Nuce Logo

ئایا توركیا چی دەوێت؟ بەو پرسیارە، ستیڤن كۆك نووسەر لە گۆڤاری فۆرین پۆلیسی تیشك دەخاتە سەر ستراتیژی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا، ئەو نووسەر دەڵێت، بە درێژایی سەردەمی ئەردۆغان توركیا جێگیر بووە لە هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی سێ بیرۆكەی سەرەكی لە سیاسەتی دەرەوە كە بریتییە لە: سەربەخۆیی ستراتیژی، هێز بووژانەوە. 

ئەوەی ئەردۆغان لە میانەی لووتكەی ناتۆ لەم دواییە لە لیتوانیا كردی، سەرقاڵكردنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و سەركردە و شارەزایانی سیاسی بوو، دوای ئەوەی ئەردۆغان مەرجی خستە سەر جۆ بادین و سەركردەكانی ناتۆ، كە هاوكاری وڵاتەكەی بكەن بۆ زیندووكردنەوەی پڕۆسەی وەرگرتنی لە یەكێی ئەوروپا، لە بەرانبەردا رەزامەندی لەسەر وەرگرتنی سوید لە ناتۆ دەردەبرێت.

بەڵام لەگەڵ كۆتاییهاتنی لووتكەی ناتۆ، گوتەبێژی سیاسەتی دەرەوەی پارتی دادوگەشەپێدان ئاماژەی بە ئەگەری پاشەكشە لە رەزامەندی لەسەر وەرگرتنی سوید لە ناتۆ كرد، هەروەك ئاماژەی بەوەش كرد توركیا بە كردەیی رەزامەندی دەرنەبڕیووە، بەردەر لەوەش ئەبێت سوید تاوەكوو كۆبوونەوەی پەرلەمان لە مانگی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ چاوەڕوێ بێت.

ئەوەی لە پێشەوە باسمان كرد چاودێران پێیان وایە ئەوە دیمەنێكی ناڕیك و زیگزاگی توندە، بەڵام نووسەر سوورە لەسەر ئەوەی كە میتۆدێكی جێگرە، ئامانجی بەدیهێنانی خواستی ئەردۆغان لە سەركردایەتی وڵاتەكەی بۆ گەشەكردن و سەربەخۆیی لە یەك كاتدا.

چوار قۆناغ

لەو كاتەوەی ئەردۆغان لە (2002) هاتە سەر دەسەڵات، چوار قۆناغی تێكەڵ لە سیاسەتی دەرەوەی توركیا هەیە:

یەكەم: قۆناغی بایەخدان بە ئەندامبوون لە یەكێتی ئەوروپا.

دووەم: رووگۆڕینی لە ئەوروپا بۆ بایەخدان بەخۆی وەك زلهێزێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

سێیەم: گۆڕینی هەڵوێستی ستراتیژی ئەنقەرە لە گۆڕاوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەت لە باربردنی بەهاری عەرەبی لە میسر و وڵاتانی تر، ئەوەشی لە ئاڵۆزیی پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و وڵاتی ناوچە درووست دەبێت كە دیاریتریان سعوودیە و ئیمارات و میسر بوو. 

چوارەم: نزیكبوونەوەی نوێی نێوان توركیا و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

لە قۆناغی یەكەم، ئەردۆغان و پارتی دادوگەشەپێدان هەوڵی بەدیهێنانی ئامانجیان لە رێگەی ئەندامبوون لە یەكێتی ئەوروپا دەدا، چونكە دەیانزانی بەشێوەیەكی بەرچاو خۆشگوزەرانی توركیا پەیوەستە بە یەكێتی ئەوروپا، بەڵام بەهۆی نەیاری یەكێتی ئەوروپا و پاشەكشەی توركیا خەونی چوون بۆ یەكێتی ئەوروپا زۆر بەخێرایی كۆتایی هات، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی توركیا هەوڵی سەربەخۆیی و بووژانەوە بدات.

لە قۆناغی دووەم ئەردۆغان رووی لەوە كرد رۆڵی سەرەكی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگێڕیت، دۆسیەكانی ئەوروپای وازلێهێنا، لەدوای (2005) چالاكتر بوو، بەوەش توركیا لەمیانەی هەوڵەكانی بۆ چارەسەكردنی كێشانی ئەو ناوچەیە هەنگاوی نا، زۆر بە راشكانەوە لە دژ بە هەڵسووكەوتی ئیسرائیلییەكان بەرانبەر فەڵەستین وەستایەوە.

سەركردایەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست

لەو قۆناغە توركیا لە سیاسەتی دەرەوە گەیشتە لوتكە لە مانگی نیسانی (2012) ئەحمەد داودئۆغلۆ، وەزیری دەرەوەی ئەو كاتەی توركیا بە پەرلەمانتارانی گوت، بەردەوامدەبین لە بوونمان بە گەورەی رۆژهەڵاتی ناوەراستی نوێ و سەركردە و خزمەتكاری و ناوچەی ئاشتی و سەقامگیری نوێ دەبین، هەروەها خۆشگوزەرانیشمان بۆ هەموو توركیا دەركەوێت.

هەندێك كات ئەردۆغان لەو سیاسەتە سەركەوتوو بووە، چونكە توركیا و سەرۆكەكەی خاوەنی جەماوەرن لەو ناوچەیە، بەتایبەت ئەنقەرە بەیوەندی بەهێزی بە دۆسیەی فەڵەستینەوە هەیە.

كۆمەڵگەی سیاسەتی دەرەوە لە واشنتن قسەیان لەسەر سیاسەتی نوێی توركیا بوو، كە كەڵەبووی پاشخانی سیاسی ئیسلامییەكان بووە، هاوتا بوو لەگەڵ دیموكراسی و گەشەی ئابووری، بەڵام لە سەرەتای مانگی تەمووزی (2013) سوپای میسر كودەتای بەسەر محەمەد مورسی، سەرۆكی هەڵبژێردراوی وڵاتەكەی كرد، ئەردۆغان لە سیاسەتی دەرەوەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چووە قۆناغێكی نوێ، زۆر بە چڕی وەبەرهێنانی لە مورسی، ئەندامی ئیخوان كرد، لە هاندانی سعوودیە و ئیمارات و رێگەدانی ئەمەریكا بە كودەتا زۆر تووڕەبوو.

ئەنجامەكەی ئەو گۆڕانەی سیاسیەی كۆتایی لە سیاسەتی دەرەوەی توركیا بوو، كە هەوڵی سەربەخۆیی ستراتیژیی و هێز و بووژانەوە بوو، لە رێگەی گۆشەگیركردنی خۆی لەو ناوچەیە كە لە پێشبڕكێ بوو بۆ سەركردایەتیكردنی.

لەدوای كودەتاكەی میسر توركیا بوو بە پەناگەیەك بۆ سەركردەكانی ئیخوان و ئۆپۆزسیۆنەكان رێگەیان درا لەوێ نیشتەجێ بن، خاڵی تاوەكوو پاشەكشە بە عەبدولفەتاح سیسی سەركردەی كودەتا بكەن، لە لیبیاش توركیا بووە پارێزەری ئەو حكومەتە دانپێدانراوە نێودەوڵەتیە، كە سعوودیە و میسر و ئیمارات دژایەتییان دەكرد.

هەروەها ئەردۆغان بە بەردەوامی پاڵپشتی لە فەڵستینییەكان بەتایبەت حەماسی دەكرد، دەسەڵاتدارانی توركیا رێگەی پێدان نووسینگە بكەنەوە، توركیا رۆڵی سەرەكی لە بڵاوكردنەوەی تاوانی محەمەد بن سەلمان، شازادەی جێنشینی سعوودیە لە كوشتنی  جەمال خاشقچی، نووسەر لە رۆژنامەی واشنتن پۆست.

دوژمنكاری لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئەو ناوچەیە

ئەردۆغان سیاسەتی دوژمنكاری لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئەو ناوچەیە قۆستەوە، بەڵام پێگەی خۆی بەهێزكرد، هەروەك جەختی لەسەر سەربەخۆیی توركیا لە سیستەمی ستراتیژی دەكردەوە كە ئەمەریكا سەركردایەتی دەكرد، ئیمارات و سعوودیە و میسر و ئیسرائیل تێیدا ئەندام بوون، بەڵام سەرەڕای خراپی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ دەوڵەتە گرنگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بازرگانی لەگەڵ هەندێكیان بە بەهێزی مایەوە، بەتایبەت ئیسرائیل و میسر.

