Nuce Logo

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها

ئەحمەد سەیف نەسەر، نووسەر و لێکۆڵە لە راپۆتێکدا تیشک دەخاتە سەر رێرەوى زەنگەزور و بەربەستەکانى بەردەمى کە ئێران و رووسیا و ئەرمینیا بەرانبەر تورکیا و ئازەربایجان وەستاونەتەوە بە توندى ژى ئەو رێڕەوەن، نووسەر لە سەرەتاى نووسینەکەى ئاماژە بەوە دەکات، ساڵى رابردوو جووڵەیەکى بێ پێشینە بۆ بەرەنگاربوونەوەى مێژوویى ناوچەى باشوورى قەوقاز لەگەڵ سێگۆشەى "رووسیا ــ ئێران ــ ئەرمینیا ــ لە سیاسەتى تورکیا هەبوو، ئەوەش بەهۆى باڵادەستى ستراتیژیى ئەنقەرە و سەرکەوتنى مێژوویى ئازەربایجان و ئازادکردنى خاکە داگیرکراوەکەى بوو، کە جەمسەرە بە هێزەکان و وڵاتانى ئەو ناوچەیە پاڵپشتییان دەکرد، كە لە پاش دواین هێرشى سەربازیى بوو لە (19)ى ئەیوولى ساڵى رابردوو ئازەربایجان سەركەوتوو بوو.

بەڵام سەرکەوتنى ئازەربایجان و تورکیا تا ئێستا کەموکوڕى هەیە و لەبەر دوو هۆ کامڵ نەبووە، یەکەم، رووسیا پەناى بردە بەر هەڵوێستى روون، دووەم لەوە گرنگتر ئەو جووڵە کاریگەرەى ئێران سەرکردایەتى دەکات بۆ دوورخستنەوەىى تورکیا لە جوگرفیاى ململانێى باشوورى قەوقاز، ئەرمینیاش پاڵپشتى دەکات.

سێ مانگ بەسەر لێدوانەكەى عەبدولقادر ئۆغلۆ، وەزیرى گەیاندن و ژێرخانى تورکیا تێپەڕیووە، کە رایانگەیاند کار لەسەر پڕۆژەى رێڕەوى وشکانى زەنگەزور دەکەن کە راستەوخۆ ئەنکەرە بە ئازەربایجان و لەبەر درێژبوونەوەى مێژووییە لە ئاسیاى ناوەڕاست.

ئێران هەوڵەكانى بۆ راگرتنى پڕۆژەى توركیا ئازەربایجان چڕكردۆتەوە

لە کاتێکدا دەرفەتى کاراکردنى ئەو رێڕەوە رۆژ لەدواى رۆژ نزیک دەبێتەوە، ئێران خواستى بەهێزى دەردەخات لە پێناو کاریگەرى لەسەر ئاراستەى ئەو ململانێیە و شکستپێهێنانى ڕێڕەوى زەنگەزور، لە واقیعدا ئێران خاوەنى هەژموون و پەیوەندییەکى تایبەتە کە بە رووسیا و ئەرمینیاى دەبەستێتەوە ئەوەش بەرەنگاربوونەوەکەى قوورسترکردووە، کە کاتێکیشدا رووسیا بە جەنگى ئۆکرایناوە سەرقاڵە.

مۆسکۆ بە رێرەوى زەنگەزور رازى نییە و بۆتە هۆى نیگەرانى، بەڵام تا ئێستا هیچ هەڵوێستێکى یەکلاکەرەوەى نییە، لێرەوە چاوەڕوان دەکرێت بەئامانجى فشار و سازش بە کارتى زەنگەزور بکات و پاڵبداتە لایەک، تورکیاش تا ئێستا رەزامەندى بۆ وەرگرتنى سوید لە ناتۆ کردووە بە کارتێک، مۆسکۆ دەیەوێت دەیەوێت بیکات بەکارتى رێگرى لە چوونى ستهۆکهۆڵم بۆ ئەو رێکخراوە.

سەرەڕاى جیاوازیى بەرژەوەندیی و پاڵنەرەکانى هەریەک لە رووسیا و ئەرمینیا و ئێران، خاڵى هاوبەشیان هەیە، یەریڤان و تاران وا لێدەکات لە پێناو بەرەنگاربوونەوەى ئەنقەرە و باکۆ ببن بە هاوپەیمان، ئەوەش ئەو روونییە لە هاوئاوازیى هەڵوێستى ئەو هێزە ئاوێتە بووە و هەماهەنگى لەنێوانیان درووست کردووە.لە بەرانبەریشدا بەگوێرەى پێویست هاودەنگى و تێکەڵى لەنێوان ئازەربایجان و تورکیا هەیە، ئەوەش بۆتە هۆى ئەوەى هەڵوێستى هاوبەشیان پێکەوە هەبێت.

