Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

بەهۆی لێكۆڵینەوەەی حكومەت لەگەڵ چەند كەسایەتییەكی ئۆپۆزسیۆن و رەخنەكان لە دۆخی ئابووری توركیا دووبارە ناكۆكی لەنێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان و كۆمەڵەی گشتی یەكێتی بزنسمان و پیشازیی توركیا (تۆسیاد) سەری هەڵدایەوە.

لە چەند رۆژی رابردوو ئۆرهان تۆرات، سەرۆكی تۆسیاد و عومەر ئاراس سەرۆكی ئەنجوومەنی راوێژكاری كۆمەڵەی تۆسیاد كە بە بەهێزترین رێكخراوی ئابووری توركیا دادەندرێت بەهۆی سیاسەتی ئابووری و بڕیارەكانی لادانی سەرۆك شارەوانییەكان، كە لە رابردوو بە دەنگی خەڵك ئەو پۆستانەیان وەرگرتووە، ، رەخنەی توندیان ئاراستەی حكومەتی توركیا كرد.

تۆرات لە وتارێكی دا لە كۆبوونەوەی ئەو كۆمەڵەكە گوتی، بەگوێرەی یاسای نوێ دەكرێت فەرمانبەرانی گشتی لەلایەن ئەنجوومەنی چاودێری حكومەتەوە لابدرێن و قەیومیان لە شوێن دابندرێت.

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی گوتی، دامەزراندنی رێكخراو بۆ ئەنجامدانی تاوان ئاسانترە لە دامەزراندنی كۆمپانیایەك، هیچ هەوڵێكیش بۆ كۆتاییهێنان بە تاوانی كوشتنی ئافرەت و مامەڵەی خراپ لەگەڵ منداڵان نییە، هۆكاری هەموو ئەو كێشانەی نەمانی متمانەیە بە یاسا.

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی گوتی، سەرەڕای ئەوەی پاڵپشتی پڕۆگرامی محەمەد شیمشەك وەزیری دارایی و ئابووریان كرد، بەڵام ناتوانین بڵێین، لە بواری ئابووری لە هەموو شتێك وەك پێویست بووە.
لەلایەكی دیكەوە ئاراس گوتی، لە ماوەی رابردوو كۆمەڵێك شتی نائاسایی روویداوە، لادانی سەرۆك شارەوانییە هەڵبژێردراوەكان و دوورخستنەوەیان لە پۆستەكان و دانانی قەیووم لەشوێنیان، پاشان كردنەوەی دۆسیەی لێكۆڵینەوە بۆ سەرۆكی پارتێكی سیاسی.

پەیوەست بەو دۆسیانەی دژ بە ئەكرەم ئیمامئۆغلۆش، سەرۆكی شارەوانی ئیستەنبۆڵ، ئاراس عومەر سەرۆكی ئەنجوومەنی راوێژكاری كۆمەڵەی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، كردنەوەی دۆسیە دژ سەرۆكی شارەوانی ئیستەنبۆڵ بەهۆی گوتارەكانی بووە.

لەبەرانبەردا ئەردۆغان ئەو رەخنانەی كۆمەڵەی تۆسیادی رەتكردەوە و جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، كە ئەوانە لێدوانی ئیستفزازین و سنوورەكانیان تێپەڕاندووە.

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی گوتی، "ئێوە سنووری خۆتان لە توركیای نوێ دەزانن، لە توركیای كۆن ئەو كۆمەڵە هەوڵی دیاریكردنی سیاسەتەكانی دەدا، ئێستا خۆیان لەبەرانبەر حكومەت دەبینییەوە كە هەژموونی سیاسی و كۆمەڵایەتی توركیا لەو ناوچەیە فراونە، لە دیموكراسی ئەگەر رەخنە بونیادنەر بێت رەت ناكرێتەوە، حكومەتەكانی پارتی دادوگەشەپێدان وای كرد توركیا لە واقیعدا قسە بكات.

ئەردۆغان لە بەشێكی دیكەی قسەكانی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، كە حكومەتی ئێستا بەردەوامە لە بەرەنگاربوونەوەی هەڵاوسان تێچووی ژیانی ناوخۆ، هەروەك هەوڵی زۆریش بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر دەدات، ئەوەش لەگەڵ ئاراستەی تۆسیاد یەك ناگرێتەوە، بۆیە پێویستە ئەو كۆمەڵە فێر بێت وەك كۆمەڵەی كار هەڵسوكەوت بكات، هەڵوێستەكانی پێشووی تاوەكوو ئێستا لە بیرەوەریمان ماوە.

بەگوێرەی داواكاری گشتی لە ئیستەنبۆڵ لەدوای ئەو لێدوانانە دۆسیەی لێكۆڵینەوە لەگەڵ هەریەك لە ئاراس و تۆران كرایەوە، بەتۆمەتی هەوڵدان بۆ درووستكردنی كاریگەری لەسەر دادگا و بڵاوكردنەوەی زانیاری نادرووست.
رۆژنامەكانی توركیا ئاماژە بەوە دەكەن ئاراس و تۆران بە مەرج ئازادكراون و رێگەی گەشتكردنیان بۆ دەرەوە لێ قەدەغەكراوە و چاودێری دادگایان خراوەتەسەر.

