Nuce Logo

ڤیكتۆر گایتان*

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها
لەدوای كۆچییدوایی پاپا فرانسیس لە (21)ی نیسان تەركیزی زۆربەی جیهان لەسەر كەسایەتی پاپا بوو، خاكیبوونی و گاڵتە و گەپی، شێوازی بەڕێوەبردنی راستەوخۆی، قسەى زۆرى لەسەر کرا، بەڵام هەموو ئەوانە دەچنە گۆڕەكەیەوە، ئەوەشى دەمێنێتەوە بەشدارییەكانی پاپای بە رەگەز ئەرجەنتینیە لە دیپلۆماسیەتی ڤاتیكان، کە دەمێتە میراتێكی هەمیشەیی.
پاپا فرانسیس ئاراستەیەكی دیپلۆماسیی سەربەخۆیی لە پایتەختەكانی رۆژئاوا داڕشت، بەرزتر لە پێگەی سەركردە كاسۆلیكیەكانی كە پێشتر بەشێك نەبوون لە كڵێسا، شێوازێكی دیپلۆماسی داڕشتەوە پراگماتی و تمووحی كۆكردەوە.
لە میانەی ئەو هەوڵانە فرانسیس ئەو پەیوەندی روخاوی هاوپەیمانەكانی بونیادناوە، تۆڕێكی دیپلۆماسی بەهێزی لەگەڵ گەیاندنی جیهانی جێهێشت، پێویستە لەسەر جێگرەوەكەی سوود لەو خۆشەویستییە زۆرە وەربگرێت كە پاپا بۆ بەهێزكردنی لە كارە پێشینەكانی كڵێسا لە رەحمەت و دادپەروەری و ئاشتی بەدەستی هێنا.
میكانزمە پێویستییەكانی رێكاری دیپلۆماسی پاپایی، خاوەن واتا و جیهانیبوونێكی ئامادەیە، پرسیار ئەوەیە ئایا پاپای داهاتوو دەتوانێت توانای سوودوەرگرتنی لەو دەستە بەهێزە دەبێت.
دیدێكی جیهانی
درێژترین گەشتی پاپا فرانسیس ماوەكەی (12) رۆژ بوو، بە رێگەی ئیندەنۆنیسیا و بابا غینای نوێ، تەیمووری رۆژهەڵات و سەنگافورە بوو لە مانگی ئەیلوولی ساڵی رابردوو، كە نموونەیەك بوو بۆ زۆرێك لە لەپێشینە دیپلۆماسییەكانی، یەكێك لە ئامانجەكانی پاپا بەهێزكردنی پەیوەندی نێوان كڵێسا و جیهانی ئیسلامی بوو، بەتایبەت شوێنكەوتووانی ئیسلامی سوننی.
پەیوەندییەكان لەسەردەمی پاپا بندیكتۆسی (16) لە نزمترین ئاست بوو، لە (2006) پاپا بیندیكتۆس وتارێكی دا، زۆربەی مسوڵمانان بە بێڕێزی بەرانبەر پێغەمبەر محەمەد ناویان برد. لە (2011) لەدوای هێرشی تیرۆرستی لە میسر، ئەحمەد تەیب، شێخی ئەزهەر بەهۆی لێدوانەكانی پاپا بیندیكتۆس پەیوەندی لەگەڵ ڤاتیكان پچڕاند، بەڵام پاپا فرانسیس ئەو پەیوەندیەی ئاسایی كردەوە و دۆستایەكی بەرهەمداری بونیاد نا.
لە (2019) هەردوو سەركردەی رۆحی لە ئەبوو زەبی كۆبوونەوە رێككەوتنی مێژووییان دژ بە توندڕەوی دینی واژۆ كرد، ئەو سەردانە یەكەم سەردانی پاپا بوو بۆ نیمچە دوورگەی عەرەبی.