دەکرێت بگوترێت، ئەو دۆخەى ئێستاى جەنگى سەر غەزە، خزمەتى بەرژەوەندییەکانى مۆسکۆ و تارانى کردووە، دواى توندبوونى دۆخەکە بووە هۆى تێکشاندنى گۆشەگیریى ئێران و پڕۆژەى رێڕەوى زەنگەزورى دواخستووە، بەتایبەت تاران لەو چەند مانگەى رابردوو بە روونى خواستى خۆى دەرخست کە دەیەوێت بچێتە ململانێى راستەوخۆ دژ بە تورکیا و ئازەربایجان.

جەنگى غەزە كاریگەرى لەسەر باشوورى قەوقاز درووست كردووە

سەرەڕاى دۆخى جەنگ لەسەر غەزە بەڵام چەند پرسێکى لە باشوورى فەوقاز سست کردووە، تا ئێستا دەرهاوێشتەکانى ئەو دۆخەى ئێستا سەبارەت بە رێڕەوى زەنگەزور هەمان دۆخى راکێشانە، ئەوەش وا دەردەکەوێت کە ئەو ململانێیە روودەدات، تەنانەت دواى دانوستاندێکى درێژ لە نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا لەکۆتایى ساڵى رابردوو نەگەیشتنە هیچ ئەنجامێک سەبارەت بە دۆخى داهاتووى ئەو رێڕەوە، بە هەمان شێوە دانوستاندنەکانى ئێستاى تاران و ئەنقەرە نەگەیشتە هیچ چارەسەرێک.

هیچ ئاماژەیەکیش نییە باکۆ لەو نزیکانە سازش لەسەر ئەو رێڕەوە بکات، ئەوەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەى کە گفتوگۆکانى ئاشتى ئەم دوایەى نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان یاخود هەر رێککەوتنێکى ئاشتى کە واژۆ بکرێت مەترسى هەڵوەشانەوەى لەسەر دەبێت، مادام داهاتووى رێڕەوى زەنگەزور دیارى نەکراوە، دەبێت پێشتر چارەسەرى داگیرکاریى مێژوویى و ئاڵۆزییە جیۆسیاسییە بەردەوامەکان بکرێت.

گەڕانەوە بۆ تورکیا دووبارە داڕاشتنەوەى ئەو رووداوانەیە

پێگەى جوگرافى باشوورى قەوقاز ئاڵۆزى ئارێشە و ئاڵۆزیى زۆرى درووست کردووە، بۆتە گۆڕەپانى ململانێ و جێى چاوتێبڕینى ئیمپراتۆرەکان و زلهێزەکان، وڵاتانى باشوورى قەوقاز لەسەر ئەو سنوورەى ئێستا لە کۆنتێکستى باڵادەستى رووسیان، بۆیە ئەو وڵاتانە لەو دۆخەى ئێستا خاوەنى جوگرافیەیەکى یەکگرتووى سرووشتى و نەتەوەیى نین، زۆربەى سنوورەکانیان دەستکردن و هێزى رووسیا سەپاندوویەتى.

لە سەرەتاکانى سەدەى رابردوو تورکیا بوونى خۆى لە باشوورى قەوقاز لە دەست دا، لەدواى ئەوە سیاسییەکانى ئێران و رووسیا دەستیان بە ئابڵوقەدانى ئەنقەرە کرد، بەربەستێکیان لە نێوان هاوبەشى رەگەزى و کلتوورى نێوان وڵاتە تورکەکان درووستکرد، ئەوەش واى کرد نەتەوەى تورک بکەونە دۆخێکى خنکێنەر بەدواى دەرچەیەک دەگەڕان بۆ دووبارە گێڕانەوەى بوون و کاریگەرییان.

ئەو کەسەى چاودێر بێت دەزانێت ئەنقەرە لە باشوورى قەوقاز رۆڵى هەیە، تێبینى ئەوە دەکات کە لەو ساڵانەى دوایى گۆڕانێکى گەورە لە پەیوەندییە ستراتیژییەکانى ئەنقەرە لەگەڵ باشوورى قەوقاز روویداوە، بە جیاوازى زیادبوونى قەبارەى ئاڵوگۆڕى بازرگانى، پاڵپشتى سەربازیى تورکیا بۆ ئازەربایجان بەڵگەیەکى روونە لەسەر ستراتیژى نوێى تورکیا، بەوهۆیەوە باکۆ توانى خاکە داگیرکراوەکانى لە جەنگى ناگۆڕنى کەرەباخ ئازاد بكاتەوە كە لەدەست ئەرمینیا بوو، ئەو جەنگە لە (2020) دەستى پێکردەوە، فڕۆکەى بێفڕۆکەوانى تورکیا بۆ ئازەربایجان رۆڵى یەکلاکەرەوەى هەبوو.

