پەیوەندییەكانی توركیا و ئیسرائیل لەسەر لێواری پچڕانە وەرگێڕان

نوچە نێت

نووسینى: سۆنەر چاگابتاى

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها

سەرەڕای نێوەندگیرییەكانی ئەمەریكا لە نێوان تورکیا و ئیسرائیل، بەڵام تیرۆركردنی ئیسماعیل هەنییە، یەكێك لە سەركردەكانی بزووتنەوەی حەماس لەناو تاران هەڵوێستی ئەنقەرەی بەرانبەر تەلئەبیت توندتر كرد، وای كرد لەسەر ئاستی دیپلۆماسی و ئابووری هەنگاوی توندتر بنێت.

لەبەر هۆكاری سیاسی و كەسی كوشتنی ئیسماعیل هەنییە خاڵی گۆڕانكارییە لە پەیوەندییەكانی توركیا و ئیسرائیل، جگە لەوەش پەیوەستە بە پەیوەندی ئەنقەرە و پاڵپشتییەكانی لە ماوەی نزیكەی (20) ساڵ بۆ حەماس.

رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا هەنییە زۆر باش دەناسێت، وەك یەكێك لە ئەندامانی خێزانەكەی مامەڵەی لەگەڵ دەكرد و پاسەوانی بۆ دابین كردبوو.

لەسەر ئەرزی واقیع بەر لە ماوەیەكی كورت پێش كوژرانی، ئەردۆغان بانگهێشت  هەنییەی بۆ پەرلەمانی توركیا كرد، بۆیە كوشتنی بوو بە شۆكێك و ئیحراجیەكەی زیاتر كرد، لێرەوە بە نیمچە دڵنیایی ئەردۆغان وەك سوكایەتی بەخۆی لە كوشتنی هەنییە دەڕوانێت و داوای كرد هەڵوێستەكان بەرانبەر حكومەتی ئیسرائیل توندتر بكەن. 

لە داهاتووش بڕیاربەدەستانی تورك لە سیاسەتی دەرەوە و گەلی توركی پاڵپشتی ئەو گۆڕانكارییانەى سەرۆکى وڵاتەکەیان دەكەن، چونكە زۆرێك پێیان وایە ئەو هەڵمەتەی ئیسرائیل دژ بە حەماس لە كەرتی غەزە لە شوێنی خۆی نییە، بە شێوەیەكی زۆر خراپ جێبەجێی دەكات، كوژرانی خەڵكی سڤیل بووە بە پەڵەیەكی ناشیرن بۆ ئیسرائیل.

وەك هەنگاوی سەرەتایی توركیا  لە حەوتی ئەم مانگە چووە پاڵ دۆسیەی دادگای نێودەوڵەتی كە باشووری ئەفریقیا لە دادگای نێودەوڵەتی بە ئامانجی دادگاییكردنی ئیسرائیل بە تۆمەتی تاوانی كۆمەڵكوژی لە غەزە سکاڵاى تۆمارکردووە، سەرەڕای ئەوەی راپۆرتی ئەنقەرە بۆ دادگاكە خۆی لە پابەندی بە قبووڵكردنی حكومی كۆتایی پاراستووە، بەڵام ئەم هەنگاوە دیپلۆماسییە گەورەیە بەشێكە لە رێكارەكانی دیكەی توركیا لە ماوەیەكی نزیك دەیگرێتەبەر، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەری لێكەوتەی لەسەر سیاسەتی ئەمەریكا و پەیوەندییەكانی توركیا و ئیسرائیل وەك یەك هەیە.