سەردانی پاپا بۆ ئیندۆنیسیا، كە گەورەترین وڵاتی مسوڵمانانە لە رووی ژمارەی دانیشتوانەوە، جەختكردنەوە بوو لەسەر پابەندی بە هەماهەنگی نێوان ئاینییەكان، لە مزگەوتی ئیستقلال كە گەورەترین مزگەوتە لە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا لە جاكارتا لەگەڵ سەركردە ئاینییەكانی دیكە كۆبووە و سەرسامی خۆی بە ئاراستەی پێكەوژیانی ئایینی لەو ڵاتە دەربڕی، ئەوەش پەیوەندییەكی رەمزی نێوان مزگەوت و كاتدرائیی كاسۆلیكی بوو لە رێگەی تونێلەكی ژێر زەوی.
هەروەك پاپا فرانسیس داوای لە كڵێسای كاسۆلیكۆی كرد، كەمتر دامەزراوەیی بێت و زیاتر موژدەدەر بێت، ئاراستەی بایەخیان بۆ لایەنە هەژارەكان لە كۆمەڵگەی جیهانی بگۆڕن، چەند پیاوێك وەك نوێنەر لەو وڵاتانە دیاری كرد كە نوێنەرایەتیان لاوازە یاخود نوێنەرایەتیان لە كۆلێژی كەرادیناڵەكان، كە دوای خۆی هەڵدەبژرێت، لە (25) وڵات كاردینال دیاری كرد كە پێشتر نوێنەری كاسۆلیكی لێ نەبوو، لەوانەش پاپا غینیای نوێ، سەنگافورە، تەیمووری رۆژهەڵات، پاپا كاردینالەكان وەك نوێنەر بەكار دەهێنێت، بەڵام هیچ پاپایەك دانەندرابوو لە شوێنەكان، وەك ئەوەی فرانسیس كردوویەتی.
دیدێكی فرە جەمسەر
پاپا فرانسیس دیدی خۆی بۆ جیهانێكی گڵۆباڵ دەخاتەڕوو، نەك جیهانێكی وەك تۆپ، بەڵكوو وەك جەستە فرە رووەكان دیدى خۆى دەخاتەڕوو، كە ئەوەش خوازەیەكە دەیگوت، "ئەوە دەربڕی چۆنیەتی درووستكردنی یەكێتیە لەگەڵ پارێزگاری لە ناسنامەی گەلان و كەسەكان و كلتوورەكان" بۆ نموونە، هێشتنەوەی سەنگافورە دوور لە ململانێی هێزە جیۆسیاسیەكان و لەخۆگرتنی فرەجەمسەری. لە میانەی پاپایەتی ڤاتیكان هەوڵی زۆری دا بۆ تێپەڕاندنی دابەشبوونە جیۆسیاسیەكان، بایەخی دیپلۆماسی تایبەتی بە چین دا، پێش پاپا فرانسیس پەكین و فاتیكان گومانیان لە یەكتر هەبوو هەوڵێكی زۆر درابوو بۆ چارەسەری ناكۆكییەكان، بەڵام كاتێك سەرۆكی نوێ بۆ چین هەڵبژێردرا، پاپا نامەیەكی پیرۆزبایی بۆ شی جین بینگ نووسی، شتێكی خۆشەویستانەی تێدا هاتوو، كە بووە شۆكبوونی هەندێك فەرمانبەری فاتیكان. 
پاپا بە درێژایی ژیانی چینی خۆش دەویست، بیدرۆ بارۆلین، كاریدناڵی وەك وەزیری وڵات هەڵبژارد، كە لە (2005 و 2009) سەرۆكایەتی دانوستاندنەكانی نێوان پەكین و ڤاتیكانی دەكرد، ئێستاش دیارترین كاندیدە بۆ جێگرتنەوەی پاپا فرانسیس.