توركیا بە چڕى كار بۆ سەركەوتنى رێرەوى زەنگەزور دەكات

لەگەڵ ئەوەشدا سەرکەوتنى ئازەربایجان کۆتایى ئەو ململانێیە نییە، لایەنى گرنگترى لێکەوتەکانى ئەو جەنگە، بریتیە لەوەى دۆخێکى جیۆسیاسى نوێى هێناوەتە ئاراوە، تورکیا و ئازەربایجان هەوڵدەدەن لە مبیانەى ئەو سەرکەوتنە پەیوەندى و بەرژەوەندى هاوبەشیان بونیاد دەنێنەوە، هەردوو وڵات پێکەوە کار بۆ هاوبەشیەکى ناوچەیى دەکەن کە لە داهاتوو رێساکانى ئەو یارییە دەگۆڕێت، ئەوەش لە رێگەى درووستکردنى رێڕەوى زەنگۆزە، کە هەرێمى ناخیتشیفان بە خاکى سەرەکى ئازەربایجان دەبەستێتەوە و دەیگەینێت بە خاکى تورکیا، بەڵام لە راستیدا رێڕەوى زەنگەزور بیرۆکایەکى نوێ نییە.

سەبارەت بە تورکیا رێڕەوى زەنگەزور دەکەوێتە چوارچێوەى ستراتیژى ئامانجداریى ئەو ناوچەیە بۆ بەهێزکردنى رایەڵەکانى پەیوەست بە قەوقازى باشوور و وڵاتانى ئاسیاى ناوەڕاست، ئەو ناوچەیە نوێنەرایەتیەکى نەتەوەیى و زمان و کلتووریى و ئاینیە بۆ تورکیا.

لە مانگى تشرینى دووەمى ساڵى رابردوو رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆمارى تورکیا لە لوتکەى (10)ى سەرۆکى وڵاتانى رێکخڕاوى وڵاتانى تورک ئاماژەى بەوە کرد، رێڕەوى زەنگەزور تورکەکان بە نیشتیمانى باپیرانیان دەبەستێتەوە، لە واقیعشدا ئەو رێڕەوە لەو ناوچەیە شۆڕشێکى جیۆسیاسییە، ئەو پردە وشکانییە تاکە پردە تورکیا و ئازەربایجان پێکەوە دەبەستێتەوە لەوێشەوە بۆ دەریاى قەزوین و وڵاتانى رۆژهەڵاتى ئاسیایە.

ئەگەر ئەو پڕۆژەیە سەرکەوتوو بێت، ئەنقەرە دەبێتە خاوەنى کورترین رێگە بۆ وڵاتانى تورکیا لە ئاسیاى ناوەڕاست، کە دراوسێى رووسیا و ئێرانن، لەوەش گرنگتر بەهێزکردنى بوونیەتى لەو ناوچەیە.

ئێران بەربەستى سەرەکییە

ئێران بەهۆى هەڵکەوتەى جوگرافى کەوتۆتە سەر رێگە جیاوازەکانى جیهان، خاوەنى پێگەیەکى تایبەتە، بەڵام ئەگەر رێڕەوى زەنگەزور تەواو بکرێت، ئەوا تاران بەهۆى ئەو رێڕەوە بەشێکى زۆرى ئەو پێگەیەى لەدەست دەدات، جگە لەوەش بەشێک لە هیوا و پلانى سەرکردەکانى ئێران بۆ داهاتوو لە باشوورى قەوقاز کۆتایى پێ دەهێنێت.

ئێران لە ریزى پێشەوەى جووڵەى هاوپەیمانى زیانمەدەكانە دژ بە رێڕەوى زەنگەزور، بە درێژایى ماوەى رابردوو بێ دەنگ بووە، کاتێک ئەرمینیا لە (20%) خاکى ئازەربایجانى داگیرکرد ئێران بێ دەنگ بوو و هیچ نیگەرانییەکى دەرنەبڕى، سەرەڕاى ئەوەى باکۆ لە ئاین و مەزهەب هاوبەشى بوو بەڵام سەرسەختترین پاڵپشتى و ئەرمینیا بوو دژ بە ئازەربایجان، بۆیە شتێکى نامۆ نییە تاران بەڕوونى وەڵامى خواستەکانى یەریڤانى دایەوە.

لە دیدى ئێران رێڕەوى زەنگەزور ئامانجى پێگە و بەرژەوەندییە ئەمنى و سیاسى و ئابوورییەکانى باشوورى قەوقازە، پێى وایە ئەو رێڕەوە دەبێتە هۆى گەمارۆدانى جوگرافى، بۆیە ناوەندە ئێرانییەکان لە سۆنگەى ئەمنییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو رێڕەوە دەکەن، ئەوەش وایکردووە بە درێژایى ئەو چەند مانگەى رابردوو تاران بە کردەیى بەرپرسیارێتى هەڵگرێت و مانۆڕ و جووڵەى چالاک بکات بۆ کۆکردنەوەى هێزەکانى لەسەر سنوورەکان، ئەوەش لە پێناو رەوانەکردنى پەیامێکە کە ناوەڕۆکەکەى بریتییە لەوەى کە جڵەوى دەستپێشخەرى ئەو ناوچەیە لەدەستى خۆى دایە.

