Nuce Logo

نووسینى: سۆنەر جاگابتاى 
وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها
بەشى دووەم
شیکارییەکى کورت
ئەگەر ئەنقەرە رێککەوت و توانى خراپەکارەکان کەنارگیر بکات، ئەوکات وەرچەرخانێک لە سیاسەتى تورکیا روودەدات و میراتى ئەردۆغان قووڵتر دەکاتەوە، هەماهەنگى بەرەنگاربوونەوەى تیرۆر بەهێزتر دەبێت و بەرژەوەندییە هەرێمییەکانى ئەمەریکا دەپارێزێت.
گفتوگۆى نوێى نێوان ئەنقەرە و پارتى کرێکاران لە منداڵدانى نزیکەى (10) ساڵى ململانێى کارکردن بۆ بەرەنگاربوونەوەى چالاکییەکانى پەکەکە لە لایەن هێزەکانى ئاسایش و دەزگاى هەواڵگرى نیشتیمانى تورکیا لە دایک بوو، ئەوەش بە پشتبەستن بەو پلانە سیاسییەى هاکان فیدان، وەزیرى دەرەوە کە تاوەکوو (2023) سەرۆکى دەزگاى هەواڵگرى تورکیا (میت) بوو.
لەو کاتەوە ئەو هەنگاوانەى ئەو ستراتیژییە روونەى لەخۆگرتووە، ئەم شتانەن:

 (1) زیادبوونى فشار لەسەر پەکەکە و لاوازکردنى لە رێگەى هێرشى درۆنى و هێرشەکانى دیکە.

 (2) دووبارە گێڕانوەى پەکەکە بۆ سەر مێزى گفتوگۆ کە تاوەکوو ئێستا هەڵوێستیان لاوازە.

 (3) دانوستاندن لەسەر هەڵوەشاندنەوەى پەکەکە لە رێگەى سیاسیە نێوەندگیرە کوردەکان، وەک لە بەشى یەکەمى ئەو رووماڵە سیاسییە روونمان کردەوە.
قۆناغى یەکەمى ئەو پلانە سەرکەوتنى گەورەى دژ بە پارتى کرێکاران لە تورکیا و سووریا و عێراق بەدەستهێناوە، لە کاتێکدا لە قۆناغى دووەم و سێیەم دەستکەوتیان هەبوو، راپۆرتەکان باس لەوە دەکەن ئۆجەلان داواى دانانى چەک لە پەکەکە دەکات کە لە ماوەیەکى نزیک چەکەکانیان دانێن، بۆ تەواوکردنى ئەو رێککەوتنە و کۆتاییهێتنان بە هەڕەشەکانى پەکەکە و بەدەستهێنانى دەستکەوتى سیاسى ناوخۆیى، هاکان فیدان و ئەردۆغان بژاردەى ئاسایشى نەتەوەیى تورکی بە شێوەیەکى چالاک کار لەسەر بەشدارى پێکردنى لایەنە کوردییە کاراکانى ناوخۆ و دەرەوە بکەن، چ لە رێگەى فشار لەسەر پەکەکە چ لە رێگەى دابینکردنى پاڵنەر بۆ چارەسەرى.
لێکدانەوە سیاسییەکانى ئەردۆغان
ئەردۆغان بەرژەوەندى گەورەى لە دڵنیابوون لە سەرکەوتنى ئەو پلانە هەیە، نەک تەنیا بۆ بەهێزکردنى میراتەکەى بۆ ماوەیەکى درێژ، بەڵکوو بۆ بەدیهێنانى ئامانجە سیاسییەکانى، وەک هەڵوەشاندنەوەى کوتلەى دەم پارتى و پارتى گەلى کۆمارى، کە بوونەتە بەربەست لەبەردەم درێژکردنەوەى ماوەى سەرۆکایەتى بۆ خولى سیەم، کە ماوەیەکى درێژە بە کردەیى سەرۆکایەتى حکومەتى تورکیا دەکات.
