Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

توركیا بە هێزێكی كلاسیكی جیۆپۆلیتیكی مامناوەند دادەندرێت، چونكە ئەوەندە بەهێز نییە تاكلایەنە سیاسەتەكانی خۆی فەڕز بكات، بەڵام ئەوەندەش لاواز نییە ناچار بكرێت بچێتە بازنەی هێزە گەورەكانی تر.

ناوەندی ستراتفۆری ئەمەریكی كە تایبەتە بە لێكۆڵینەوەی سیاسی و ستراتیژیی، لە راپۆرتێكدا ئاماژە بە پێگەی توركيا وەك هێزێكی مامناوەند دەكات، كە بەشێوەیەكی سەرەكی پێگەكەی كەوتۆتە جوگرافیای نێوان ئاسیا و ئەوروپا، ئەوەش دەرفەتێكی گەورەی ئابووری بۆ رەخساندووە، بەڵام بەهۆی ئەوەش كەوتۆتە نێوان وڵاتە زلهێزەكان هێزە داگیركەرەكان، تووشی هەڕەشە دەبێتەوە.

توركیا لە هەموو وڵاتان زیاتر چاودێری بەرژەوەندییە سەرەكییە ــ ناوخۆیی و گەیشتن بە بازاڕەكانی جیهان و ئاسایشی دەرەكی و ژینگەی جیۆپۆلیتیكی جیهانی دابەشبوو دەكات، بەڵام ناكرێت توركیا بەبێ ئەوەی تووشی هەڕەشەی گەورە بێت، رووبەڕووبوونەوەی ئەو زلهێزانە ببێتەوە كە نەیارینە. 

واتا ئەو راستیانە كۆبووینەوە، ئەوەش لە كاتێدایە توركیا لە داهاتوو دەتوانێت چاودێری زۆربەی سیاسەتەكانی بكات، كە تا ئێستا هەندێك كۆتوبەند لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ماوە.

جوگرافیا و مێژوو

جوگرافیا، ئەنادۆڵ بە دڵی جوگرافی توركیا دادەندرێت، بە درێژایی مێژوو دڵی زۆربەی ئیمپراتۆرەكانی جیهان بووە، ئەو ناوچەیە لە باكوور سنوورەكانی لەگەڵ دەریای رەشە، لە رۆژهەڵات لەگەڵ ئێرانە، لە رۆژئاوا لەگەڵ وڵاتانى ئەوروپايە، لە باشووری رۆژئاوا لەگەڵ دەریای ناوەڕاستە، لە باشووری رۆژهەڵات لەگەڵ عێراق و سووریایە، ئەوەش لە رێگەی بەستنەوەی ئەو ناوچەیە بەجیهان و پارێزگاری بەشێكی دەرفەت بۆ لەبەردەم هێزە جیۆپۆلیتكەكان دەرەخسێنێت.

پێگەی ئەنادۆڵ لەنێوان دەریای رەش و سپی تەنیا پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ رووسیا و باشووری رۆژهەڵات و ئەوروپا و باكووری ئەفریقیا ناڕەخسێنێت، بەڵكوو دەبێتە بەربەستیش لەبەردەم هێرشەكانی ئەو دوژمنانەی پێویستیان بە هێزی دەریایی هەیە.

بیابانەكانی عێراق و سووریا بۆ باشووری رۆژئاوا درێژدەبێتەوە، رێگە لە جەنگاوەران دەگرێت، جگە لەوەش رێگە لە گەشەی ئەو شاراستانیەتانە دەگرێت كە ئەگەری هەیە هەڕەشە لە ئەنادۆڵ بكەن.

ئەنادۆڵ بە دڵى جيهان دادەندرێت

پێگەی ئەنادۆڵ لەنێوان ئێران و ئەوروپا دەرفەتى گەیشتن بە هێزە ئابووریی و كلتووری و تەكنەلۆژییەكانی بۆ ئاڵوگۆڕ لەگەڵیان لێ فێربوونیان رەخساندووە، لە هەمان كاتیش بۆتە هۆی دەركەوتنی وڵاتانێك كە هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنیان دەدات، بەڵام هێرشی ئەنادۆڵ لە رۆژئاواوە پێویستی بە پەڕینەوەیە لە دەریای ئیجە، ئەوەش بەشێوەیەكی گشتی بەربەست لە بەردەم هەر هێزێكی ئەوروپا دروست دەكات، كە پێویستی بە هێزی دەریایایی هەبێت، هەروەها پێویستی بە هێرسشكردنە سەر ئەو ناوچەیە لە رۆژهەڵاتەوە لە رێگەی پەڕینەوە بە چیا ساردەكان و دەشتەكانی ئەنادۆڵی ناوەڕاست دەبێت، كە دەبێتە سەپاندنی كۆتی لۆجستی كە هاوكار دەبێت قووڵكردنەوەی سنوورەكانی ئێران و توركیای نوێ.

سوودی ئابوورییەكان ئاڵنگەرییە جیۆپۆلیتیكیەكان 

سەبارەت بەو وڵاتەی كۆنتڕۆڵی ئەنادۆڵ دەكات سوودی ئابووری زۆری دەبێت، زۆربەی سوودەكە بەهۆی كەشوهەوای مامناوەندی ئەو ناوچەیە و بارینی بڕی پێویستی بارانە كە بۆ كشتوكاڵ و دارودرەخەت دەگونجێت و دەبێتە هۆی كۆبوونەوەى خەڵك لەو جۆرە شوێنە، ئەوەش لە كاتێكدایە چەندین رووباری لەو ناوچەیە دروستكردووە، لەوانەش سەرچاوەی رووباڕی دیجلە و فوڕاتە، كە ئاوی پێویست بۆ جوتیاران دابین دەكات.

ئاسن و میس و خەڵوز و زێر و مەڕمەڕ و سەرچاوە سرووشتییەكانی تر لە ئەنادۆڵ هەیە، هەروەها سەرچاوەی پێویستی بۆ بەهێزبوونی ئابووری هەیە، ئەوە جگە لەوەی شوێنەكەی كەوتۆتە نێوان رووسیا و دەریای سپی و نێوان ئەوروپا و ئاسیا لە بازنەیەكی فراوانتر، ئەوەش وایكردووە ببێتە خاڵی پەڕینەوەی سرووشتی بۆ رێگەی بازرگانی.

لەسەر رێگەی نێوان رووسیا و دەریای سپی توركیا باڵادەستە بەسەر گەروە هەستیارەكانی  كە ئاسانكاری بۆ پەڕینەوەی دانەوێڵەی ئۆكراینا و رووسیا بۆ هەموو جیهان دەكەن، ئەو سوودانە ماوەیەكی درێژە ئەنادۆڵی كردووە بە لانكەی شارستانیەتی مرۆڤایەتی، بەڵگەش لەسەر ئەوە یەكێك لە شارە دێرینەكانی جیهان كاتالهۆیۆكە، كە نزیكەی نۆ هەزار و (400) پێش ئێستا دامەزراوە.