ساڵێك دوای وەرگرتنی ئەو پۆستە پاپا فرانسیس بە رۆژنامەی كورێری دیلا سیرای ئیتاڵی راگەیاند، "ڤاتیكان لە چین نزیكە"دیپلۆماتكارەكان لە هەردوولا پارێزگارییان لە پەیوەندییەكان كرد، ئەو پەیوەندییە زیندوانە بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان بوو لەسەر دیاریكردنی قەشەكان، ماوەی چەندین دەیە بوو پەكین سوور بوو لەسەر دیاریكردنی قەشەكانی، عەقیدەی ئاینی كاسۆلیكی ئەو مافە دەداتە پاپا، دوای چوار ساڵ لە دانوستاندنی لەسەرەخۆ، ڤاتیكان و حكومەتی چین لە (2018) گەیشتنە رێككەوتنی كاتی، كە رێگەی دا بە هاوبەشی شەقەكان دیاری بكەن، ئەو رێككەوتنە سێ جار نوێ كرایەوە، لەكۆتایی لە چوارچێوەی بەندەكانی (11) قەشە دیاری بكەن.
پاپاكانی پێش پاپا فرانسیس هەوڵیان دا رێگەی كاركردن لەگەڵ پەكین بدۆزنەوە، لە هەوڵەکانیان شكستییان هێنا، بەڵام پاپا فرانسیس بەشێوەیەكی خۆڕاگرى تایبەت دیپلۆماسیەتی ئاراستە دەكرد بۆ بەردەوامی گفتوگۆ لەگەڵ هاوتا چینییەكان تەنانەت لەو كاتانەشی تووشی سكشت دەبوو، لە دانوستاندنەكانی پێشوو بڕیارە یەک لانەكان لە پەكین دەبووە هۆی شكستی گفتوگۆكان، بەڵام پاپا فرانسیس مایەوە، ڤاتیكان لە گفتوگۆکان نەكشایەوە، لە كۆتاییدا رێككەوتن.
دیپلۆماسیەتی پاپا فرانسیس جارێكی دیكە بۆتەوە خاوەن پەیوەندی
ساڵی ڕابردوو نزیکبوونەوەی ڤاتیکان و چین لە کۆنفرانسێکدا لە ڕۆما نمایش کرا بە بۆنەی (100) نوێنەری پاپا کاردیناڵ سێلسۆ کۆستانتینی، کۆبوونەوەی ئەنجومەنی فەرمی سەرکردەکانی کڵێسا لە چین کە بووە هۆی دانانی شەش قەشەی چینی.
لە (1924) موژدەدەرە بیانییەكانی كڵێسا لە چین پێش ئەوە ئەو جۆرە پەیڕەوكردنەیان رەتدەكردەوە، یەكێك لەوانەی لە كۆنفراسی رۆما لە ساڵی رابردوو بەشدار بوو، قەشە یوسف شین بین، قەشەی شەنگەهای بوو، كە وتارێكی بە زمانی چینی خوێندەوە، تێیدا روونی كردەوە، كە پەكین نایەوێت ئیمانی كاسۆلیكی بگۆڕێت، بەڵام چاوەڕوانیش دەكرێت كاسۆلیكە چینییەكان بەرگری لە كلتوور و بەها چینییەكان بكەن.
ئەوەی جێگەی بایەخە كە شین بین بەبێ رەزامەندی ڤاتیكان لەلایەن حكومەتی چینەوە لە شەنگەهای بۆ ئەبریشە گوازرایەوە، ئەو جوڵەیە بووە هۆی لەناوبردنی رێككەوتنی واژۆكراو لە (2018) بەڵام پاپا فرانسیس بڕیاری قبووڵكردنی داو و پێشوازی ێكرد بۆ ئەوەی بخرێتە چوارچێوەی گفتوگۆ سیاسییە باڵاكان لەسەر ئاستی رۆما.
دیپلۆماسیەتی پاپا فرانسیس: نەیاری واشنتن
دیپلۆماسیەتی پاپا فرانسیس لە چین رووبەڕووی رەخنەی فراوان بۆوە، بەتایبەت لە لایەن ئیدارەی یەكەمی دۆناڵد ترەمپ، مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا لە (2020) وتارێكی نووسی رەخنەی لە رێككەوتنی ڤاتیكان لەگەڵ پەكین گرتبوو، لە بەرانبەردا (دوای چەند هەفتەیەك، ڤاتیكان داوای وەزیری دەرەوەی ئەمەریكای بۆ دیداری پاپا رەتكردەوە).