بیست ساڵ پەیوەندی لەگەڵ حەماس

بۆ یەكەمجار لە ماوەی حكومڕانی ئەردۆغان لە ساڵی (2006) بەفەرمى پەیوەندی تەلەفۆنی لەگەڵ خالید مەشعەل، سەرۆكی ئەو كاتەی بزووتنەوەی حەماس ئەنجام دا، كە ئەو كاتە توركیا پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ ئیسرائیل هەبوو، كە ریشەكەی دەگەڕایەوە بۆ لە (1948) کە ئەو کاتە تورکیا دانى بە دەوڵەتى ئیسرائیل داناوە، (بە درێژایی ئەو ماوەیە توركیا تاكە وڵاتی زۆرینە مسوڵمان بوو دانی بە دەوڵەتی ئیسرائیل دانابوو).

لە نەوەدەكان پەیوەندییەكانی ئەنقەرە و تەلئەبیب بەرەوپێش چوو، گەشتیاری ئیسرائیل بەشێوەیەكی بەرچاو بۆ توركیا زیادی كرد، رێككەوتنی بازاڕی جۆراوجۆری ئازادیان واژۆ كرد، سەردانەكان لە ئاستی باڵا و هاوكاری هەواڵگری و سەربازیی بەهێز بوو.

بەڵام ئەو پەیوەندییە بەهێزە لە دیدی مێژووییەوە نەبووە هۆی هەڵوێستێك دژ بە فەڵەستنییەكان، لە كاتێكدا پەیوەندییەكان لەگەڵ ئیسرائیل بەهێز دەبوو، بۆ نموونە لە کۆتایى حەفتاکان توركیا پەیوەندییە لەگەڵ بەرەی رزگاریخوازی فەڵەستینی بهێز كرد، لە 1988 یەكەمەكان بوو دانی بە دەوڵەتی فەڵەستین لە دەرەوەی وڵات دانا،  وەک بەشێكیش لە رێككەوتنی ئۆسڵۆ بۆ ئاشتی پاڵپشتی دەسەڵاتی فەڵەستینی كرد.

ئەو گۆڕانكاریانە لە سەرەتای ئەو سەدەیە گۆڕانكاری بەرچاوبوون، بەشێكی بۆ بەریەكەوتنی سەربازیی نێوان ئیسرائیل و حەماس دەگەڕایەوە، بەڵام لە واقیعشدا بۆ ئەوە دەگەڕایەوە ئەردۆغان پلەی یەكەمینی دا بە بزووتنەوەی حەماس لەسەر حیسابی گرووپەكانی دیكەی فەڵەستین، لەوانەش بزووتنەوەی فەتح كە پارتی سەرەكییە لە دەسەڵاتی فەلەستین، ئەوەش بە پێچەوانەی خواستى ئیسرائیل و ئەمەریكا بوو كە حەماس وەك گرووپێكی تیرۆرستی و نایاسایی سەیر دەكەن، بەڵام ئەنقەرە حەماس بە دەنگێكی شەرعی و كاراكتەرێكی سەرەكی لە دژی خەباتی رەوا دژ بە ئیسرائیل سەیر دەكرد، جگە لەوەش ئەنقەرە لە سەرەتاوە بە نیمچە ئاشكرا میوانداری بەرپرسانی بزووتنەوەی حەماس دەكرد، سەرەڕای ئەوەی رێگەی بە میوانداری بەرپرسە باڵاكانی نەدەدا.

ماوەیەكی زۆر بەر لەو جەنگەی ئێستای غەزە توركیا نییەتباشی بەرانبەر ئیسرائیل كەمی كردبوو، هەوڵەكانی بۆ هاوكاری حەماس تووڕەیی ئیسرائیلی زیاد كردبوو، ئەوەش لە ئەنجامی پاشەكشەی هەنگاو هەنگاوی تا ئاستی نیمچە پچڕان. لە (2010) بەهۆی كەشتی نێودەوڵەتی بە ئامانجی كۆتاییهێنان بە گەمارۆی ئیسرائیل لەسەر كەرتی غەزە هێرشی كۆماندۆی ئیسرائیل بۆ سەر سەرنشینانی كەشتییەكە كە لە ئەنجامدا هەشت هاووڵاتی تورك و  دوو هاووڵاتی هەڵگری پاسەپۆرتی توركی ــ ئەمەریكی بوون كوژران، پەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و تەلئەبیب بە تەواوی تێكچوو.