ئەو سوودانە وای كردووە وەك هێزە گەورەكانی وەك حیسیی و بەیزەنتینی و عوسمانییەكان  ئەنادۆڵ بكەن بە ناوەندێكی سەرەكی، بەڵام خراپییەكانی ئەوەیە بە شارستانیەتە كۆنە پێشكەوتووەكانی دیكە دەورە دراوە، لە ماوەی رابردوو وڵاتانی بەهێزی نەتەوەیی هەندەك ئاڵەنگەری لە چەند لایەكەوە دەركەوتن، هەندێك جار ئەنادۆڵییەكان نەیانتوانیوە هاوسەنگی رابگرن، ئەوەش لە كاتێدایە پێگەی ئەنادۆڵ لەسەر رێگەیەكی بازرگانی سەركی سامانێكی ماددی گەورەی راكێشاوە، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین بیرۆكە و كلتوور ئاینی باینی بۆخۆی راكێشاوە، كە ئەگەر هەبووە ببێتە درووستكردنی ئاڵۆزی و شێواندنی دەوڵەت و كردنەوەی دابەشكاری كە دەكرێت ركابەرە دەرەكییەكان بیقۆزنەوە.

هەر لە بەر ئەوەشە مێژووی شارستانیەت لە ئەنادۆڵ بەگشتی بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕیووە، وڵاتی فەرمانڕەوای كارای لەو ناوچەیە لە هاوكێشەكان قۆناغەكانی تر داڕوخاوە، نەیتوانیووە هاوسەنگی رابگرێت. 

ئەنادۆڵ چەندين سەرچاوەى ئابوورى هەيە

هاتنی توركەكان لە سەدەی (11 و 12) ناسنامەی باڵادەست لەو كاتە لەو ناوچەیە دیاری دەكەن، تێیدا گەلی تورك نیشتەجێ دەبن، كە بنەچەیان بۆ رۆژهەڵاتی ئاسیا دەگەڕێتەوە، لە دەشتەكانی ئەنادۆڵ نیشتەجێبوون و ئاوەدانیان كردەوە، شێوەی دیمۆگرافیان گۆڕی، ناسنامەی مەسیحی رۆمانیان لەو ناوچەیە سڕیەوە، بە كلتوورێكی توركی ئیسلامیی بە درێژایی چەندین سەدەيان گۆڕيوە، چەندین سەدە عوسمانیان بوون بە زلهێز، هاوسەنگیان پێویست بوو بۆ پارێزگاری لە ئیمپراتۆرەكەیان.

ئەگەر باس لە قۆناغی ئێستا بكەین دەكرێت بڵێین، ئەزموونی توركیا لە سەدەی (20)م بە چوار قۆناغی جیاواز تێپەڕیووە: كۆتایی سەردەمی عوسمانی، كۆماری نێوان جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانی، جەنگی سارد، سەردەمی جیهانگیری بە سەركردایەتی ئەمەریكا، كە دواتر كەوتنی یەكێتی سۆڤیەتی بەدواوە هات. سەبارەت بە توركیا سەدەی داڕوخان دەستی پێكرد، دواتر یەكگرتن، پاشان یەكڕیزی.

بەر لە سەدەی (20)م ئیمپراتۆری عوسمانی هێزێكی گەورەی مامناوەند بوو، لە سەدەی (16) ئیمپراتۆر شوێنكەوتە و زەوی هەبوو، كە لە جەزائیرەوە دەستی پێ كردبوو بۆ نیمچە دوورگەی كریمیا، هەروەها دەسەڵاتی بەسەر كەناراوەكانی دەریای سپی هەبوو، سنوورێكی گەورەی هاوشێوەی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی بەزیەنتی هەبوو، بەڵام لەگەڵ سەدەی (17) ئیمپراتۆری عوسمانی تووشی كێشە بوو، شوێنەوارەكانی سەردەمی رێنیساس فیكری نوێ دەركەوت، لەوانەش تەكنەلۆژیای سەربازی، جیهانی نوێ سامانی نوێی پێشكەش كرد، كە هاوكاری وڵاتانی وەك ئیمپڕاتۆری نەمسا و ئیسپانیا و رووسیا و پورتوگالی دەكرد، كە پاشەكشە بە هێزی عوسمانی بكەن.

هاوسەنگی ستراتیژی

ئەو قۆناغە دەوڵەتی عوسمانی لە قۆناغی هاوسەنگی ستراتیژی بوو، چ لەناوخۆیی یاخود لە دەرەوە، لەناوخۆ دەسەڵات هەوڵی چاكسازی ئیپراتۆریەتەكەی دا بەبێ شكاندنی پەیمانی لاوازی كۆمەڵایتی، كە فرە نەتەوە و فرە ئاین بوو، هەندێك جار سەركەوتنێكی سنوورداری بەدەست دەهێنا. 

توركيا نوێ بە چوار قۆناغ تێپەڕيووە

لەسەر ئاستی دەرەوە دەوڵەتی عوسمانی دەستبەرداری سیاسەتی فراوانخوازی كردنەوەی دەرگای ركابەری نێوان ئەورووپییەكان هەندێك لە دژی هەندێكی تر بوو، ئەو ستراتیژییە سەدان ساڵ بەردەوام بوو، بەڵام لەگەڵ بەهێزبوونی هێزی ئایدۆلۆژی و تەكنەلۆژی و ستراتیژی نوێ لە ئەوروپا شكستیشی هێنا. شكستی دەوڵەتی عوسمانی هاوكات بوو لەگەڵ سیستەمە فرە نەتەوەكانی تر لە ئەوروپا لە بەرانبەر ئاڕاستەی بەهێزی نەتەوەیی و پیشەسازیی و ململانێی ئایدیۆلۆژی زیادبوونی ململانێی نێوان زلهێزەكان.

ئاشكرایە ئیمپراتۆریەتە كلاسیكییەكان بە تەواوی بۆ ئەو ئاڵنگەرییانە گونجاو نەبوون، لەوانەش دەوڵەتی عوسمانی، لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی یەكەمی جیهان پرسیار لەسەر وادەی كەوتنی ئیمپراتۆری عوسمانی بوو، نەك دەكەوێت یاخود ناكەوێت، لە دوای شكستی (1918) و پەیماننامەی سیڤەر لە (1919) هەمووشتێكی ئەو ئیمپراتۆرە روخا تەنیا ناوەكەی مایەوە، بەڵام رووخانی دەوڵەتی عوسمانی واتای كۆتاییهاتنی نەتەوەی تورك نەبوو، بەڵكوو پێچەوانەی قۆناغی جەنگەكانی پێشوو، كە بووە هۆی رووكردنە خەڵكی بیانی كە گواستیانەوە ئەنادۆڵ، هاوپەیمانە سەركەوتووەكان لە (1919) لە دۆخێ دانەبوون رێگە بە داگيركاری نوێی ئەو ناوچەیە بدەن.