بەڵام دیدی پاپا فرانسیس پێچەوانەی واشنتن بوو، ناوبانگی ڤاتیكانی لە رووی سەربەخۆیی جیۆسیاسی بەهێز كرد، ئەوەش ناسنامەیەك بوو فرانسیس پەرەی پێدا، بۆ نموونە لەدوای گەڕانەوەی بۆ ئاسیا لە مانگی ئەیلوولی رابردوو، پاپا لە وتاری هەفتانەی لەبەردەم هەزاران باوەڕدار رایگەیاند، ئێمە تاوەكوو ئێستا لە دیدێكی ئەوروپیانە بیركردەینەوە، یاخود وەك دەڵێن، لە دیدێكی رۆژئاوایی بیردەكەینەوە، بەڵام لە واقیعدا كڵێسا زۆر گەورەترە، زۆر گەورەترە لە رۆما و ئەوروپا.
لەپاڵ وەڵامدانەوەی بۆ چین پاپا لە هێزە رۆژئاواییەكان جیابۆوە بۆ بەدەمەوەچوونی جەنگ لە ئۆكراینا، دژی سزاكانی سەر رووسیا بوو، شوێنی هەڵوێستی درێژمەودای كڵێسا كەوت كە دەڵێت، پێویست ناكات سزاكان وەك چەكی دیپلۆماسی بەكاربێن، چونكە ئەوە زیان بە خۆشگوزەرانی خەڵكی ئاسایی دەگەیێنێت.
هەروەك یەكێك لە پێشینەكانی پاپا فرانسیس پەیوەندی بوو لەگەڵ كڵێسای ئەرسۆدكسی رووسی، پاكاكان لە سەردەمی پاپا یۆحەنای (23) كە لە (1958 بۆ 1963) خزمەتی كرد هەوڵی ئاشتەوایی نێوان كاسۆلیك و ئەرسۆدۆكسی دا، بەهێزكردنی پەیوەندی ڤاتیكان لەگەڵ پاتریاكی مۆسكۆ یەكێك بوو لە گەورەترین دەستكەوتە دیپلۆماسیەكانی بیندكتۆسی شازەهەمین.
پاپا فرانسیس دۆستایەتی لەگەڵ كڵێسای ئەرسۆدۆكسی رۆژهەڵاتی و پاتریكای قوسەتنتینی مەسكونی بارسۆلمیۆ بەهێزكرد، ئەو پەیوەندیانەی بیندیكتۆس لەگەڵ كڵێسای ئەرسۆدۆكسی رووسی دەستی پێكرد پاپای كۆچكردووە پەرەی پێدا. 
لە (2016) یەكەم پاپا بوو كە بە شێوەی كەسی لە فڕۆكەخانەی هاڤانا لە كوبای چاوی بە پاتریاكێكی رووسی بكەوێت، رێككەوتنی هاوبەشی لەگەڵ پاتریاك كیریل، كاسۆلیكەكانی ئۆكراینای نیگەران كرد.
دیپلۆماسیەتی پاپا فرانسیس لە ئۆكراینا
لەگەڵ زیادبوونی ململانێكان لە ئۆكراینا، پاپا فرانسیس رەتی كردەوە رووسیا وەك شەیتانێك سەیر بكات، لەبری باسكردن بە خراپە باسی لە كارەساتی"كوشتنی برایانە"كرد، كە مەسیحییەكان یەكتر دەكوژن، بازرگانەكانی چەكی بە هەڵگیرسانی جەنگ تۆمەتبار كرد، تەنانەت بەوپەڕی بوێرییەوە ئاماژەی بە فراوانكردنی ناتۆ كرد، كە بە "قیژەی ناتۆ لەبەر دەرگای رووسیا"ی ناوبرد، كە كاریگەری لەسەر بڕیاری رووسیا بۆ جەنگ لە دژی ئۆكراینا هەبووە، ئەو جەنگەی سەركۆنە كرد و بە ئاشكرا نوێژی بۆ گەلی ئۆكراینا كرد، تەنانەت لەسەر قەرەوێلەكەی لە نەخۆشخانە دوعای بۆ دەكردن، هیچ تۆمەتێكی شەخسی ئاراستەی فلادیمێر پووتین، سەرۆكی رووسیا نەكرد.