ئێران لە هەموو ئاستەكان دژ بە كردنەوەى رێڕەوى نێوان توركیا و ئازەربایجانە

دەکرێت لە جووڵەکانى ئێران دژ بە زەنگەزور بۆ چەند هۆکارێک بگرێتەوە،گرنگترینیان: رەتکردنەوەى گەیشتنى رێگەى وشکانى تورکیایە بۆ دەریاى قەزوین و ئاسیاى ناوەڕاست و دووبارە یەکخستنەوەى خەڵکى ئەو ناوچەیە، چونکە ئێران پێى وایە بەستنەوەى راستەوخۆى نێوان تورکیا و ئازەربایجان و کەمکردنەوەى نێوانیان پێگەى تورکیا لەو ناوچەیە بەهێز دەکات، ئەوەش دەبێتە هۆى ئەوەى ئێران جووڵە ئازادەکان و مانۆڕەکانى لەو ناوچەیە لەدەست بدات، کە بە ناوچەى دێرینى خۆى دەزانێت و نایەوێت تورکیا بارگرانى لەسەر درووست بکات، سەرەڕاى ئەوەى تورکیا پێشنیارى ئەوەى کرد، کە ئەو رێڕەوە تەنیا بە ئاراستەى رۆژهەڵات و رۆژئاوا نییە، بەڵکوو بە ئاراستەى باکوور و باشووریشە بۆ ئەوەى ئێران وەک وڵاتێك ببێت بە پرد، بەڵام کاردانەوەکانى ئێران لە هەموو کاتێک توندە، پێى وایە رێڕەوى زەنگزو رێڕەوێکى هاوپەیمانى ناتۆ و شوێنکەوتووانى بیرى تۆرانییە، ئەو پڕۆژەیە هەڕەشەیەکە بۆ بڵاوبوونەوەى نەتەوایەتى تورکیا لەو ناوچەیە، ئەوەوش وایکردووە تاران لە بەرزترین ئاست لێدوان بدات و رەتى بکاتەوە و پێى وابێت ئەوە گۆڕینى جیۆسیاسى ئەو ناوچەیە، وەزیرى دەرەوەى ئێران جەختى لەسەر ئەوە کردەوە هیچ گۆڕینێکى سیاسى لەو ناوچەیە قبووڵ ناکەین، عەلى خامنەئى رەخنەیى لە باسکردنى رێڕەوى زەنگەزور لە گفتوگۆکانى نێوان سەرۆکى تورکیا و ئێران گرت.

دواتریش حوسێن عەبدولەهیان، وەزیرى دەرەوەى ئێران ئاماژەى بەوە کرد، تاران رێگە بەهیچ گۆڕینێکى جیۆسیاسى لە باشوورى قەوقاز نادات، لە پاڵ سیاسییەکان سەرکردە سەربازییەکان بەردەوام جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە، کە رێگە بە هەنگاوێکى لەو جۆرە نادەن و بە هێڵى سوورى دەزانن، بە کردەیى کار لەسەر کۆکردنەوەى سەربازیى لە ناوچە سنوورییەکانى ئازەربایجان و ئەرمینیا دەکەن.

سەرەڕاى ئەوەش لە حاڵەتى جێبەجێکردنى ئەو رێڕەوە ئێران لە گەیشتن بە باکوورى ئەرمینا و رووسیا و جۆرجیا و ئەوروپا بێ بەش دەبێت، رێگەى تاران بە ئەوروپا بە رێڕەوى ئەرمینیا و ئازەربایجان و تورکیا تێدەپەڕێت، جگە لەوەش رۆڵى لە رێگەى پەڕینەوەى رۆژهەڵات و رۆژئاوا کەم دەبێتەوە، لە چەندین سوودى ئابوورى و جیۆسیاسى بێبەش دەبێت، بەتایبەت بە ئاستێکى بەرز پشت بە گواستنەوەى هەناردەکانى بۆ وڵاتانى دەریاى سوور لەسەر سنوورەکانى لەگەڵ ئەرمینیا دەبەستێت.

لە برى کارتى کۆنتڕۆڵکردنى بازرگانى تورکیا لەگەڵ ئاسیاى ناوەڕاست و ئەو باجەى تاران لەسەر بارهەڵگرەکانى بەرەو ئازربایجان و تورکمانتستان دەڕۆن ــ تاران لە (15%)ى نرخى ئەو گازەى باکۆ بۆ هەرێمى ناختشیفان بە رێگەى ئێران رەوانەى دەکات وەردەگرێت ــ بەوەش لە داهاتوو ئازەربایجان و تورکیا دەستێکى باڵایان دەبێت و ئێران ئەو دەستکەوتانەى بەدەستى دەهێنا لە دەستیان دەدات، ئەمجارە ئێران بۆ رێڕەوى کاڵاکانى پشت بە ئازەربایجان دەبەستێ باجى یەکەم بەو دەدات، بەگوێرەى لێدوانى سەرکردەکانى ئێران ئەو گۆڕانە قبووڵکراو نییە، کە وا راهاتوو بە تەنیا کۆنتڕۆڵى رێڕەوى بازرگانى و گواستنەوە لە ناوچەى قەوقاز و ئاسیاى ناوەڕاست بکەن.