لەگەڵ باڵادەستی دیمۆگرافیان زۆربەی توركەكانی لە ناوچەی ئەنادۆڵ دەژیان لەژێر فەرماندەیی كەمال ئەتاتورك خۆیان رێكخستووە و لە هێرشی پێچەوانە سەركەوتووبوون، لەدوای ئەوە جەنگی سەربەخۆیی تورك لەنێوان جەنگی یەكەم و دووەمی جیهان بۆ رێكخستنەوە و یەكبوون بۆ درووستكردنی دەوڵەتێكی نوێی تورك كە توانیای بەرەنگاربوونەوەی ئاڵەنگەرییەكان هەبێت دەستی پێكردەوە.

ئەتاتورك و نەتەوایەتی تورك 

ژەنەڕاڵ كەمال ئەتاتورك و لايەنگرانى لە جەنگى دژ بە هاوپەيمانان سەركەوتن، بەڵام دەوڵەتێكى داڕەخاويان بە ميرات بۆ بەجێما، لەپاڵ ئەوەشدا دانيشتوانى بەپێى تائيفە و چين و ناوچە دابەش ببوون، لە هەمان كاتيش ئايدۆلۆژياى فراوانخوازى وەك فاشي و شيوعى دەركەوتبوو، جگە لەوەش دامەزراوەى سياسى ئەتاتورك بەهەمان قەبارە دابەش ببوو، ئەگەرى دووبارەبوونەوەى جەنگى ناوخۆيى لە ئاسۆدا هەبوو، لەو سەربەندەشدا توركيا رووبەڕووى ئاڵنگەرى كلاسيكى دەرەكى دەبۆوە، ئەوەش دواى ئەو كاتەدا بوو كە توركيا خاكى عەرەبى لەدەستدابوو، يۆنان و كورد هەڕەشەى زياتر تەكسكردنەوەى سنوورەكانى توركيايان دەكرد، بۆ پارێزگارى لە دەوڵەتێكى سەقامگير توركيا فۆكەسى خستە سەر يەكێتى نيشتيمانى و سياسەت و بەرهەمهێنانى ئايدۆلۆژيايەك كە تواناى كێبركێى لەگەڵ هێزە بيانييەكان هەبێت، يارى لەنێوان سەربازگە نەيارەكان بكات، بەبێ راكێشانيان بۆ ناو جەنگ.

كەمال ئەتاتورك و لايەنگرى ــ كەمالييەكان ــ بڕياريان دا باشترين رێگە بۆ رووبەڕووى ئەو ئاڵەنگەرييە ئايدۆلۆژى و سياسى و ئەمنيى و ديپلۆماسيانە، بريتييە لە بونيادنانى كۆمارى توركياى عەلمانى نەتەوەيى.

لەپێناو كۆكردنەوەى گەلى توركياش پێكەوە، نەتەوايەتى تورك و بونيادنان لەسەر ئەو نەتەوايەتييەيان هەڵبژارد، ئەوەش پێويستى بە دابڕان بوو لەگەڵ رابردوو، يەكەم دەبێت خيلافەتى عوسمانى لە (1924) هەڵوەشێننەوە، لەم ميانەوە پێوەر عەلمانييەكان تا سەدەى (21) بەردەوام بوو، وەك هەوڵدانێك بۆ جەختكردنەوە لەسەر نەتەوايەتى تورك لە (1928) پيتى عەرەبى بە پيتى لاتينى گۆڕدرا، پايتەخت گوزرايەوە بۆ دڵى ئەنادۆڵ ـ ئەنقەرەـ دوور لە قوستەنتينيە، لەو كاتەوەش ناوەكەى گۆڕا بۆ ئيستەنبۆڵ، لە برى پادشايەتى، ئا ئيپراتۆريەتى نوێى توركى، كۆمارێكيان دروستكرد، كە زۆر كەمتر رووبەڕووى ناخۆشييەكان دەبێتەوە.

بۆ رێگرى لە راپەڕى دامەرزاوەى ئيسلاميى، كە تا ئێستا بەهێزە، كەمالييەكان يەكێك بوون لە پێشەنيەكانى وڵاتى نوێى قووڵ لەناو ئەو كۆمارە، كە ژەنەڕاڵ و سياسى و بزنسمانەكانى دژ بە ميراتى سەردەمى عوسمانى بوون، تەنانەت لەگەڵ كەمبوونەوەى توانايان بۆ رووخانى حكومەتەكان ئەو سەركردوە سەربازيى و سياسى بزنسمانانە بەردەوام كاريگەريان لە سياسەتى توركيا هەبوو.

دەركەوتنى رێنيساس كاريگەرى لەسەر لاوازبوونى دەوڵەتى عوسمانى هەبوو

ئەوەى شايەنى باسە لەگەڵ هەڵبژاردنى نەتەوايەتى تورك، يەكێك لەو نەتەوانەى لە هەمووان زياتر پەراوێزخرا كورد بوو، لە بيستەكانى سەدەى رابردوو كورد هەڕەشەيەكى گەورە نەبوون بۆ سەر توركيا، لە ناوچە گوندنيشينەكان دەژيان و لە شوێنى پێشكەوتوون نەبوون، دەسەڵاتيان بەسەر ناوچەكانيان نەبوو، بەڵام نەتەوايەتى تورك و بێهيوايى ئايدۆلۆژيى بووە هۆى ئەوەى لە كۆتايى كوردەكان پەرە بە ناسنامەى تايبەت بەخۆيان بدەن، ئەوەش بۆ ماوەيەكى درێژ ئاڵەنگەرييەكى نەتەوەيى بۆ يەكپارچەيى توركيا دروست كرد.

خواستى دەرەكى 

هاوكات لەگەڵ ئەوەدا دەوڵەتى نوێ لە توركيا دركى بەوە كرد، پێويستە تمووحەكان بەرتەسك بكاتەوە، بۆ ئەوەى خۆى لە هەڵەكانى ميراتى ئيمپراتۆريەتى عوسمانى بپارێزێت، كە بووە هۆى تووش بە چەندين ململانێ لە چەندين بەرەوە، ئەوەش بووە هۆى قوورسى لە بەردەوامى ئەو ئيپراتۆريەتە لە حكوم.

