێرانكردنى لە رێگەى حزبوڵڵاوە، بەڵام زێدەڕەوى نييە كە ئەوە بيربخەينەوە كە پاشخانى گەشە و دەستوەردان بەهۆى حزبوڵاوە لە لوبنان، بريتيە لە هەبوونى (18) ساڵ لە بوونى ئيسرائيل لەو وڵاتە و ئەو رێكخراوە بۆ تاكە هێز، كە واى لێهات تواناى بەرەنگاربوونەوەى هەبێت. 

ئێران بە وڵاتێكى باش داناندرێت، ماوەيەكى زۆر پێش دەستپێكردنى توانا ئەتۆمييەكانى بە هۆى شۆڕشى ئيسلاميى بە هەڕەشەيەكى ناوچەيى دادەندرا، هەڕەشەى لە وڵاتانى ترى ئيسلاميى دەكرد.

هەڕەشەكە دوولايەنەبوو، هەڕەشەيەك تواناى پاشەكشەى بەو سيستەمانە هەبوو كە هەوڵى راگرتنى هاوسەنگيان لەنێوان ئاين و دەوڵەت و ئەو سيستەمانە دەدات كە چەندين ساڵ بوو هەڕەشەبوون لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست.

كاتێك ئێران پڕۆژەى ئەتۆمى وەك پڕۆژەيەكى ئيسلاميى خستەڕوو، بە ئامانجى خزمەتكردنى هەموو وڵاتانى ئيسلاميى دژ بە توانا ئەتۆمييەكانى ئيسرائيل، رووبەڕووى رەخنە و بەرەنگارى توند بۆوە، رەخنەكان بە دياريكراوى لەلايەن وڵاتانى عەرەبى و ئيسلاميى بوو، كە پێيان وابوو هەڕەشەكانى ئێران هەر تەنيا ئايدۆلۆژى و سياسى نين، بەڵكوو سەربازيشن، بەڵام ئەم ديدە مێژووييە بە ئاڕاستەيەكى دوورتر لە رووداوەكان تێپەڕى، كە ئاخر روودوا ئێستا روودەدات.

ئەو رۆژەى هێرزۆغ لە كۆنگرێس وتارى دەدا، ئەحمەد ئەبو زەيد، گوتەبێژى وەزارەتى دەرەوەى ميسر لە ديدارێكى تەلەفزيۆنى قسەيەكى گرنگى كرد و گوتى، "ئێران وڵاتێكى گەورەيە بەرژەوەندى لەو ناوچەيە هەيە، ميسر سوورە لەسەر ئەوەى چالاكييەكانى ئێران ئەرێنى بێت و رێزى سەروەرى وڵاتان و خواستى گەلان بگرێت، ئەگەر ئاڕاستەى ئێران بەو جۆرە بێت، ئەوا پێمان وايە پەيوەندييەكانمان پێكەوە بە شێوەيەكى روون و ئاشكرا بەرەو پێش دەچێت."

ئەو كاتەى ئەبوو زەيد قسەى دەكرد،  حوسێن ئەمير عەبدوليهيان، وەزيرى دەرەوەى ئێران پەيامێكى هاوشێوەى هەبوو تێيدا گوتى، گفتوگۆكان سەبارەت بە چەند پرسێكى ئەمنى لەگەڵ ميسر دەستى پێكردووە، ئەو بەرەوپێشچووانەى ئەم دواييە لەدواى گوستانەوەى پەيامێكى عەبدولفەتاح سيسى، سەرۆك كۆمارى ميسر بوو بۆ ئيبراهيم رەئيسى، سەرۆك كۆمارى ئێران، كە لە رێگەى هەيسەم بن تارق، سوڵتانى عەمان پەيامە گەيشتە رەئيسى.

پێش ئەوەش ئيبراهيم رەئيسى گوتى، ئاگادارى عەلى خامنەئى، رێبەرى باڵاى كۆمارى ئيسلاميى ئێرانمان كردەوە، كە هەوڵێك بۆ دەستپێكردنى گفتوگۆكان لەگەڵ ميسر هەيە، لايى خۆيەوە خامنەئى پيرۆزبايى لەو هەنگاوە كرد.

لە رێككەوتنى كامب ديڤيدەوە پەيوەندى ئێران و ميسر پچڕاوە، هەردوو وڵات لە رێگەى بەڕێوەبردنى نووسينگەى پاراستنى بەرژەوەندييەكان بەبێ باڵۆز كاروبارەكانيان بەڕێوە دەبەن.