بە درووستكردنى ئەو رێڕەوە هەژموونى ئێران پاشەكشەى گەورە دەكات

سەرەڕاى ئەوەى ئازەربایجان زۆرینەى شیعەیە، بەڵام ئێران بە گومانەوە لێى دەڕوانێت، هۆیەکەى ئەوەیە ئازەرییەکان دووەمین نەتەوە لە ئێران، ئازەرییە تورکەکان رێژەیان لە  (16 بۆ 25%) دانیشتوانى ئێران پێک دەهێنن، لە ئازەربایجان پێان دەڵێن، ئازەربایجانى باشوور.

بەکردەیى هەندێک جووڵانەوەى جوداخواز لەو پارێزگایانەى زۆرینە ئازەرین هەیە، دواى یەکخستنى ئازەربایجانى گەورە دەکەن، لەبەر ئەوەشە بەرپرسانى ئێران لە لێکەوتەکانى باکۆ لە سەرکەوتنى رێڕەوى زەنگەزور دەترس، چونکە ئەگەر هۆى ببێتە هۆى زیادبوونى هەستى نەتەوەیى و بیرى جوداخوازى لەو ناوچانەى ئازارەییەکان، کە تاران تێیدا باڵادەستە.

لە واقیعدا بڕوایەک لاى بڕیاربەدەستانى ئەمڕۆى ئێران هەیە، کە تورکیا کار بۆ دەرکردنى ئێران لە جوگرافیاى سیاسى لە باشوورى قەوقاز دەکات، ئەوەى گرنگە ئاماژە بەوەش بکرێت کە ئێران بە خۆبەزلزانییەوە مامەڵە لەگەڵ بیرۆکەى رێڕەوە ڕکابەرەکان دەکات، بۆ نموونە لە رابردوو رێڕەوى تورکیا ــ عێراقى لاواز کرد، پێى وابوو ئەو رێڕەوە هەوڵێکى ئەنقەرەیە بۆ شۆڕبوونەوە ناو عێراق لە پشتڕا، ئێستاش ئێران بەربەستى سەرەکییە لەبەردەم رێڕەوى زەنگەزور.

سەبارەت بە هەڵوێستى تورکیا، ئیدارەى ئەنقەرە خواستى ئەوەى هەیە بە شێوەیەکى پلان بۆ دراڕێژراو تێکەڵى رووداوەکانى ناوچەى قەوقاز بێت، لە لایەکى دیکەشەوە درکى بە قەبارەى هەڕەشەکانى ئێران کردووە، کە وەڵامى یەکەمجارى بە مانۆرى لەگەڵ ئازەربایجان  لەو ناوچە سنوورییەکانى لەگەڵ ئێران دایەوە.

ئەوەى مایەى ئاوڕلێدانەوەیە ئەردۆغان بۆ ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانى لەگەڵ ئەرمینیا مەرجى رەزامەندى کردنەوەى رێڕەوى زەنگەزورى داناوە، هەروەک بە راشکاوانە ئاماژەى بەوە کرد، کە ئەو کارە تەنیا لەسەر بەرەنگاربوونەوەى ئەو بەرستانە کورت نەکراوەتەوە کە یەریڤان هەوڵى سەپاندنیان دەدات لەبەردەم ئەو رێڕەوە بەڵکوو زۆربەى بەربەستەکان پەیوەستە بە تارانەوە.

تا ئێستا تاران داوا دەکات ئازەربایجان بیرۆکەى رێڕەوى زەنگەزور هەڵوەشێنێتەوە، لە دواین کۆبوونەوەى دووقۆڵى نێوان ئەرمین گریگۆریان، ئەمیندارى ئەنجوومەنى ئاسایشى ئەرەمەنى و خەلەف خەلوف، نوێنەرى تایبەتى سەرۆک ئازەربایجان لەگەڵ سەرۆکى ئێران، کە هۆشدارى دا، ئێران پێى وایە ئەو رێڕەوە خاڵى دەستپێکى ناتۆیە لەو ناوچەیە، بۆیە زۆربە توندى دژى هەموو ئەو هەوڵانەیە بۆ درووستکردنى خراونەتەگەڕ.