لە قۆناغى جەنگى يەكەم و دووەمی جیهانی، ئەنقەرە بە تەواوى لە ململانێ نێودەوڵەتييەكان بێلايەن مايەوە، ئەوەی بەلاوە باشتر بوو چاوەڕوانی سەركەوتنی ديموكراسى و سەرمايەدارى یان شيوعى فاشيزم بكات، بەڵام لەدواى جەنگى دووەمى جيهان لە ماوەيەكی كەمدا توركيا ريزەكانى خۆى لەگەڵ رۆژئاوا دژ بە سۆڤيەت رێكخستەوە، ئەوەش بووە هۆى ئەوەى بۆ چەندين ساڵ جەنگى سارد زۆربەى بەرژەوەندييەكانى دەرەوەى توركيا ديارى بكات، مەترسى لە راپڕينى شيوعيەكان و هەڵگەڕانەوەى ناوخۆيى بە پاڵپشتى يەكێتى سۆڤيەت، بەتايبەت لە باشوورى رۆژهەڵات، مانەوەى ئەنقەرە بە هاوپەيمانى لەگەڵ رۆژئاوا بۆ چەندين ساڵ بووە هۆى ئەوەى لەو قۆناغەى ئێستا توركيا بگات بە تەكنەلۆژياى رۆژئاوا و سەرمايە و پيشەسازى و نوێكردنەوە و دووبارە بونيادناوەى سوپا و ئابووريەكەى و ناشتنى رابردووى عوسمانى.

لەناوخۆش دامەزراوەى كەمالى بە پاڵپشتى سوپا لە ميانەى كودەتایەك، ياخود هەڕەشەى كودەتا لە (1960 و 1971 و 1980) پارێزگارى لە ئايدۆلۆژياى عەلمانى دەوڵەت دژ بە شەپۆلى ئيسلاميى بكات كە لە شەست و حەفتاكانەوە دەستى پێكرد بوو. 

لەو قۆناغە چەند ئاماژەيەك هەبوو بۆ گەڕانەوەى ئەنادۆڵى كۆن، لە (1974) بە پاڵپشتى توركە نەتەوەييەكان و قۆستنەوەى چركەساتى دابەشبوونى ناتۆ لەسەر داهاتووى قوبرس، توركيا هێرشى كردە سەر باكوورى ئەو دوورگەيە، كە هەزاران تورك لە سەردەمی عوسمانییەكانەوە لەوێ مابوونەوە، ئەوەش بووە هۆى درووستبوونى كۆمارێكی توركى لە باكوورى قوبرس، كە تەنيا توركيا وەك دەوڵەت دانى پێداناوە، بەڵام جەنگى سارد ئەو چركەساتێكی دەگمەن بوو، توركيا توانی كەمێك يارى لە هەندێك شوێنی كە لەبەردەستی بكات، كە توركيا يا يەكێتى سۆڤيەت بە كردەيى تێيدا چالاك نەبوون، بەڵام لەگەڵ كۆتايیهانی جەنگی سارد و سيستەمى دوو جەمسەرى دايهێنا، جارێكى دەرفەت و كۆت و بەندەكانى توركيا گۆڕانكارى بەسەردادێت.

سەردەمى ئەردۆغان و جيهانى فرە جەمسەر

سەرەڕاى ئەوەى جەنگى سارد بە سەركەوتنى رۆژئاوا كۆتاييهات، بەڵام چركەساتێكى يەك جەمسەریشى بۆ ماوەيەكى كورت بەرهەمهێنا، لەم ڕووەوە پێوەر و مامەڵە نێودەوڵەتييەكان لە ميانەى سياسەتەكانى رۆژئاوا داينابوو پێكهاتبوو، بەڵام كاتێك ئەمەريكا هێرشە سەربازييەكانى بۆ سەر عێراق و ئەفغانستان دەست پێكرد، زيانى مادى و كۆمەڵايەتى زۆرى لێكەوتەوە كە بووە هۆى قەيرانى ئابوورى (2008)، هەروەها بە جۆرێكى لێهات توانى سەپادى ديدى جيهانى نەما، لە بەرانبەردا رووسيا و چين و ئێران و دۆستەكانى وەك ئەڵمانيا و فەرەنسا  بوێريان بۆ جەختكردنەوە لەسەر بەرژەوەندييە تايبەتييەكانيان زياتر بوو، تەنانەت ئەگەر ئەوەش واتاى ئەوە بێت خۆيان لە بازنەى ركابەرى زلهێزێكى ترى لە جيهان دانێن.

كاتێك جيهانى فرە جەمسەر دەستى پێكرد، وەك لە دەركەوتنێكى نوێى پێش جەنگى دووەمى جيهان دەسەڵاتى بەسەر جيهاندا هەبوو، بە هاتنى ناوەڕاستى (2010) ئەو جيهانە فرە جەمسەرە وەرچەرخانێكى توندى بەخۆيەوە بينى، ئەمەريكا سەرنجى بەرەو چين گۆڕا لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست دووركەوتەوە، بەڵام بە یەكجاریش ون نەبوو، بەڵكوو بەرژەوەندييە لە پێشينەكانى گۆڕا.

سياسەتوانان گريمانەى ئەوەيان نەكرد كە دەتوانن بە يەكسانى هەموو بەرژەوەندييەكانى ئەمەريكا بپارێزن، وەك لە نەوەدەكان كرديان، لەگەڵ ئەوەشدا دووبارە پێناسەى سيستەمى جيهانى بكەنەوە، بەڵكوو بەو جۆرە جارێكى تر بەرژەوەندييەكانى توركيا رێكخرايەوە.

كودەتای (2016) دەرفەت بوو بۆ پاكتاوكردنی كەمالییەكان

لە گۆشەنيگايەكى ترەوە دامەزراوە سياسى و كۆمەڵايەتييەكان لە توركيا بە گۆڕانێكى تايبەت تێپەڕين، لەكۆتايى نەوەدەكان، جارێكى تر مەترسى دەركەوتنى سياسەتى سەردەمى عوسمانى سەريهەڵدايەوە، كەچی لە هەمان كات بيرۆكە و دامەزراوە ئيسلامييەكان جەماوەريان زياتر دەبوو، زۆربەى كاتيش لەگەڵ نەتەوەي تورك يەكدەخرایەوە، ئەو گۆڕينە لە واتاى يەكێتى توركى و لاوازى قەبارەى كەمالى عەلمانى جێبەجێكراو روون نييە، تەنانەت ئەگەر لەسەر حيسابى ديموكراسى و خواستى جەماوەرى بێت.

ئەو گۆڕينە ناوخۆييانە لە هەڵوێست و هێڵەسوورەكانى سياسەت لە پاڵ ئەوە بوو كە دامەزراوەى عەلمانى شەرعيەتى خۆى لەدواى لاوازى ئابوورى لە توركيا لەدەست دابوو، هۆى ئەوەى پارتى دادوگەشەپێدان بە ئيلهام وەرگرتن لە كۆمەڵەى ئيخوان موسلمين لە هەڵبژاردنەكان (2002) سەركەوت،  دواتر بە سەركردايەتى رەجەب تەيب ئەردۆغان حكومەتێكى ئيسلاميى بۆ دەسەڵات راكێشێت، ئەوەش دواى سەدەيەك لە باڵا دەستى پارتە عەلمانييەكان بوو. 