سەرۆكەكانى ميسر زۆر بە توندى هێرشيان دەكردە سەر ميسر، بۆ نموونە عەبدولفەتاح سيسى چووە پاڵ هاوپەيمانى عەرەبى سعووديە و ئەمەريكا دژ بە ئێران پێكيان هێنابوو، هەروەها ميسر بەشداربوو لەو گەمارۆيەى سعووديە و ئيمارات و بەحرێن، خستبوویانە سەر قەتەر.

يەكڕيزى، ئەو شتەى وڵاتانى كەندا و ميسرى لە پەيوەندييەكان پێ جيا دەكرێتەوە بريتييە لەو يەكڕيزيەى، كە ئێستا دوژمنايەتييان ئێستا لەگەڵ ئێران هەڵدەوەشێننەوە.

ئەو ئابڵووقە و بايكۆتەشى كە بەسەر قەتەريان سەپاند، لە مانگى كانوونى دووەمى ساڵى (2021) بە دواكردنى پچڕانى پەيوەندييەكان لەگەڵ ئێران ئەويش بەبێ هيچ شتێك كۆتايى هات، دواى ساڵ و نيوێك، لە مانگى ئاب ئيمارات پەيوەندييەكانى لەگەڵ دەستپێكردەوە، باڵيۆزێكى بۆ ئەو وڵاتە ديارى كرد، لەدواى ئەوەش ئەبوو زەبى ژمارەيەك رێككەوتنى ئابوورى لەگەڵ تاران واژۆكرد، راگرتنى سياسەتى پێدانى ڤيزا بە بە هاووڵاتيانى ئێران هەڵوەشاندەوە، لە مانگى ئادار ئێران و سعووديە دەستيان بە پەيوەندييە ديپلۆماسييەكان كردەوە بڕيارى فراوانكردنى هاوئاهەنگى بازرگانيان و رێككەوتنى ئەمنيان دا كە لە (2000) واژۆيان كردبوو.

لە دواى دەستپێكردنەوەى پەيوەندييەكان گفتوگۆكانى نێوەندگيرى لە عێراق لە نێوان نوێنەرانى ميسر و ئێران بەرێوەچوو، حكومەتى ميسر بە شێوەيەكى نا فەرمى باسى لە ئەگەرى دەستپێكردنەوەى گەشى راستەوخۆى ئاسمانى نێوان هەردوو وڵات بۆ گەشتيارانيان كرد، ئەو لێدوانە بووە هۆى ئەوەى هەندێك چاودێرى سياسى زۆر بە پەلە پێشبينى ئەوە بكەن ئەگەر هەيە لە كۆتايى ئەمساڵ ئيبراهيم رەئيسى و عەبدولفەتاح سيسى كۆبنەوە.

ميسر ئەو ئاماژەى بە شێوەيەكى لە ناكاو ئاشكرا نەكرد، گومان دوژمنكارى لە ناكاوى بۆ ئێران نەشاردەوە، بەڵام سيسى خوێنەرێكى شارەزايە لە خوێندەوەى ئەو نەخشە ستراتيژييە، نايەوێت لە دەرەوەى بازنەى عەربى بێت كە پەيوەندى بەو لايەنەوە هەبێت، ئەوەشى ستراتيژى دژايەتى بۆ ئێرانى گۆڕى ئەو هێلەيە كە ناوچەكەى دابەشكردووە بۆ دژايەتى ئێران لايەنگرى ئەمەريكا لەلايەك، لە لايەكى تريشەوە دۆستەكانى ئێران و نەيارەكانى ئەمەريكايە.

هەڵوەشاندنەوەى ئەو كوتەلەيە لە دوو ساڵى رابردوو بەرەوپێشچوو، پەيوەندى وڵاتانى كەنداو لەگەڵ رووسيا و چين گۆڕانكارى بەسەرداهات، لە پاڵ ئەوەش پارێزگاريان لە پەيوەندييەكانيان لەگەڵ ئەمەريكا دەكرد.

سعووديە و ئيماران بەڕى مليارەها دۆلار رێككەونيان لە بوارى وەبەرهێنان و بازرگانى واژۆ كرد.

جێگەى ئاماژە بۆ كردنە، چين نێوەندگيرى و چاودێرى دەستپێكردنەوەى پەيوەندييە دپلۆماسيەكانى نێوان تاران و ريازى كرد.

لێكەوتەوكانى ئەو پڕۆسەيە ئەو كاتە بەروونى دەستى پێكرد، كە ئيمارات لە هاوپەيمانى سەربازيى دژ بە ئێران كە ئەمەريكا دايمەزراندبوو، كشايەوە، دواتريش هەوڵى گێڕانەوەى سوورياى بۆ كۆمكارى وڵاتانى عەرەبى دا و سەرەڕاى هەڵوێستى ئەمەريكا شەرعييەتى بە بەشار ئەسەد دايەوە.