فرەنسا كار لەسەر ئاڵۆزكردنى پەیوەندییەكانى ئازەبایجان و ئەرمینیا دەكات

لە حاڵەتى سووربوونى تورکیا و ئازەربایجان لەسەر هەوڵەکانیان بۆ بەدیهێنانى ئەو ئامانجە، ئەوا ئێران لە ماوەیەکى نزیکدا زۆر چالاکتر دەبێت، بۆ ئەوەى هەڵوێستى رووسیا توندتر بێت، لەگەڵ تێینى ئەوەى ئێران لە بانگەشەکانى فۆکەسى لەسەر ئەوەیە کە ئەو رێڕەوە پیلانێکە بۆ ئەوەى شوێن پێى ناتۆ لەو ناوچەیە بکرێتەوە، هەروەک ئاماژە بەوە دەکات تورکیا ببڕەى پشتى هاوپەیمانى ناتۆیە

ئازەربایجان .... كێشەى ملكچەكردن

ئازەربایجان خاوەنى جوگرافیەكى فراوانە، بەڵام بەهۆى ئەو دۆخەى كە پێشتر تێیدا بووە، لە سوودوەرگرتن لە پێگەى جوگرافى بێبەش بووە، باكۆ پێى وایە رێڕەوى زەنگەزور دەبێتە بەشێك لە رێڕەوى ناوەڕاست، ئەوەش رێگەیەكى بارزگانییە چین و ئەوروپا لە رێگەى توركیاى ناوەڕاست بە یەكدى دەبەستێتەوە.

لە راسیتدا بایەخى رێگەى زەنگەزور تەنیا لە گەشەى ئابوورى ئازەربایجان و بوونى بە رێڕەوێكى لۆجستى سەرەكى لە ناوچەى قەوقاز و نێوان ئاسیا و ئەوروپا خۆى نادۆزێتەوە، بەڵكوو لەوە گرنگتر ئەویەوە كە ئەو رێڕەوە ئازەربایجان لەگەڵ باشوورى یەك دەخاتەوە، دەتوانێت ئازادانە و بەبێ بەربەست و گومرگ و خاڵى پشكینى ئەرمەنى بە هەموو خاكە جووداكراوەكانى  بگات.

ئەو رێڕەوە رۆڵى گرنگى لە ئاسایشى خاكە تازە ئازادكراوەكانى ئازەربایجان هەیە، ئازەرییەكان پێویستیان بە رێڕەوى ئێران نابێت بۆ ئەوەى سەردانى كۆمارى ناختشیفیان بكەن، كە خاوەنى ئۆتۆنۆمییە، بەهەمان شێوە لەگەڵ توركیاى هاوبەشى سراتیژى و سرووشتى، بۆیە باكۆ ئەو رێرەوە بە پێویستییەكى مێژوویى دەزانێت.

ئازەربایجان هەوڵدەدات بە زووترین كات ئەو رێڕەوە بخاتە بوارى جێبەجێكردن، وەزیرى دەرەوەى ئازەربایجان گوتى، ئەرمینیا حەزب بكات و حەزنەكات، وڵاتەكەى بەرەو كردنەوەى رێڕەوەى زەنگەزورە، ئیلهام علیێف، سەرۆكى ئازەربایجان جەختى لەسەر ئەوە كردەوە، جگە لە كردنەوەى رێڕەوى زەنگەزور بە زەربى هێز هیچ بژاردەیەكى دیكەى لەبەردەم نییە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەنقەرە و باكۆ بۆ كەمكردنەوەى ئاڵۆزییەكان و لێكتێگەیشتن بۆ كردنەوەى ئەو رێرەوە، لەردەوامن لە دانوستاندنەكانیان لەگەڵ ئێران.

لەو وتارەى چەند رۆژى رابردوو سەرۆكى ئەرمینیا ستایشى ئەرمینیاى كرد، پەندى لە رووداوەكانى رابردوو وەرگرتووە، بەشێوەیەكى قبوڵكراو مامەڵە دەكات، سەرەڕاى ئەو دۆخەى ئێستا ئازەربایجان سەرقاڵى پڕۆژەى ژێرخان و بونیادنانى رێگەى نوێى وشكانیە بۆ تەواوكردنى پەڕینەوەى بۆ ناوچەى زەنگەزور، سووربوون و هەوڵێكى روون لە ئازاربایجانەوە هەیە بۆ ئەوەى بە هەر جۆرێك لە جۆرەكان بێت ئەو رێڕەوە بكات بە حەقیقەتێكى واقیعى، لەلایەكى دیكەوە ئۆراڵ ئۆغلۆ، وەزیرى گواستنەوە و ژێرخانى توركیا جەختى لەسەر ئەوە كردەوە رێڕەوى زەنگەزور گۆڕانكارى بەسەردانایەت و لە (2028) تەواو دەبێت.