لە ساڵانى (2017 و 2018) درێژترین ماوەى رێگەپێدراوى سەرۆک وەزیرانى لە رێگەى راپرسى دەماوەرى هەڵوەشاندەوە، کە بووە هۆى هەمووارکردنەوەى دەستوور و چەسپاندنى سیستەمى سەرۆکایەتى و دانانى کۆمەڵێکى نوێ لە قۆناغەکانى سەرۆکایەتى وەک سەرۆکى دەسەڵاتى جێبەجێکردن، کە تازە داندرابوو.

ئەمڕۆش جارێکى دیکە لە کۆتاییهاتنى ماوەى سەرۆکایەتى نزیک دەبێتەوە و رێگە نادرێت لە هەڵبژاردنى ساڵى (2028) بەبێ دەستکارى یاسای تورکیا خۆى کاندید بکاتەوە، بۆیە ئەردۆغان سۆزى پارتى یەکسانى و دیموکراسى بۆخۆى رادەکێشێت، کە دیارترین نێوەندگیرى ناوخۆییە لە گفتوگۆکانى پەکەکە. بۆ هاوکارى لە گۆڕینى دەستوور و گرەنتى خولێکى دیکە بەرانبەر دانانى دەستوورى بە مافى کورد چاوەڕوانى هاوکارییە لە گۆڕینى دەستوور، ئەوەندە هەیە گەیشتن بەوە کارێکى قوورسە، ئەوەش بەهۆى ئەو مێژووە درێژەى نەتەوەیى تورک لە دژایەتى مافەکانى کورد هەیەتى، کە بەشێکیان لایەنگرانى ئەردۆغانن، سەرەڕاى ئەوەش هەندێک لە دەنگدەرانى دەم پارتى دوو دڵن لەوەى دەنگ بە ئەردۆغان بدەن کە ببێت بە سەرکردەیەکى هەتاهەتایى.
لەبرى ئەوە ئەردۆغان هەوڵ دەدات بۆ هەڵبژاردنى پێشوختە کە بەگوێرەى وادەى خۆى لە (2028) بەڕێوە دەچێت پاڵپشتى پارتى یەکسانى و دیموکراتى گەلان بەدەست بهێنێت، بەگوێرەى یاسان دەتوانێت جارێکى دیکە خۆى هەڵبژێرێتەوە کە ئەگەر بەر لەکۆتایی وادەى ئێستا پەرلەمان خۆى هەڵوەشێنێتەوە، لەبەرانبەر ئەوەدا ئەردۆغان رازى دەبێت رەزامەندى لەسەر گێڕانەوەى زۆرینەى سەرۆک شارەوانییە لادراوەکانى دەم پارتى لە شارە زۆرینە کوردەکان بگێڕێتەوە، کە لە ساڵى رابردووە دادگاکان دەستیان بە لادانیان کردووە و قەیووم لە شوێنیان دادەنێت، هەروەها گریمانەى ئەوەش دەکرێت کە کۆمەڵگەى کوردى مافى کلتوورى نوێ بەدەست بهێنن، کە ئێستا مافەکانیان بریتییە لە خولى ئارەزومەندانەى زمانى کوردى لە قوتابخانەکان و  بڵاوکردنەوەى هەندێک ریکلامى گشتى بە زمانى کوردى.
بەدەر لەو ئاراستەى ئەو مانۆڕە سیاسیانەى کە دەیگرێتەبەر، دەستکەوتە ناوخۆییەکان بۆ کۆتاییهێنان بە ململانێ لەگەڵ پارتى کرێکاران دەبێتە مێژوویى، جگە لەوەش چەسپاندنى ئاشتى تورکى ــ کوردى سەرەڕاى ئەوەى لە ماوەى دەسەڵاتى چەندین ناخۆشى تێدابووە، بەڵام دەبێتە میراتێکى هەمیشەیى ئەردۆغان.
سەرەڕاى ئەگەرى دابەشبوونەکان ئاسۆى فراوانتر بۆ ئاشتى هەیە
گفتوگۆ لەگەڵ ئەو گرووپە توندڕەوانە تورمارێکى خراپى لە سیاسەتى جیهانى هەیە، کە ئەگەر هەیە ببێتە هۆى شکستهێنانى گفتوگۆ نوێکانى تورکیا لەگەڵ پەکەکە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەنقەرە پشت بە ئاراستەیەکى دیپلۆماسى هەستیارانەتر دەبەستێت کە دەرفەتى سەرکەوتن بەهێز دەکات.