پاشان پچڕانی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان بۆ ماوەیەكی زۆر تاوەكوو كانوونی یەكەمی (2022) لەدوای نێوەندگیری ئەمەریكا پەیوەندییەكانیان ئاسایی نەبۆوە.

لە چوارچێوەی پڕۆسەی دووبارە كۆنكتڕۆڵكردنەوە توركیا پابەند بوو بە دانانی سنوورێك بۆ حەماس لەسەر خاكی وڵاتەكەی بەڵام جەنگی ئێستا و تیرۆركردنی ئیسماعیل هەنییە هەڕەشەن بۆ سەر هەموو ئەو بەرەوپێشوەچوونانە و پچڕانی بەیەك جاری، ئەمجارە واشنتن دەكەوێتە دۆخێكی قوورست لە حاڵەتی تێكچوونی پەیوەندییەكان بە یەكجاری.

رێكارەكانی ئەنقەرە بۆ ئەگەری چەند سزایەك 

لەسەرەتای هێرشەكانی ئیسرائیل لە ساڵی رابردوو توركیا چەند رێكاری دژ بە ئیسرائیل گرتۆتەبەر، پێشبینی دەكرێت ئەو رێكارانە لەدوای كوژرانی هەنییە چڕتر بكرێتەوە. لەسەر ئاستی دیپلۆماسی ئەردۆغان چووە پاڵ بەرپرسانی دیكە گوتارەكانی بەرانبەر ئیسرائیل توندتر كرد، لەوانە راگەیێندراوێكی (13)ی ئایار كە ئیسرائیلی بە كۆمەڵكوژی تۆمەتبار كرد.

لەسەر ئاستی ئابووری توركیا لە نۆی نیسان كۆمەڵێك كۆتوبەندی خستە سەر بازرگانی، لەدووی نیسان  هەموو چالاكییەكی هەناردە و هاوردەی لەگەڵ ئیسرائیل راگرت، راشیگەیاند ئەو راگرتنە تاوەكوو كاتی ئاگربەستی هەمیشەیی و رەوانەكردنی هاوكاری مرۆیی بۆ غەزە بەردەوام دەبێت.

وەك وەڵامێك بۆ كوشتنی هەنییە ئەگەری هەیە توركیا میكانزمەكانی بە چەند رێگەیەك دژ بە ئیسرائیل فراوان بكات.

درووستكردنی بەربەست لە هەماهەنگی لەگەڵ هاوپەیمانی ناتۆ، جگە هەنگاوەى چوونیەتى بۆ دادگای نێودەوڵەتی، بەگوێرەی چەند راپۆرتێك ئەگەری بەهێز ئەوەیە توركیا راگرتنی تەواو بەسەر هەماهەنگی ناتۆ لەگەڵ ئیسرائیل بسەپێنێت، چونكە هەموو بڕیارەكانی ناتۆ پێویستی بە كۆدەنگییە، بەگوێرەی هەندێك راپۆرت توركیا لەسەرەتای جەنگی غەزە توانیوویەتی هەندێك هەماهەنگی وەك كۆبوونەوە و مەشقی هاوبەشی نێوان ناتۆ و ئیسرائیل رابگرێت، بەڵام هێشتا نەگەیشتۆتە وەستانی تەواو، چونکە رێگەی بە هەندێك رێكاری هاوبەش داوە وەك راگەیێندراوی هاوبەش سەبارەت بە هێرشی حەوتی ئۆكتۆبەر بۆ سەر ئیسرائیل، بەڵام لەوانەیە لە داهاتوو مافی ڤیتۆ دژ بە هەموو دەستپێشخەرییەكانی پەیوەست بە ئیسرائیل لە ناتۆ بەكاربهێنێت.