لە چوارچێوەی لێكەوتەكانی ئەو دوژمنكارییە هاوپەیمانی نێوان میسر و یۆنان و قوبرس و ئیسرائیل و فەرەنسا و سعوودیە دژ بەخواستەكانی توركیا لە رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست گەشەی كرد، ئەو هاوپەیمانی بایەخی تەواوی بە گازی سرووشتی بوو، كۆڕبەندی گازی رۆژهەڵاتی ناوەند لە لایەن میسر و یۆنان و قوبرس و ئیسرائیل دامەزرا، كە بریتی بوو لە هاوكاری ئەمنی فرە لایەن، كە لە فۆڕمێكی ئابووری دابوو، بەڵام ئەردۆغان لەدوای لێكەوتەی ئەو دوژمنكاریە نەرێنیانە ئەردۆغان توانی گۆڕانێكی تر لە سیاسەتی دەرەوە بەڕێوە ببات، دەستی بە قۆناغی ئێستا كرد، بڕیاری دا ناكۆكییەكانی لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە شایسەتی ئەو تێچووە نییە، نزیكبوونەوەش لەگەڵ ئیمارات و ئیسرائیل و میسر و سعوودیە دەبێتە هۆی راكێشانی وەبەرهێنانی كەنداوی عەرەبی و باشبوونەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ واشنتن.

پەیوەندییەكانی لەگەڵ رووسیا

ئەردۆغان ئاڕاستەكەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گۆڕی، بەڵام بە نزیكی لە رووسیا مایەوە، كە خواستی سەربەخۆیی و بەهێزبوونی هەژموونی لێیەوە سەرچاوەی گرتووە.

دوای ئەوەی ڤلادیمێر پۆتین سەرۆكی رووسیا لە كۆتایی مانگی رابردوو فەرمانی بە هێرشكردە سەر ئۆكراینا كرد، ئەردۆغان رایگەیاند، بۆ پاڵپشتی سەروەری توركیا هەموو شتێك درووستە، پێداویستی گرنگی سەربازیی بە كیێڤ فرۆشت، بەڵام ئەنقەرە رێگەی نەدا ئەو هێرشەی سەر ئۆكراینا پەیوەندییەكانی لەگەڵ مۆسكۆ بپچڕێنێت، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی لە دانوستاندنی رەوانەكردنی دانەوێڵە بە دەریای رەش لە نێوان رووسیا و ئۆكراینا هاوكاری بێت، ئەوە جگە لە هەوڵەكانی ئەنقەرە رەنگدانەوەی لەسەر ئەو زیانە ئابووریەش هەبوو بەری كەوتبوو، لەم رووەوەش ئەنقەرە پاڵپشتی هیچ سزایەكی رۆژئاوای لەسەر مۆسكۆ نەكرد، لەبری ئەوە رێگەی بە كۆمپانیا توركییەكان دا جێگەی كۆمپانیاكانی رۆژئاوا بگرێتەوە، هەروەها بەشێك لە رووسیانەی وەبەرهێنەرانیان لە توركیا دەكرد رەگەزنامەی توركی پێدان.

بەهۆی ئەو  ئاڕاستەی توركیا لە سیاسەتی دەرەوە لەگەڵ ئەردۆغان گرتییەبەر پێویستە چاوەڕوانی رووداوی زیاتر لەسەر ئاستی پەیوەندییەكانی ئەوروپا و توركیا لەسەر بنەمای پڕۆژەی درێژخایەنی ئەردۆغان كە خۆی لە قووڵكردنەوەی سەربەخۆیی و دەسەڵاتی توركیا دەبینێتەوە بكەین.

ئەگەر ئەردۆغان بۆ ماوەیەكی پێویست توانی فراوانكردنی ناتۆ رابگرێت، بۆ ئەوەی بەڵێنێك بایدن بۆ پێدانی فڕۆكەی ئێف 16ی نوێ بۆ وڵاتەكەی وەربگرێت، سەركردەكانی یەكێتی ئەوروپا بۆ نوێكردنەوەی هاوكاری لەگەڵ توركیا رازی بكات، ئەو كارەی سەرۆكی توركیا دەبێتە هۆی رێككەوتنی گومرگی لەدوای رەزامەندی لەسەر ئەندامبوونی سوید لە ناتۆ، هەروەها ئەردۆغانیش وەك پیاوی دەوڵەت پێشوازی لێ دەكرێت، ئەوكاتیش دەتوانێت باس لە دەستكەوتی گەورە بكات.

سەرچاوە: خەلیج جەدید