یەکەم وەک لە بەشى یەکەم روونمان کردەوە، کە بەرپرسانى تورکیا سوودیان لە هەڵەکانى ساڵى (2011 و 2015) ئەمجارە بەرەوپێشچوونەکان بۆ رایگشتى تورکى ئاشکرا ناکەن تاوەکوو ئەو بەرەوپشێچوونە نەگاتە کۆتایى و قابیلى پاشەکشە نەبێت، ئەوەش یارمەتیان دەدات کە خۆیان لە موفاجەئات و درووستکردنى تەسوڕى  خراپ بەدوور بگرن.
دووەم: ئەنقەرە سوود لە گۆڕانکارییە دەرەکییەکان بەشێوەیەکى باشتر لە دەرەوە وەردەگرێت، لە عێراق تورکیا هەژموونى خۆى درووستکردووە لەگەڵ پارتى دیموکراتى کوردستان بەشێوەیەکى قووڵتر هاوبەشە، لە سووریاش هێرشە درۆنییەکانى دژ هێزە کوردییەکان بەردەوامە و پەیوەندى بەهێزى لەگەڵ حکومەتى نوێى سووریا هەیە.
سێیەم: ئەردۆغان ئەو هەنگاوانەى بەشێوەى ئاشکراتر بە هاکان فیدان سپاردووە، کە ئەویش پابەندە بە کۆتاییهێنان بە ململانێکان لەگەڵ پەکەکە، کە پێشتر سەرۆکى دەزگاى هەواڵگرى میت بوو.
چوارەم: کاتى ئەو گەڕەى دانوستاندنەکان گونجاوترە، ئەویش لەبەر زیادبوونى خواستى ئۆجەلان بۆ جێهێشتنى زیندان کە تەمەنى هەڵکشاوە و کێشەى تەندروستى هەیە.
بۆیە جگە لەو موفاجەئەى چرکەساتى کۆتایی ئۆجەلان داوا لە پەکەکە دەکات چەک دابنێت، ئەگەریش هەیە بەشێکى فراوانى لایەنە کاراکان بەدەم ئەو بانگەوازەوە بچن، لەوانەش سەرکردایەتى دەم پارتى و بەشێکى فراوانى بنکەى جەماوەرى ئەو حزبە و هێزەکانى هەسەدە لە سووریا و چەندین سەردەکەى مامناوەند لە پەکەکە و سەرکردە باڵاکانى پەکەکە لە قەندیل، ئەوەش لە ترسى ئەوەى بەو چاوە سەیر نەکرێن کە رێزى سەرۆکى فەخرى حزبەکەیان ناگرن.
بە دڵنیاییەوە بە درێژایى رێگە بە هاندان و پاڵپشتى ئێران گرووپى جودابۆوە درووست دەبێت، بە درێژایى ساڵانى رابردوو سەرکردەکانى قەندیل پەیوەندى بەهێزیان لەگەڵ تاران هەبوو، چونکە بنکەکانیان لە رۆژهەڵات بۆ ئێران کراوەبوو، ئەندامانیان بەردەوام سەردانى ئێرانیان دەکرد، بەتایبەت ئەو کاتانەى پێویستیان بە پەناگەیەک بووبێت بۆ پارێزگارى لە هەڕەشە سەربازییەکانى تورکیا.سەرەڕاى ئەوەش لەم دواییە ئێران سوریاى هاوپەیمانى لەدەست گرووپە چەکدارەکانى نزیک لە تورکیا کۆنتڕۆڵیان کردووە، بۆیە ئێران پاڵنەرى ئەوەى هەبوو وەڵامى ئەوە بەهاندانى قەندیل دژ بە ئاشتى ئەنقەرە وەڵام بداتەوە.