بەو بەرەنگاربوونەوە توركیا گەڕێكی دیكەی ئاڵۆزی بەردەوامی نێوان ئەردۆغان و تۆسیاد بەخۆییەوە دەبینێت، كە بەو رێكخراوە دەڵێن، یانەی سەركردەكان.

تۆسیاد كێیە؟

كۆمەڵەی بزنسمان و پیشەوەرانی تورك "تۆسیاد" گەورەترین رێكخراوی بازرگانییە لە توركیا تۆڕێكی گەورەیە لە كۆمپانیاكان رۆڵی سەرەكیان لە ئابووری توركیا هەیە، ئەو ئەو رێكخراوە لە (1971) دامەزراوە، رێكخراوێكی خۆبەخشی سەربەخۆی ناحكومیە، ئامانج لێی خۆشگوزەرانی گشتییە لە میانەی پڕۆژەكانی تەركیز دەخاتە سەر گەشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی.
دامەزراندنی ئەو رێكخراوە لەسەر دەستی (12) كەس بووە، هەریەك لە وەهی كۆچ و ساقب سەبانچی و عوسمان بۆینەر، وەك گەورەترین بزنسمانی توركی بەشداربوونە. زانیارییەكانی لە ماڵپەڕی تۆسیاد ئاماژە بەوە دەكەن ئەو رێكخراوە نزیكەی (4500) كۆمپانیای لەخۆی گرتووە، نزیكەی لە (50%)ی داهاتی نیشتیمانی ناگشتییە لە توركیا و (85%)ی لە بازرگانی دەرەوەی وڵاتە.

نزیكەی لە (50%)ی ئەندامانی ئەو رێكخراوە لە كرێكارەكانی جگە لە كەرتی گەشتی و كشتوكاڵ تۆماركراون و بە نزیكەی لە (80%) باجی كۆمپانیاكانن. تۆسیاد جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە لەسەر بەرگری لە بنەمای دیموكراسی هاوبەش و بەشدار لە پێشبڕكێی بازاڕ و هەوڵدان بۆ بەدی هێنانی گەشەی بەردەوام و پارێزگاری لە ئازادییە جیهانەكان و مافەكانی مرۆڤ دەكاتەوە.

چەند وێزگەیەك لە ململانێ لەگەڵ ئەردۆغان

ململانێی تۆسیاد و ئەردۆغان نوێ نییە، بەڵكوو لە (2002)ەوە كە ئاكپارتی دەسەڵاتی گرتۆتەدەست چەندین ئاڵۆزی كەڵەكە لەنێوانیان هەیە، ناكۆكییەكانیان لەسەر سیاسەتی ئابووری و پەیوەندییەكان لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا و ئازادی رادەبڕینە.

ناكۆكییەكان لەو كاتەوە لەسەر چەندین پرسی سیاسی و كۆمەڵایەتی دەستی پێكردووە، كۆمەڵەی تۆسیاد بە یانی سەركردەكان ناسراوە، لە چەندین بۆنە لەگەڵ حكومەت بەریەككەوتوونە، ئیركۆت یۆچاوئۆغلۆ، سەرۆكی پێشووی تۆسیاد لە لێدوانەكانی رابردوو دەڵێت، پەیوەندی لەگەڵ حكومەت لەو ماوەیە بەردێكی گەرمە، هەندێك بزنسمان مەترسیان هەیە، وەك ئەوەی دەڵێن، لەگەڵ حكومەت ناكۆك دەبین، ئەوەش كارێكە پێویستە تێیبگەین، چونكە سەرۆكەكانی تۆسیاد راستییەكان لە توركیا ئاشكرا دەكەن، ئەوەش هەندێك جار حكومەت نیگەران دەكات، بەڵام پێویست ناكات كەس بە قسەی حەق تووڕەبێت.

لە (2012) ناكۆكییەكان گەیشتنە لوتكە كاتێك ئومێد بوینەر، سەرۆكی ئەو كاتەی تۆسیاد لە ئەنجامی كوژرانی (34) هاووڵاتی مەدەنی لە ئۆلۆدێری رەخنەی لە حكومەت گرت، ئەوە جگە لەوەی تەقینەوەیەك لە ئەفیون بووە هۆی كوژرانی (25) سەربازی دیكە. بۆینەر ناڕەزایی خۆی لە ناڕوونی حكومەت لەسەر ئەو رووداوانە دەربڕی و جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، كە پێویستە بەرپرسانی توركیا بەپرسیارێتی كردەوەكانیان بگرنە ئەستۆ، خەڵك دەیەوێت لەو رووداوانە بگات و بزانێت هۆكاری تەقیەوە لە ئەفیون چییە، بزانن كێ بەرپرسە، نایانەوێت بە بێ دەنگی بمێننەوە.