دیپلۆماسیەتی داهاتوو
تەنانەت هەندێك لە هەڵوێستەكانی جێگەی مشتومڕبوو، پاپا فرانسیس دیپلۆماسیەتی كڵێسای كردەوە خاون پەیوەندی دیكە، میكانزمی دیپلۆماسی دایەوە ڤاتیكان، بەشێكی نوێی لە ئەمینداریەتی دەوڵەت بۆ پاڵپشتی فەرمانبەرە دیپلۆماتکارەكان زیاد كرد، هەوڵەكانی ئاشتی بە دیاریكردنی كاردینالەكان لە ناوچە كێشە لەسەرەكان بەهێز كرد، لەوانە سووریا و قودس، ناوچەیەكە كە قوبرس و ئوردن و ئیسرائیل و زەویەكانی فەڵەستین دەگرێتەوە، كە كاردینال پییرپاتیستا پیس بالا سەرۆكایەتی دەكات، كە ئێستا كاندیدە بۆ ئەوەی جێگەی فرانسیس بگرێتەوە.
پاپا فرانسیس كۆمەڵگە بچووكە كاسۆلیكیەكانی بە دانانی كاردینالەكان هێزكرد، بۆ یەكەمجار لە بەنگلادیش وڵاتێكی زۆرینە مسوڵمان و ئێران و پاكستان و مەنگۆلیا و میانمار و سەنگافوورە، كە زۆرینە بووزین، كادینالی دانا، هەروەك جۆرج كۆڤاكا، دیپلۆماتكاری هندی بۆ سەركردایەتی ئەو بەشە دانا كە كار لەسەر گفتوگۆی نێوان ئاینەكان دەكات.
ئەو بەها و ستراتیژانەی پاپا فرانسیسی بۆ بەشداری نێودەوڵەتی راكێشا، لە ئینجیلەوە سەرچاوەی گرتبوو، ئەوەش شێوازی دیپلۆماسیەتی پاپا شتێكی كەم وێنە نییە، ئەوەش لە ئەكادیمیای دیپلۆماسی ڤاتیكان دەخوێندرا كە كۆنترۆین قوتابخانەی دیپلۆماسیە لە جیهان، بیدرۆ بارۆلین، وەزیری دەوڵەت و ئەندازیاری سیاسەتی درەوەی پاپا فرانسیس، كە بەردەوام دەبێت لەو كارەی کە (12) ساڵ پێش ئێستا دەستی پێكردووە، بۆ جێگرەوەی هەڵبژێردا، بەڵام پاپا فرانسیس چەندین سەركردەی دیكە كە خاوەن دیپلۆماسین بەرزكردەوە، بارۆلین بۆ جێگرەوەی لە باشووری جیهان دیاری كرا، لە كارە موژدەدەرەكانی بەردەوام دەبێت، ئەگەری بەهێز ئەوەیە لە كۆی (135) كاردینال، پاپای داهاتوو هەڵدەبژێرن، چونكە (108) كاریناڵ لایەن پاپا فرانسیسەوە پلەیان بەرزكراینەوە، زۆربەی جاریش بە پاپای لە ناكاوەكان ئاماژەی بۆ دەكرێت، بۆیە ئەگەریش هەیە پاپای داهاتوو بۆ هەموو جیهان شتێكی لەناكاو دەبێت.
* ڤیكتۆر گیتان، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە، پەیمانێرێكی نێودەوڵەتی ئاژانسی هەواڵی كاسۆلیكی و رۆژنامەی تۆماری كاسۆلیكی نیشتیمانی بوو، لە گۆڤاری كاروباری دەرەوە و گۆڤاری ئەمەریكا بەشداربوو.
سەرچاوە: ماڵپەڕى المعهد العراقي للحوار