ئەرمینیا تونێلێكى داخراو

سەركەوتنى ئەم دواییەى ئازەریایجان بوو بە دێوەزمەیەك بۆ ئەرمینیا، تا ئێستاش ئەرمینیا لە ناوەندە نێودەوڵەتییەكان سەبارەت بە رێڕەوى زەنگەزور دەستبەردارى هەڵوێستى نەگۆڕ و كلاسیكى خۆى نەبووە، بە تەواوى وەك ئێرانە، بەشێوەیەكى سەرەكى یەریڤیان لە هەژموونى ئەنقەرە لەو ناوچەیە دەترسێت، پێى وایە ئەو رێرەوە دەبێتە كەمكردنەوەى سەروەرى وڵاتەكەى، لە داهاتووش یەكێتى خاكى وڵاتەكەى دەشێنێت، پێى وایە ئەوە دەبێتە هۆى بەهێزبوونى نەتەوایەتى تورك، لەبرى ئەو رێڕەوەش سەرۆكى ئەرمینیا پێشنیارى رێڕەوێكى دیكەى بەناوى رێڕەوى رێگە جیاوازەكانى ئاشتى، وڵاتەكەشى باڵادەست بێت بەسەریدا.

بەڵام لە واقیعدا هەڵوێستى ئەرمینیا زۆر لاوازترە، بەتایبەت سەركەوتنێكى سەربازى روونى ئازەربایجان هەیە، لە لایەكى دیكەشەوە سوپاكەى بە تەواوى پەكى كەوتووە، توانى نییە بچێتە جەنگێكى نوێوە، كاتێكیش بەراوردى ئابوورى و بازرگانى هەردوو وڵات دەكەین باكۆ زۆر بە روونى دیارە لەسەرووى ئەرمینیایە.

ئەرمینیا ترسى لە چوونى تۆركیا بۆ باشوورى قەوقاز هەیە

ستیڤن، بلانك، لێكۆڵەر لە پەیمانگەى ئەمەریكا بۆ لێكۆڵینەوەى سیاسەتى دەرەكى، پێى وایە ئەرمینیا ئەو كاریگەرییەى نییە بتوانێت شكست بە رێرەوى زەنگەزور بهێنتێت، هۆیەكەشى لێكەوتەكانى جەنگە لە ئۆكراینا، كە واى كردووە مۆسكۆ بەشێوەیەكى كوێرانە بایەخ بەو جەنگە بدات.

ئەرمینیا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەى رێڕەوى زەنگەزور بیخاتە چوارچێوەى رۆژئاوا و لۆبى ئەرمەنى لە فەرەنسا و ئەمەریكا بەهێز بكات، بەكردەوە ئەمەریكییەكانى بانگهێشتى ئەو ململانێیە كردووە، ئەوەش بووە ئەنجامدانى مەشق لەگەڵ سوپاى ئەمەریكا، بەڵام ئەو كارە بووە هۆى ئەوەى مۆسكۆ زۆر تووڕە بكات، لە چەند رۆژى رابردووش بووە هۆى ئەوەى كە ئەو دوو هاوپەیمانە كلاسیكییە لە یەك كاتدا لەسەر كورسى دانانیشن، دەبێت یەریڤان دەستبەردارى سیاسەتى دوولایەنە ببێت.

لە ماوەى رابردوو ئەرمینیا چەكى بەهێزى لە هندستان كڕیووە، ئەوەى جێگەى ئاماژە بۆ كردنە كە بووە بە گۆڕانێكى سەرەكى لە گەشەكردن و جوگرافیاى ناوچەكە، سەرۆكى ئازەربایجانیش جەختى لەسەر ئەوە كردەوە، ئەو مامەڵەى هندستان لەگەڵ ئەرمینیا مایەى خۆشحاڵى نییە.

یەكێتى ئەوروپاش لەو ململانێیە هاوبەشە، بە رێگەیەكى پێچەوانە پاڵپشتى هەڵوێستى ئەرمینیا دەكات، پاشان لە هەمان كاتب ە گەورەترین كڕیارى نەوت و گازى ئازەربایجان بۆ فەرەنسا دادەنرێت، لە مانگى تشرینى یەكەمى رابردوو پاریس هەوڵى دا وەك زلهێزێك لە باشوورى قەوقاز مامەڵە بكات، چەكى بۆ ئەرمینیا رەوانەكرد، بەرپرسێكى سەربازیش بۆ مەشق بە سەربازانى ئەرمینیا، لە پاڵ ئەوانەش پێداویستى سەربازیى پێدان، هەندێك لە راپۆرتەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن ئەرمینیا بە چەك و پێداویستى سەربازیى هاوكارى هەندێك گرووپى جووداخواز لە كەرەباغ دەكات.

چەندین جار بەرپرسانى ئازەربایجان فەرەنسایان بە هەڵسوكەوتى داگیركارى نوێ نابردووە، هەروەك ئیلهام علیێف فەرەنساى بە كاركردن لەسەر زیادكردنى ئالۆزییەكان تۆمەتبار كرد.

لە لایەكى دیكەوە ئەرمینا بە پاڵپشتى هەموو وردەكارییەكانى هەڵوێستى ئێرانى لەسەر رێڕەوى زەنگەزور كرد، گرەو لەسەر هەڵوێستى تاران بەرانبەر ئەنقەرە و باكۆ دەكات، ئەوە ئاماژەیە لەسەر نزیكبوونەوەى ئەم دوایەى ئێران و ئەرمینیا.

ئێران لە ناوچەى سونیك لە باشوورى ئەرمینیا لە سنوورى ئازەربیجان كونسوڵخانەى كردەوە، كۆبوونەوەى بەرپرسانى باڵاى هەردوو وڵات زیادى كردووە، لە پاڵ ئەوەشدا پەیوەندى ئابووریان بەهێزكردووە، بەڵام لە واقیعدا ئێران چەندین جارە ئەرمینیا وەك كارتى فشار بۆ بەدیهێنانى بەرژەوەندییە جیۆسیاسى و ئابوورییەكان بەكاردەهێنێت.

رووسیا و دەستگرتن بە كارتەكان

مۆسكۆ هەژموونێكى بەهێزى بەسەر تاران و ئەرمینیاوە هەیە، بەهێزترین لایەنە بۆ دیاریكردنى داهاتووى رێڕەوى زەنگەزور هەیە، ئەوەش لەبنەڕەتەوە گرەنتى ئەو ناوچەیە دەكات بۆ راگرتنى جەنگ.

سەرەڕاى هەبوونى بنكەى سەربازیى رووسى و هەبوونى (10) هەزار سەربازى ئەو وڵاتەش لە ئەرمینیا و پشتبەستنى بەچەكى رووسى و ئەندام لە رێكرخراوى كۆمەڵكوژى ئەمەرمەن، بەڵام ئازەربایجانى تێدا نییە، بەڵام مۆسكۆ ئەو داوایەى ئەرمینیاى پشتگوێخست، كە داوا لە ئازەربایجان بووەستێنێت و زەوییەكانى وەرى گرتۆتەوە بۆ یەریڤانى بگێڕێتەوە.

رووسیا دەستبەردارى كارتەكانى نابێت

ئەوەش شۆكێك و بێ هیوایەكى لەلاى ئەرمینیا درووست كرد، كە چاوەڕوانى هاوكارى سەربازیى لە مۆسكۆ دەكرد، كە چەندین ساڵە لایەنگریەتى و هاوسەرگیریەكى كاسۆلیكیان هەیە و لە داگیركردنى بەشێكى خاكى ئازەربایجان هاوكارى بوو، بۆیە لە ساڵى رابردوو لەدواى كۆنتڕۆڵكردنەوەى هەرێمى كەرباغ لەلایەن ئازەربایجانەوە ئەرمینیا رایگەیاند، چاو بە هاوپەیمانى ستراتیژى لەگەڵ رووسیا دەخشێنێتەوە.

ئاشكرایە لێكەوتەكانى جەنگى دژ بە ئۆكراینا كاریگەرى لەسەر گۆڕینى سیاسەتى رووسیا بەرانبەر ئازەربایجان هەبوو، بەتایبەت دواى سزاكانى رۆژئاوا بۆ سەر رووسیا، ئەو وڵاتە لەگەڵ توركیا پێویستى بە كردنەوەى هێڵى زیاتر هەیە، چونكە سزاكانى رۆژئاوا ئاستەنگى بۆ كاروانەكانى رووسیا بەرەو رۆژئاوا گرتووە.

رووسیا لەبنەڕەتەوە بە بیرۆكەى رێڕەوى زەنگەزور دڵخۆش نییە، بە ئاڵنگەرییەكى دەزانى، بەڵام تا ئێستاش هاوپەیمانێكى متمانەپێكراوى ئەرمینیایە و دەخوازێت لە پاڵپشتى بەردەوام بێت، هەروەك سەربازەكانیشى لەسەردەمى رووخانى یەكێتى سۆڤیەتەوە لەسەر سنوورەكانى ئەرمینیان.

مۆسكۆ حەزى بەو مانەوە هەیە، چونكە هەبوونى سەربازى لەو ناوچەیە هەژموونى زۆرى پێداوە، سەرەڕاى ئەوەش هێشتا پلانى بۆ زیادكردنى هێزى سەربازیى لەو وڵاتە هەیە، ئەوەش بە ئاماژەیەكى گرنگ بۆ هەموو لایەك دادەندرێت، لەگەڵ ئەوەشدا دۆخى جەنگى رووسیا دژ بە ئۆكراینا رووسیاى ناچاركردووە لە پێناو بەهێزكردنى تواناكانى كارتەكانى تێكەڵ بكات تاوەكوو تواناى هەڕەشەكانى و سازەشەكانى لە بەرژەوەندییەكانى لەو ناوچەیەكى فراوانتر هەبێت.

سەرچاوە: نون پۆست