پارتى دادوگەشەپێدان بەرەبەر پێگەی خۆى بەهێزكرد، لەكۆتايى دامەزراوەى كەمالى لە رێگەى كۆنتڕۆڵكردنى دادگا و راگەياندن و سوپاشی لاواز كرد، لەدواى هەوڵى كودەتاى (2016) دژ بە ئەردۆغان پارتەكەى پارتى فەرمانڕەوا رێگەى دا پاكسازييەكی فراوان لە دەوڵەتى قووڵى كەمالى كۆن بكرێت و بيانگۆڕێت، كەسانی نزیك لەو شوێنانە دانێتەوە.

ئەو پڕۆسەيە تا ئاستێكى دیار پارێزگارى لە ناوەندييبوونى كۆنى بۆ دەوڵەتى عەلمانى كردبوو، ئايدۆلۆژياى كەمالى بە ئايۆدلۆژياى نەتەوەيى توركى ئيسلاميى گۆڕى، كە لەگەڵ دۆخى دەروونى گشتى باشتر دەگونجا، كاتێك توركيا لە (2018) سيستەمى پەرلەمانى بۆ سەرۆكايەتى گۆڕى جۆرە ئەو پڕۆسەيە بەهێز بوو.

لە هەمان كاتيشدا رووداوە ناوچييەكان ئاڵەنگەرى و دەرفەتى بۆ توركيا دروست كرد،  جەنگى ئەمەريكا لەگەڵ عێراق بۆشايەكى لە دەسەڵات لەسەر سنوورەكانى باشوورى توركيا دروستكرد، ئەوەش دەرفەتێك بوو ئێران و گرووپە توندڕەوەكانى وەك قاعيدە پڕى بكەنەوە، كە لە كۆتاييدا رێكخراوى تيرۆرستى داعش پڕى كردەوە.

گريمانە و ئاڵەنگەرييەكان

سەرەڕاى ئەوەى ئەو ئاڵنگەرييە گەورە لە بەردەم توركيا مايەوە، كە ئەگەر هەيە لەناوچەيەكى كوردى لەناو توركيا حكومى زاتى كوردى درووست بێت. 

لەسەر ئاستى دەرفەت بەهارى عەرەبى لە سەرەتاى (2011) دەرفەتى لەبەردەم توركيا رەخساند، لە هەرسهێنانى سيستەمى دەسەڵاتى ناوچەيى، توركيا لەپاڵ قەتەر هەوڵى بڵاوكردنەوەى ديدى سياسى ئيسلامييەكانی لە جيهانى عەرەبى دەدا، چەند حكومەتێكى ئيسلاميى لايەنگرى توركيا ياخود دۆستى لە ميسر و تونس و ليبيا درووستبوون، ئەوەش پێش دەركەوتنى حكومەتە كلاسيكييەكانى دژ بە شۆڕش بە سەركردايەتى ئيمارات و سعووديە بۆ لادانانى ئەو هێزانە ياخود دوورخستنەوەيان لەكۆتايى بوو.

لە سووريا بەهارى عەرەبى بووە سەرهەڵدانى جەنگى ناوخۆيى، كە ئەنقەرە پێى وابوو ئەوە دەرفەتێكە بۆ گۆڕينى بەشار ئەسەد، سەرۆكى سووريا بە دەسەڵاتێك دۆستايەتى بەهێزتر بێت لەگەڵ ئەنقەرە، بەڵام توركيا لەكۆتايى پێى وابوو ئەو ململانێيە هۆكارە بۆ درووستبوونى بۆشايەكى دیكە لە دەسەڵات و دەركەوتنى دەوڵەتێكى بچووكى كوردى لە ناوچەى رۆژئاوا بە سەركردايەتى هێزەكانى سووريای ديموكرات (هەسەدە)، كە كوردەكان تێيدا باڵادەستن.

توركیا چاوەڕوانی كەوتنی بەشار ئەسەد بوو

هەروەك دەستوەردانى رووسيا لە سووريا لە (2015) واى كرد رووسيا لە هێزەكانى توركيا لە باشوورى سووريا نزيك بێتەوە، ئەوەش لە كاتێدا بوو ئەنقەرە سەرقاڵى رێگرى بوو لە فراوانخوازى دەوڵەتە بچووكە كوردييەكە، لە چەند قۆناغێكيش بووە هۆى بەرەنگارى و هاوكارى نێوان ئەنقەرە و مۆسكۆ، بەرژەوەندييەكان بەريەك دەكەوت لە چوارچێوەى جەنگى ناوخۆش بە يەك دەگەشت.

ئايدۆلۆژياى كەمالى لەناوەخۆ پاڵى بە سياسەتى توركياوە زیاتر بەرەو ئاسياى ناوەڕاست و ئاسياى ئيسلاميى، لەو رووەوە ئەنقەرەى وەك پێشەوای داهاتووى مسوڵمانان لە جيهان و بەتايبەت گەلانى تورك نيشان دەدا، هەرچەندە ئەو ئاراستەيە سوودێكى ئابووريى يا سەربازيى راستەوخۆى بۆ توركيا نەبوو، بەڵام لەسەر ئەرزى واقيع چەندين مەترسى هەبوو، بۆ نموونە دەبوو توركيا بايەخى سياسەتەكانى چين دژ بە مسوڵمانە توركەكانى ئيگۆر كەم بكاتەوە، بۆ پارێزگارى لە پەيوەندييە بازرگانييەكان لەگەڵ پەكين.

جەنگى رووسيا دژ بە ئۆكراينا لە (2014 و 2022) بەشێكى ترە لە ديدەكانى توركیا بەرانبەر سيستەمى جيهانى، لەگەڵ گەڕانەوەى ئەوروپا بۆ بەريەككەوتنى سەربازى نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا توركيا گەيشتە چارەسەرێكى مامناوەند، ئەويش چەككڕين بوو لە رووسيا و پاڵپشتى يەك پارچەيى خاكى ئۆكراينا بوو، لە دواى ساڵى رابردووش بە چەك هاوكارى كيێڤى كرد.

توركيا لە جيهانى ئەمڕۆ

توركيا پێى وايە لە سيستەمى جيهانى قەبارەيەكى زياتر لە يارييەكانى نێوان هێزە مامناوەندەكان هەيە، وەك لەوەى لە نەوەدەكان و سەرەتاى ئەو سەدەيە هەبوو، توركيا پێى وا نييە هێزى رۆژهەڵاتى ناوەڕاستى، ياخود توركى يا ئسلاميى، يا رۆژئاوايى بێت، بەڵام پەيوەندييەكانى لەگەڵ هەموو ناوچەكان هەيە، لەگەڵ هەبوونى ناكۆكى روون توركيا لە هەموويان جيا دەكاتەوە.