بەو جۆرە ئەو هەنگاوە سياسيانە بەڵگەى ئەوە بوون كە ئامانج تێيدا قووڵكردنەوەى رێڕەوى باكوورە بەرىەو باشوور لە نێوان رووسيا و كەنداوى فارس لە رێگەى ئێران و راگەياندنى ئەنجوومەنى هاريكارى كەنداو  بۆ قووڵكردنەوەى هاوكارى لەگەڵ ئێران.

بەهەمان شێوە مسسر هێڵە نوێيە ستراتيژييەكان بۆ بەردەواميدان بە پەيوەندييە بەهێزەكانى لەگەڵ ئەمەريكا ديارى دەكات، بەڵام ئەو بەو واتاى قۆڕغكردن نييە.

لەو سەروبەندە واشنتن پەيامى هێوركەرەوە سەبارەت بە سزاكانى سەر ئێران رەوانە دەكات، لەو هەفتەى رابردوو ئەمەريكا سزاى بەسەر (14) بانكى عێراقى سەپاند، كە گومانى گواستنەوەى پارەيان بۆ ئێران لێ دەكرا، لەگەڵ ئەوەشدا ئيدارەى ئەمەريكا رێگەى دا عێراق پارە بلۆكراوەكانى ئێران لە بەرانبەر پێدانى كارەبا كە لە تارانى كڕى بوو بداتەوە، بە مەرجێك لە رێگەى بانكە عێراقييەكان نەبێت.

راستە ئەمەريكا پێشتر لێبووردنى سنووردارى لە سزاكان دابوو بە عێراق، بۆ ئەوەى بتوانێت پارەكانى ئێران بدات، بەڵام نزيكيەك لە رووداوەكانى ئەمرۆ هەيە، شتێكى رێككەوت نييە، راپۆرتەكان باس لە ئامادەيى ئەمەريكا بۆ رێگەدان بە گێڕانەوەى پارە بلۆكراوەكانى ئێران لە عێراق و كۆرياى باشوور دەكەن.

روون نييە ئەو هەنگاوە بەشێكە لەوەى پێ دەگوترێت لێكتێگەيشتنى زارەكى نێوان ئەمەريكا و ئێران، بەو پێەى هەنگاوێك بێت بۆ رێككەوتنى واژۆلەسەركراوى ئەتۆمى. بەڵام لە هەمان كات ئێران هيچ شتێكى لەسەر بەردەوامى پيتاندنى يۆرانيۆم بە ئاستێكى بەرز بڵاوكردۆتەوە، لەو لێكتێگەيشتنانە ئەو هەنگاوەش لە ئێران داواكراوە. 

پشتێنەى شەرعييەتى عەرەبى و تێپەڕاندنى سزاكانى سەرئێران، كە لە بنەڕەتەوە لەسەر دەستى ئێران و چين دەستى پێ كرد، مەترسى داڕوخانى سزاكانى سەر ئێرانى دروست كردووە، بە جۆرێك زيان بە فشارە ئابوورييەكان بگەيێنێت، بەتايبەت تا ئێستا تواناى سياسى خۆى نەسەلماندووە. 

سيستەمى سزاكان تا ئێستا رێژەك توندى تێدايە، تەنانەت چين كە كڕيارێكى گەورەى نەوتى ئێرانە پەلەى نييە لە جێبەجێكردنى ئەو رێككەوتنەى لەگەڵ تاران واژۆى لەسەر كردووە بۆ وەبەرهێنان بە بڕى (400) مليار دۆلار لە ماوەى (25) ساڵ.

سعووديە پەلەى لە پەرەپێدانى بيرە نەتەوەكانى لە ئێران نييە، كۆمپانيا رووسيەكانيش هەندێكيان رەشنووسى لێتێگەيشتنيان لەگەڵ تاران واژۆكردووە، هيچ گرەنتييەكيش نييە ئەو دۆخە هەتا هەتايە بەو جۆرە بێت، ياخود ئێران رەزامەندى لەسەر واژۆكردن رێككەوتنێك بكات، ئەوە جگە لە وەستاندنى پيتاندنى يۆرانيۆم بە رێژەى زياتر لە (60%) ئەو رووداوانە ئەمەريكا ناچار دەكات دووبارە سياسەتەكانى بەرانبەر ئێران و ئەو ناوچەيە كۆنتڕۆڵ بكاتەتەوە، كە جگە لەوانەش شتێكى ئاشكرايە نابێت رێگە بدات ئێران ببێتە خاوەنى چەكى ئەتۆميى. 

سەرچاوە: مەركەزی ناتوور