لە لایەک ئەگەرى بەهێز ئەوەیە هەر گرووپێک لە پەکەکە جیابێتەوە بچووک بێت و پێویستى بە بنکەى جەماوەرى بێت، لە لایەکى دیکەوە دەکرێت ئەو پەیامە وابکات ئایدۆلۆژى و لە پارتى دایک توندتر بێت، هاوشێوەى ئەو گرووپانەى سوپاى کۆمارى ئیرلەندەى راستەقینە، کە لەدواى رێککەوتنى ئاشتى لە ئیرلەندەى باکوور لە (1998) درووست بوو. دەکرێت ئەو جیابوونەوانە ببنە سەرهەڵدانى ناکۆکی و سنوورێک بۆ کۆتاییهێنان بە گفتوگۆکانى ئاشتى دابنێت، بۆ ئەوەش دەکرێت تورکیا ئەو گرووپە جودابوانە بە گرووپى سەر بە ئێران ناوببات، بەوەش شەرعیەتیان لە کۆمەڵگەى کوردى کۆتایی دێت، بە کردەیى ئەوە وەک بەشێک دەردەکەوێت لە پلانى ئەنقەرە.
ئەگەرى سەرهەڵدانى ئاڵۆزى لە سووریا هەیە کە ئەگەر جارێکى دیکە تووشى جەنگى ناوخۆیى بێت، ئەوا پەناگەیەکى دیکەى ئارام لەسەر سنوورى تورکیا بۆ گرووپە جوداخوازەکان درووست دەبێت، لێرەوە دووبارە شایەنى ئەوەیە بە سوپاى راستەقینەى ئیرلەندى بچوێندرێت، کە لە کۆتاییدا کۆتایی بە گروپە جوداخوازەکان لە ئیرلەندا و لە بەریتیانش کۆتایى بە ئازادى کارکردن و جووڵەیان هات.
شوێنەوارەکانى لەسەر سیاسەتى ئەمەریکا
سەبارەت بە ئەمەریکا ئەوەى سوودى زیاترە رێککەوتنە لەگەڵ هێزەکانى پەکەکە لە سووریا، بە گریمانەى ئەوەى قۆناغى راگوزەرى دواى ئەسەد بە ئاسانى دەڕوات کاریگەرى ریشەیى لەسەر هەڵوەشاندنەوەى جەوهەرى دووبارە داڕشتنەوەى پەیوەندییەکانى تورکیا لەگەڵ سەرکردەکانى کورد لە سووریا دەبێت، ئەوانەى کە وەک لایەنگرێکى پەکەکە سەیر دەکرێن، ئەگەر بانگەوزاى ئۆجەلان بۆ چەک دانان بێت، ئەوا ئەنقەرە کراوەتر دەبێت بە هەماهەنگى لەگەڵ پەیەدە باڵى سیاسى هاوبەشە سەرەکییەکانى ئەمەریکا لە بەرەنگاربوونەوەى تیرۆر لە سووریا.
بۆ بەدیهێنانى ئەو ئامانجە تورکیا هانى دەسەڵاتدارانى دیمەشق دەدات هاوبەشى یەپەگە لە دەسەڵاتى سیاسى سووریا بەهێز بکەن، دەکرێت ئەوە پاڵپشتى حزبیش لە هەڵبژاردنى شارەوانییەکان و کێبرکێى ناوخۆى بگرێتەوە، وەک ئەو رێگەى ئەردۆغان ئامادەیى دەربڕیووە بۆ پێدانەوەى کورسیەکانى دەم پارتى کە لە هەڵبژاردنى شارەوانییەکان لە تورکیا بەدەستیان هێنا بوو، (سەرەڕاى ئەوەى ئەگەر هەیە دەم پارتى ناچاربێت ناوخۆى بگۆڕێت پێش ئەوەى هەنگاو بنێت، جگە لەوەش بە فەرمى لە لکاندنى ناوەکەى بە پەکەکە دەربازى دەبێت).