هيچ هاوپەيمانييەك نييە بۆ بەرەيەك يا بەشێوەيەكى هەميشەيى پاڵ بەتوركياوە بنێت، بەڵكوو بەرژەوەندى توركيا يەكێتى ناوخۆيى و گەيشتن بە بازاڕە جيهانييەكان و خۆپاراستنە لە ئاڵەنگەرييە فرە بەرەكان.

توركيا دركى بەوە كردووە هەندێك لە بەرژەوەندييە سەرەكييەكانی وەك بەرژەوندی هاوپەيمانەكانى ناو ناتۆ نييە، جگە لەوەش نازانێت ئەو ناتوانێت پشت بە پاڵپشتى هاوپەيمانەكانى لە ناو ناتۆ ببەستێ وەك هەوڵدانێك بۆ بەدواداچوونى ئەو بەرژەوەندييانە.

لەگەڵ ئەوەشدا توركيا دەزانێت هەندێك لە بەرژەوەندييەكانى لە ململانێى راستەوخۆ، ياخود لەگەڵ هێزە گەورەكانى تر لەوانەش ئەمەريكا و يەكێتى ئەوروپا و رووسيا و چين و ئێران دايە، بەڵام توركيا دركى بەوەش كردووە ئەو هێزە گەورە هەندێك لەگەڵ هەندێكى لە ململانێ دان، بەڵام بە گشتى بۆ هەموو سياسەتەكانى توركيا بەربەستێك نییە، لەو چوارچێوەيە زۆربەى ئەو ئاڕاستەى توركيا بەرانبەر زلهێزەكان گرتووێتيەبەر دوورە لە مەترسيە واقيعييەكان، ئەوەش لە كاتێدايە نزيكبوونەوەى لە هێزە بچووك و مامناوەندەكان نزيكترە، لە ئايدۆلۆژياش مەترسى  زياترە، كە دوو  شێوەى پانى نموونەى هێزى مامناوەندن.

بە شێوەيەكى گشتى دەكرێت ئەمڕۆ بەرژەوەندييەكانى توركيا لەم بوارانە كورت بكرێتەوە:

لە رووى ئابوورييەوە: پارێزگارى لە گەيشتن بە بازاڕەكانى جيهان و رەوانەكردنى وەبەرهێنان بكات، بەتايبەت بۆ ئەوروپا و رووسيا و رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و ئاسيا.

لە رووى ئەمنييەوە: رێگرى لە درووستبوونى دەوڵەتێكى سەربەخۆى كوردى لە سووريا و عێراق و باشوورى رۆژهەڵاتى توركيا بكات. پەرەش بە پيشەسازيى چەكى ناوخۆيى بدات، كە تواناى ئەوەى هەبێت سوپاى وڵاتەكەى لە كۆت و بەندە ديپلۆماسييەكان كەمتر بكاتەوە.

لە رووى سياسيەوە: ناكۆييەكانى لەگەڵ هەموو نەتەوە مسوڵمان و كەمە نەتەوەيى چينە ئابوورييەكان لە ميانەى پشتبەستن بە ئايدۆلۆژياى توندى ئيسلاميى بە پشتبەستن بە دابونەريتى مێژوويى و كۆمەڵايەتى عوسمانى و كەمالى و ئيسلاميى رێكبخاتەوە.

لە رووى جوگرافييەوە: پارێزگارى لە گەرووە و كەناراوەكانى ئيجە و باشوورى رۆژهەڵاتى كوردى و باشوورى رۆژهەوڵاتى دەرياى ناوەڕاست و گەيشتن بە سەرچاوەكانى بازرگانى، ياخود رێگرى لە ئەگەرى دەستدرێژى وڵاتە ركابەرەكانى وەك رووسيا و ميسر و ئيسرائيل و يۆنان.

لەرووى ديپلۆماسيەوە: پارێزگارى لە گەيشتن بە پێداويستى سەربازى ناتۆ لە ميانەى پارێزگارى لە كاركردن لەگەڵ هەريەك لە ناتۆ و يەكێتى ئەوروپا، هەروەها رێگريكردن لە هاوپەيمانى ناتۆ تاوەكوو توركيا راكێشێتە ناو ئەو ململانێيانەى كە نايەوێت بچێتە ناوييەوە.

ديناميكيەكى ئاڵۆز

بەشێوەيەكى گشتى توركيا پێويستى بە هێزى سەربازى، يا ديپلۆماسى يا ئابوورى بۆ بەرەنگارى هێزە گەورەكانى وەك ئەمەريكا و چين و رووسيا، ياخود ئەوروپييەكانى وەك بەريتانيا و فەرەنسا و ئەڵمانيا بەشێوەيەكى راستەوخۆ هەيە، بەڵام ئەو وڵاتانە بەهۆى ژينگەى فرەجەمسەرى كە كارى تێدا دەكەن، زياتر پابەند و پەرشوبڵاون، ئەوەشى دەرفەتى بۆ توركيا رەخساندووە، بەشێوەيەكى سەرەكى لەبەر بەرژەوەندييەكانە، جگە لەوەش ململانێى ئەو هێزانە لەگەڵ يەكترى لە بەرژەوەندى توركيايە. 

بەرژوەندييەكانى ئێستاى توركيا لەگەڵ ئەمەريكا و يەكێتى ئەوروپا و هاوپەيمانى ناتۆ جێگەى گەنگەشەى ئەو گەشەكردنەيە. 

زۆربەى جار سياسەتمەدرانى رۆژئاوا چاوەڕوان دەكەن توركيا لەگەڵ ستراتيژييەكانيان بەتەواوى وەك ماوەى جەنگى سارد هەنگاو بنێت، يەڵام ئەنقەرە پێى وايە جياوازى لەنێوان بەرژەوەندييەكانى خۆى و رۆژئاوا هەيە، ئەوەش لە كاتێدايە رۆژئاوا پێى وايە جەنگى رووسيا لە مانگى شوباتى ساڵى رابردوو ئاڵەنگەرييەك بوو لەبەردەم سيستەمى جيهانى، بەڵام توركيا پاڵپشتى ئەو ديدە ناكات، لە كاتێكدا ئەو جەنگە بەردەوامە كاريگەرى لەسەر هاوكارى وزە و خۆراكى توركيا هەيە، ئابوورى هاوبەشە بازرگانەكانى خستۆتە مەترسيەوە، مەترسى سزاى رۆژئاواى بۆ سەر ئەنقەرە درووستكردووە، توركيا كەمترين بايەخ بە ئەنجامى كرداريى ئەو ململانێيە دەدات، چونكە ئەوەى لەكۆتايى دەستبەسەر خاكى ئۆركراينا دادەگرێت كاريگەرى لەسەر ستراتيژە گشتگيرەكانى توركيا نابێت.