لە بەرانبەردا ئەردۆغان بە توندی وەڵامی ئەو رەخنانەی دایەوە و جەختی لەسەر ئەوە كردەو، تۆسیاد مافی ئەوەی نییە وانە لە سیاسەت بڵێتەوە، كێ مافی ئەوەی هەیە، مافەكەی تا كوێیە؟ ئومێد بونەر لەوە پێوەر دیاری ناكات، با ئەو بایەخ بە كارە تایبەتەكانی بدات.

ئاڵۆزییەكانی نێوان هەردوولا، لە (17 و 25/12/ 2013) ململانێیەكی نوێ لە دۆسیەی گەندەڵی توركیای هەژاند، موحەرم یەڵماز، سەرۆكی ئەو كاتەی تۆسیاد رەخنەی لە حكومەت گرت بەهۆی لێكەوتەكانی ئەو ئابڕووچوونە.
ئەردۆغان لێدوانەكانی سەرۆكی تۆسیادی بە ناپاكی ناوبرد، لەدوای ماوەیەكی كەم یەڵماز دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە و ئەوەش بووە هۆی زیادبوونی ئاڵۆزی لە پەیوەندییەكانی نێوان كۆمەڵە و حكومەت.
 

تۆسیاد پێش ئەردۆغان

یەكەم دەستوەردانی سیاسی تۆسیاد لەدوای دامەزراندی لە (1979) بوو، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ حكومەت فشاری خستە سەر بڵند ئەجەوید، ئەو كۆمەڵە لە رێگەی بڵاوكردنەوە حكومەتی بە ئامانج گرت و لە راگەیێنداوەكانی داوای دەست لەكاركێشانەوەی دەكرد، ئەوەش بووە هۆی درووستبوونی قەیرانی ئابووری، كۆتایی بە حكومەتەكەی ئەجەوید هێنا، كە یەكەم حكومەت بوو لەدوای ماوەیەكی زۆر لەلایەن پارتی گەلی كۆمارییەوە پێكهێندرابێت.

لەو كاتەوە تۆزیاد وەك یەكێك لە دیارترین دەست ئابوورییەكان لە توركیا دەركەوتووە، محەمەد جانبكلی راگەیندكاری تورك دەڵێت، تۆسیاد تەنیا كۆمەڵەیەكی ئاسایی نییە بەڵكوو هێزێكی ئابوورییە توانای كاریگەری لەسەر حكومەتەكان هەیە، تەنانەت ئەگەر پێویست بكات دەتوانێت حكومەت بڕوخێنێت.

كیانێكی هاوتای تۆسیاد

كاتێك لە ساڵانی هەشتاكان تۆركۆت ئۆزاڵ پۆستی سەرۆكی حكومەتی لە توركیا وەرگرت، كۆمپانیاكانی ئەنادۆڵ كە خاوەن ئاراستەی ئیسلامی بوون بەشێوەیەكی بەرچاو گەشەیان كرد، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی هەندێك لە بزنسمانەكان بیر لەوە بكەنەوە كیانێكی ئابووری بۆ كێبركێ لەگەڵ تۆسیاد دابمەزرێنن.

ئیرۆڵ ئیرار، بزنسمانی ناسراو لە رەوتی موحافیزكار یەكێك لەوانەی سەركردایەتی ئەو دەستپێشخەریەی كرد، لە ساڵی (1990) بە هەماهەنگی لەگەڵ بزنسمانە موحافیزكارەكان كۆمەڵەی مۆسیادیان دامەزراند، ئەو كۆمەڵە نزیكەی (2500) بزنسمانی بۆخۆی راكێشاوە، نوێنەرایەتی زیاتر لە (7500) كۆمپانیا دەكات، كە نزیكەی دوو ملیۆن كرێكاری تورك كار لەو كۆمپانیایانە دەكەن، سەرەڕای ئەوەش پێویستە بەو هێزە داراییەی تۆسیاد هەیە، تۆسیاد بۆتە هێزێكی ئابووری رۆڵی گەورەی لە چەندین كەرتی وەك پیشەسازی گۆڕین و سامانی ژێر زەویی و بازرگانی و كەرتی بەڵێندەرایەتی هەیە.

لەناوەڕاستی نەوەدەكان كاتێك نەجەمەدین ئەربەكان سەرۆك وەزیرانی توركیا بوو پاڵپشتی گەورەی ئابووری مۆسیادی كرد، بۆ ئەوەی پشت بەخۆیان ببەستن و كاڵا هەناردە بكەن، بەوەش رێژەی بەشداری ئەو رێكخراوە لە بەرهەمی ناوخۆیی توركیا گەیشتە لە (18%) و چالاكییەكانی گەیشتە (95) وڵات لە جیهان.

سەرچاوە: ماڵپەڕی عەرەبی 21