رۆڵى کوردى عێراق: رێککەوتنى پەکەکە پارتى دیموکراتى کوردستان بە شێوەیەکى بەشەکى ئاسانکارى بۆ دەکات، رێگە خۆش بکات بۆ دابەشکردنى دەسەڵات بەشێوەى فراوانتر لە عێراق و لەگەڵ یەکێتى دیموکراتى لە سووریا لقى سوریاى پارتى دیموکراتى کوردستان لە سووریا.ئەوە جگە لە بەهێزکردنى هاوبەشەدێرانەکانى ئەمەریکا لەو دوو وڵاتە، کە دەکرێت ئەوە هانى تورکیا بدات پەیوەندى ئاشتیانە لەگەڵ کوردى سووریا درووست بکات، بە درێژایى ساڵانى رابردوو تورکیا ئامادە بووە تەنانەت پەیوەندى ئابوورى لەگەڵ کوردەکانى باکوورى رۆژهەڵاتى سووریا هاوشێوەى پەیوەندییەکانى لەگەڵ پارتى دیموکراتى کوردستان لەباکوورى عێراق درووست بکات.
گۆشیەى رێکخراوى دەوڵەتى ئیسلامى (داعش) لەسەر ئاستى ئاسایش عێراق و ئوردن و سووریا و تورکیا بەم دواییە دەستپێشخەرییەکى هاوبەشیان راگەیاند، بۆ کۆنتڕۆڵکردنى داعش. ئەگەر گەیشتن رێککەوتن لەگەڵ پەکەکە دەکرێت ئەو دەستپێشخەرییە نوێە فراوان بکرێت بۆ ئەوەى گرووپە کوردییە چەکدارەکان لە عێراق و سووریا بگرێتەوە، کە ئەزموونێکى فراوانیان لە بەرەنگاربوونەوەى داعش هەیە، چونکە پێشینەى سیاسەتى درێژمەوداى ئەمەریکا لە سووریا رێگرییە لە گەڕانەوەى داعش، بۆیە پێویستە واشنتن پاڵپشتى هەر رۆڵیکى کوردى بکات، کاریگەرى لە بەهێزکردنى پەیکەرى نوێى ئاسایش دەبێت.
ئامادەسازیى بۆ قۆناغێکى نوێ: ئەمەریکا دەتوانێت سوودى ستراتیژى فراوانتر دەستکەوێت لە کۆتاییهێنان بە ململانێ لەگەڵ پەکەکە، لەوانە لە دەرەوەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، لەسەر ئاساتى ئەمنى تورکیا دەتوانێت سەرچاوەکانى داهاتى سەربازیى کە دووەم هێزى سەربازییە لە ناتۆ بۆ بەرەنگاربوونەوەى قەیرانەکانى دیکە بە هەماهەنگى لەگەڵ ئەمەریکا بەکاربهێنێت. بە نموونە دەکرێت وەبەرهێنان لە هەژموونى فراوانى لە ئەفریقیا بکات بۆ پاڵپشتى هەوڵەکانى سەقامگیرى کە وڵاتانى رۆژئاوا کە زۆربەى وڵاتان سەرکردایەتى دەکەن، لەوەش گرنگتر چارەسەرکردنى ناکۆکییەکانى نێوان ئەنقەرە و واشنتن لەسەر هێزەکانى سووریاى دیموکراتە، کە دووبارە پەیکەرى پەیوەندییەکانى نێوان ئەردۆغان و ترەمپ دادەڕێژێتەوە، ئەوەش کاریگەرى لەسەر ستراتیژى هەردوو وڵات لە ناتۆ و رۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەبێت.
رێگەدان بە سەرکردایەتى تورکیا: خاڵێک هەیە هۆشدارییەکە لە شوێنى خۆى، پێویستە لەسەر ئەمەریکا چاودێرى گفتوگۆى تورکیا و پەکەکە بکات، لەبرى ئەوەى هەوڵ بدات بەخۆى جڵەوى گفتوگۆکان بگرێتەدەست، ئەگەر ئەو رێککەوتنە لەگەڵ واشتتن کۆتاییى بە رۆڵى چالاک و ئاشکرا هێنا، ئەوا ئەمەریکا لە تورکیا و ناوچەکە رووبەڕووى رەخنەى فراوان دەبێتەوە.

سەرچاوە: ماڵپەڕى پەیمانگەى واشنتن