بەرەنگارى نێوان ناتۆ و رووسيا لە بەرژەوەندى راستەوخۆى توركيا نييە، كە پێويستى بە وزە و دانەوێڵە و گەشتيار و وەبەرهێنانى رووسيايە، لە لايەكى تريشەوە توركيا هاوپەيمانێكى ئاسايى نييە لەگەڵ مۆسكۆ، جێى بايەخى ئامانجەكانى مۆسكۆش نييە بۆ رێگرى لە هەژموونى رۆژئاوا لە وڵاتانى سۆڤيەتى پێشوو، لە هەندێك شوێنى وەك قەوقاز و سووريا و ليبيا توركيا راستەوخۆ ياخود لە رێگەى بريكارەكانەوە دژ بە رووسيايە.

كاتێكيش ئەو بابەتە پەيوەست بێت بە هێزە بچووك، ياخود مامناوەندەكانى نزيك لەخۆى وەك سووريا و عێراق و ئێران و سعووديە و ئيمارات، ئەوا توركيا تواناى داڕشتنەوە و بەڵكوو سەپاندنى مەرجيشی بەسەر نەيارەكانى هەيە، بەبێ ئەوەى تووشى پاشەكشەى مەترسيدار بێت. 

سەرەڕاى ناڕەزاييەكانى ئەنقەرە و بەغدا لە ئۆپراسيۆنە دووبارەكانى دژ بە كورد لە سووريا و عێراق دەركەوێت، توركيا لە هەندێك كاتدا سەركردايەتى ئامانجە ئايدۆلۆژيا و سياسيەكان دەكات.

توركیا خۆی لە ململانێ توندەكان دەدزێتەوە

دەكرێت توركيا پاڵپشتى ژمارەيەك وڵاتى ئيسلاميى وەك قەتەر و ليبيا ببكات، كە لایەن سعووديە و ميسر و ئيمارات پاڵپشتی هێزە دژە ئیسلامییەكان دەكەن، بەڵام زۆربەى جار توركيا ململانێكان جيا دەكاتەوە، درك بەوە دەكات كاردانەوەى دوور دەكرێت ببێتە ئاڵەنگەرييەكى فرە لايەن، ياخود ئاڵۆزی زیاتر دروست بكات، ئەنقەرەش ئەو ئاڵۆزبوونەی ناوێت. 

لەو سەروبەندەدا توركيا لە خستنە بەرنامەى سياسەتەكانى كە وەك ناكۆك و دژ بەيەك دەردەكەوێت، رووبەڕووى كێشەى گەورە نابێتەوە، بۆ نموونە دەكرێت توركيا بازرگانى لەگەڵ ئێران بكات، لە كاتێكدا بريكارەكانيان لە سووريا لە هەمان رۆژ يەكتر دەكوژن، هەروەك هەوڵى وەبەرهێنانى لە ئيمارات دەدا، بەڵام پاڵپشتى گرووپە دژ بە يەكەكانيان لە ليبيا دەكرد.

بە كورتى هونەرى فەرمانڕەوايى توركيا بايەخ بەو ئامانجانە دەدات، كە ئەگەرى جێبەجێكردنيان هەيە، دژ بە فشارە جيۆپۆلەتييەكانى داهاتووە، لەبرى ئەوەى لە يەك پاكێج لە جيهانى فرە جەمسەر پێناسەيان بكات، توركياى يارى لەناو گرووپە جۆراوجۆرەكان دەكات، دەچێتە كوتلەيەكى دياريكراو ئەگەر بەرژەوەندييەكانى زۆر بەهێز لەگەڵ وڵاتەكەى يەكترى گرتەوە. 

بۆ بەديهێنانى ئەو ئامانجە ئەنقەرە بەرانبەر رووبەڕووبوونەوەكانى رووسيا و ناتۆ و چين و ئەمەريكا مادام ئەو ململانێيانە هەڕەشە نەبووبن لەسەر یەكپارچەیی خاكەكەی، وای كردووە توركيا چەندين هەڵوێستى لاواز و دژ بەيەكى هەبێت.

دووبارە پێناسەكردنەوە

لەسەر ئاستى ناوخۆ نەتەوايەتى تورك لە بەرەنگاربوونەوەى ئاڵەنگرييە ئايدۆلۆژيى و كۆمەڵاتييەكانى ئەم سەدەيە گەشەى كردووە.

كەمالى ئەو ئايدۆلۆژيا عەلمانيەى كە هاوكارى دامەزراندنى دەوڵەتى توركياى دواى رووخانى ئيمپڕاتۆرى عوسمانى كرد رێڕەوى خۆى وەرگرتووە، ئێستا  لەگەڵ كەمبوونەوەى ئەو توركانەى نيگەرانبوون لە دەركەوتنى هەژموونى ئيسلامييى، خۆرری كەمالى بەرەو ئاوابوونە، بۆيە  گەشەى نەتەوايەتى تورك زياتر گەشەى رەگەزەكانى ئيسلام لەخۆى دەگرێت، بەڵام لە هەمان كاتيشدا، زيادبوونى رێژەى خوێندەوارى دانيشتوان و پەيوەنديان بە جيهان دەبێتە سنووردانان بۆ ئيسلامييكردنەوەى كۆمەڵگەى توركى، بۆيە ناونانى بە ئيسلامكردنەوە كە دەكرێت بە پڕۆسەى ئازادكردنى دژ بە دەوڵەتێكى عەلمانى تەواوبێت، نەك گەڕانەوەى تەواوبێت بۆ رابردووى ئيسلاميى.

لەگەڵ باڵادەستى نەتەوايەتى بەسەر كرۆكى ئايدۆلۆژياى وڵات بەدوور نازاندرێت سيستەمى سياسى وڵات كورد بە تەواوى تێكەڵ بە پێكهاتەى خۆى بكات، لەبرى ئەوە كورد خولى لێبووردەيى و داپڵۆسين تاقى دەكاتەوە، ئەگەرى بەهێزيش ئەوەیە قۆناغەكانى لێبووردەيى كە حكومەت سەرۆكايەتى دەكات لەبرى لەخۆگرتن بپێچەوانە بێتەوە، كاتێك كورد دژى ئەو هەوڵانە بن، ئەوا توركيا دەگەڕێتەوە بۆ داپڵۆسين، تاوەكوو جێگر دەبێتەوە، ئينجا دەست بە گەڕێكى نوێ دەكاتەوە. 