سزا بازرگانی و كۆت و بەندەكانی سەر بواری ئاسمانی: لە دووی مانگی ئایار توركیا بایكۆتەكەی بەهێز كرد،  ئەوەشى ئەم بۆشایەى پڕکردەوە رێگەدان بوو بە بەكارهێنانی وڵاتانی سێیەم وەك یۆنان لەلایەن كۆمپانیا توركیایەوە بۆ بەردەوامی بازرگانیان لەگەڵ ئیسرائیل.

توركیا دەتوانێت رەوانەكردنی وزە لە بەندەری جیهانەوە بۆ دەریای ناوەند رابگرێت، كە ئێستا نەوت لە ئازربایجانەوە بە توركیا دەگوازرێتەوە بۆ ئیسرائیل، لە كۆتایش ئەگەر هەیە توركیا بیر لەوە بكاتەوە ئاسمانی وڵاتەكەی بەڕووی ئەو فڕۆكانەی هاتوچۆی ئیسرائیل دەكەن دابخات.

بژاردە ئەتۆمییەکان كە ئەگەری ئەوە هەیە رێكاری زۆر مەترسیدار بگرێتەبەر ئەویش پچڕانی پەیوەندییە تا كاتێكی نادیار، بۆ نموونە ماوەی مانگێكە كەشتیەكی نوێ لە ئیستەنبۆڵ چاوەڕوانی رێگەدانە بۆ ئەوەی بچێتە ئاوەكانی غەزە و گەمارۆی ئیسرائیلی تێك بشكێنێت، توركیا دەتوانێت گڵۆپی سەوزی بۆ هەڵبكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی شەڕ لە ناوچەی غەزە هەیە، بە دڵنیایش ئیسرائیل هێرشی سەربازی دەكاتە سەر، ئەوەش ئەگەری دووبارە بوونەوەی رووداوی ساڵی (2010) یاخود خراپتریشی هەیە بۆیە تا ئێستا رێگەى پێ نەرداوە.

ئەگەرێكی دیكەی مەترسیدار ئەوەیە توركیا بە فەرمی و بە ئاشكرا میوانداری سەركردەكانی بزووتنەوەی حەماس بكات، یاخود پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل هەڵپەسێرێت.

بژاردەكانی ئیسرائیل

یەكێك لە بەرەوپێشچوونە گرنگەكان كە سنوور بۆ تۆڵەكردنەوەی توركیا بە خواستی ئەردۆغان دادەنێت برتییە لە رۆڵی داهاتووی ئەنقەرە لە غەزە، چونکە تورکیا سوورە لەسەر بەشدارییکردن لە ئاوەدانكردنەوەی كەرتی غەزە و تێگەیشتن لە سیاسەتی فەڵەستین و نێوەندگیری بۆ چارەسەركردنی درێژخایەنی ململانێنی ئیسرائیل ـ فەڵەستین بۆ هاوكاری گەلی فەڵەستین و قووڵكردنەوەی پێگەی خۆی وەك هێزێكی ناوچەیی.

جگە لەوەش ئەگەر ئیسرائیل لە رێگەی نێوەندگیرە ناوچەیییەكانی وەك ئیمارات پەیامى ئەرێنى بنێرێت، كە كرۆكەكەی ئەوەیە توركیا رۆڵی لە دووبارە داهاتووی غەزە هەبێت، ئەردۆغان دوودڵ دەبێت لە جێبەجێكردنی سزا ئابوورییە توندەكان و ئەو بژاردانەی لەسەرەوە باسمان كرد.