لەبەر ئەوەى توركيا تواناى چارەسەرى ئاڵەنگەرى لەناوخۆى بەرانبەر كورد نييە، پێويستە لەسەرى بايەخى سەرەكى بە رێگرى لە دروستبوونى دەوڵەتێكى كوردى لە هەر دراوسێيەكى بدات، ئەوەش واتا گەيشتن بە چارەسەرى ناوچەيى ئەو هێزانەى جێگيرن، بە مەبەست بت مەبەست يا بێ مەبەست دروستبوونی دەوڵەتێكى كورديي، دەبێتە دەوڵەتێكی هاوشێوەى سووريا و ئێران و عێراق و رووسيا و ئەمەريكا. 

توركیا توانای چاسەركردنی پرسی كوردی نییە

چونكە ئێران و عێراق و سووريا دژ بە دەوڵەتێكى كوردين، توركيا پەيوەندييە ديپلۆماسييەكان لەگەڵيان بەكاردەهێنێت بۆ هەماهەنگى دژ بە جيابوونەوەى كورد، بەڵام ئەگەر ئەو وڵاتانە لاوازتربن لە هاوبەشە كاراكان، ئەوا توركيا پەنا دەباتە بەر هێزى سەربازى.

لەگەڵ زيادبوونى بايەخى ئەمەريكا و رووسيا بە ئەولەویەتە جيهانييەكانى تر، ئەوا توركيا ئازادى زياترى كاركردنى دژ بە هێزە كوردييەكان دەبێت، هەروەك ئەنقەرە زۆر بە وردى چاودێرى فراوانخوازى ناوچەيى دەكات، ئەگەر سيستەميى فرە جەمسەريى جيهانى رێگە بە فراوانخوازى بدات، ئەوا ئەنقەرە بەلاى گۆڕينى ناوچە دابڕاوەكانى ئێستايە لە سووريا و عێراقە بۆ كۆماری بريكارەكان، تەنانەت خاكى توركياش، ئەگەر ئەو تاكتيكانە بتوانێت پێش لە پێكهێنانی دەوڵەتی توركی بگرێت. 

بەدوور لە پرسى كورد پێويستە توركيا خاوەنى گەيشتن بە وزە و كاڵا و سەرچاوەى بيان بێت، كە ئێستا بەدەستهێنانى ئەو داهاتانە تەنانەت لەو وڵاتانەش كە ناكۆكييان لەگەڵى هەيە بەدەستبهێنێت. 

بۆ نموونە سيستەمى سزاكانى رۆژئاوا لە ماوەى چەند ساڵى داهاتوو زياد دەكات، بەتايبەت لە كاتى درووستبوونى قەيران لەگەڵ چين، ياخود ئاڵۆزى زياتر لەگەڵ رووسيا، ئامانجيش لەو سزايانە رێگرييە لەوەى وڵاتانى وەك توركيا كاڵا لە وڵاتانى بە ئامانجگيراو هاوردە بكەن، بەڵام  توركيا لە رێگەى بەكارهێنانى پێگەى مامناوەنى بۆ لێخۆشبوون و سازشپێكردن بە هاوپەيمانە رۆژئاواييەكانى بەرەگارى ئەو فشارانە دەبێتەوە، ئەگەر رۆژئاوا قەرەبووى كاريگەرييە ئابوورييەكانى بۆ بكاتەوە، ئەوا بەشێوەيەكى تەواو هاوكاريان دەبێت. 

وەك بەشێك لەو شێوەيە توركيا پەيوەندييەكانى توركيا و يەكێتى ئەوروپا دەمێنێتەوە، ئەگەر پڕ بێت لە بەريەكەوتن، ئەوا يەكێتى ئەوروپا رێگە نادات توركيا ببێتە ئەندامى، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا يەكێتى ئەوروپا قوورسايى ئابوورى دژ بە توركيا بەكارناهێنێت، ئەوەش بۆ رێگرييە لە تێكچوونى سەقامگيرى ناوخۆيى.

لەبەرانبەردا ئەنقەرە بەرەنگارى هەر فشارێكى يەكێتى ئەوروپا بۆ گۆڕينى سياسەتەكانى دەبێتەوە، لە هەمان كاتيشدا توركيا پێگەى خۆى لە ناتۆ و سەربەخۆيى خۆى لە ناتۆ بۆ خۆپاراستن لە راكێشانى بۆ ناو ململانێ دەرەكييە زيانبەخشەكان بەكاردەهێنێت، بەڵام ئەگەرى بەهێز ئەوە نييە ئەو جەنگە گريمانەيەى وەك هێرشى چين بۆ سەر تايوان، ياخود جەنگى ئەمەريكا دژ بە ئێران توركيا بۆ لاى هاوپەيمانەكانى راكێشێت، تەنيا ئەوە نەبێت، ئەگەر ئەو هەڕەشانە راستەوخۆ كاريگەريان لەسەر ئاسايشى توركيا هەبێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئەندامبوونى توركيا لە ناتۆ هاوكارە بۆ وەڵامدانەوەى دوژمنكارى ئێرانى، ياخود يۆنانى، ياخود رووسى، ئەوەش واتا توركيا هاوپەيمانييە جێناهێڵێت. 

بەشێوەيەكى گشتى توركيا لەگەڵ بەرژەوەندييەكانى زۆر كەم بە تەواوى ناتۆ يەكدەگرێتەوە، ياخود لە دژ بێت، تا ئەوكاتەى بۆى دەردەكەوێت ئەو ئاڕاستەى بەرانبەر جيهانى فرە جەمسەر مەترسييەكانى كەمترە، بۆيە هەندێك كات هەنگاوەكانى بەگوێرەى گۆڕانە لە ژينگەى ستراتيژى جيهانى، كە ئەگەر هەيە لێكەوتەكانى ئەنجامى خراپى بۆ ئەوە هەبێت.

ئايدۆلۆژياى ئيسلاميى توركى حكومەتەكان بە سياسەتەكانى دژ بە كورد پابەند دەكات، كە هەندێك كات ئەگەر هەيە ببێتە سەپاندنى سزاكانى رۆژئاوا بەسەرىدا، ياخود ئەنجامى بەريەكەوتنى سەربازى لێبكەوێتەوە، كە دەوڵەت بۆ ئەم دۆخە ئامادەيى تێدا نييە. 

لە كۆتايى، هاوسەنگى لە فرەجەمسەرى لە توركيا لەسەر رووكارى سەركەوتن لە نێوان هێزە گەورەكان و جەنگەكان وەستاوە، بەجۆرێكە خواستى ئايدۆلۆژى هەندێك جار زيان بەو هاوسەنگييە دەگەيێنێت، بەڵام ئەگەرى بەهێز ئەوە نييە ئەوە ببێتە هۆى قەيرانى گەورەتر كە لە كۆتايى دەوڵەت نەتوانێت تێى پەڕێنێت. 

سەرچاوە: خەلیج جەدید