تەنانەت لەو سیناریۆیەش توركیا بەردەوام دەبێت لە رەخنەگرتنی ئیسرائیل، وەك دەردەكەوێت ئیسرائیل ئامادەیی ئەوەی هەیە بەرگەی رەخنەی زیاتری دیپلۆماسی بگرێت بەبێ وەڵامدانەوە، بۆ نموونە ئەگەر رەخنە لە ئەنقەرە بگرێت، یاخود رێكارێك بگرێتەبەر هەڕەشەر بێت بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی توركیا لە دەریای ناوەند، وەك پاڵپشتی هاوپەیمانی لەگەڵ یۆنان، ئەوا ئەردۆغان زۆر زیاتر تووڕە دەكات، بۆ ئەوەی پەنا بباتە بەر سەپاندنی سزای توندتر.

ئەگەری هەیە ئاڵۆزییە ببێتە هۆی درووستكردنی كێشە لە پەیوەندییەكانی نێوان ئەمەریكا و توركیاش، بەتایبەت لە كۆنگرێسی ئەمەریكا دەنگەكانی پاڵپشتی یۆنان و ئیسرائیل لە دەنگەكانی پاڵپشتی توركیا بەهێزترە، نیمچە دڵنیاییەك هەیە كە كۆی ئەو رووداوانە پێكەوە پەیوەندییەكانی ئەنقەرە و تەلئەبیب دەباتە دواى خاڵی ئاساییکردنەوەى ئەو پەیوەندییانە.

ئەمەریكا تەنیا چەند ئامرازێكی كەمی راستەوخۆ و كارای بەشێوەی راستەوخۆ بۆ رێگری لە پچڕانی پەیوەندی نێوان ئەو دوو وڵاتە لەبەردەستە، بەڵام پێویستی بە خستنەڕووی میكانزم هەیە، ئەوەش لەبەر لێكەوتەكانیەتی.

دەكرێت یەكێك لە بژاردەكان راوێژكردن بێت لەگەڵ ئیمارات، كە هاوپەیمانی هەریەك لە ئیسرائیل توركیایە، تاوەكوو راوێژ پێشكەش بكات بۆ ئەوەی ئیەو دوو وڵاتە خۆیان لەو هەنگاوانە بپارێزن كە دەبێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندی نێوانیان.

بژاردەیەكی دیكە بریتییە لە دیاریكردنی رووبەرێكی پێشوەختە بۆ رێكخراوە ناحكومییەكانی توركیا كە بەشداربن لە ئاوەدانكردنەوەی غەزە، ئەوەش لە چوارچێوەی كاركردن لەگەڵ ئیسرائیل و وڵاتانی دیكەی وەك ئیمارات و میسر و یەكێتی ئەوروپا.

پێویستە لەسەر ئیدارەی بایدن پەیامەكانی لەنێوان بەرپرسان لەسەر ئاستی ئەنجوومەنی وەزیران و هاوتا توركی و ئیسرائیلییەكانی بەهێز بكات.

بۆ نموونە پێویستە ئەمەریكا داوا لە بەرپرسانی ئیسرائیلی بكات لە لایەنی سیاسییەوە خۆیان ل لێدوانی هاندان بپارێزن، وەك ئەو لێدوانەی ماوەی رابردووی یئسرائیل كاتس، وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل كە ئەردۆغان بە دیكتاتۆری دژە سامی ناوبردبوو، یاخود هەوڵدان بۆ درووستكردنی ناكۆكی لەنێوان سەرۆكی توركیا ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆیی، كە ئەوە ستراتیژێكە بۆی هەیە كاردانەوەی پێچەوانە لە شەقامی توركی درووست بكات، چونكە شەقامی توركی لە مافدان بە دەستوەردانی بێگانە لە سیاسەتی وڵاتەكەی زۆر هەستیارن.

لەدوای پچڕانی پەیوەندییەكان لە 2010 دووبارە بونیادنانەوەی پەیوەندییەكان بە نێوەندگیری زیاتر لە (10) ساڵی پێویستبوو، بۆیە پێویستە واشنتن هەوڵەكانی بۆ پارێزگاری لە پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دوو هاوپەیمانە سەرەكییە خێراتر بكات.

سەرچاوە: پەیمانگەى واشنتن

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین