Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

ئەفرایم ئینبار، سەرۆكی پەیمانگەی قودس بۆ ستراتیژ و ئاسایش دەڵێت، هێزی توركیا و ئابووری قەتەر بەرەیەكی نوێی رادیكاڵی سوننی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێكدەهێنێت، جێگەی ئێرانی شیعەی لاواز دەكرێتەوە، پێویستە وڵاتانی رۆژئاوا ئاگاداری ئەو مەترسییە نوێیە هەبن، بەهۆی ئەوەی ئەو دۆخە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەی ئێستا گۆڕەپانەكەی بۆ توركیا ئامادەكردووە كە رۆڵی گەورەتر لە ئاستی نێودەوڵەتی ببێنێت.

رەجەب تەیب ئەردۆغان لەسەرەتای ئەو سەدەیەوە كار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی سیاسەتی كەمالی دەكات، لەبری ئەوە ئەجێندایەكی خاوەن مۆركی ئیسلامیی رادیكاڵی نەتەوەیی دەبێتە جێگرەوەی كەمالی، ئەو گۆڕانكارییە جیهانیانە كاریگەریان لەسەر چەسپاندنی ئەو دیدە ئیسلامییە خاوەن مۆركە عوسمانییە نوێ هەیە، كە ئەردۆغان پێشنیازیی كردووە.

رووخانی یەكێتی سۆڤیەت توركیای لەو هەڕەشە مێژووییە دەرباز كرد، ئەوەش دەرفەتی بۆ رەخساند بەرەو رۆژهەڵات بۆ جیهانی توركی درێژبێتەوە، كە چەندین دەیە بوو لەژێر باڵادەستی سۆڤیەتی جاران بوو، لەگەڵ ئەوەی مۆسكۆ سەرقاڵە بە جەنگی ئۆكراینا، بەڵام مەترسیە ئەمنییەكانی لە باكوور كۆتایی پێهاتووە، لە باشووریش ئاڵۆزییەكان لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبوو، لە (2003) دەرفەتی بۆ ئەمەریكا رەخساند رژێمی سەدام حوسێنی كۆتایی پێبهێنێت، پاشان سووریا نقوومی لێكەوتەكانی بەهاری عەرەبی بوو، لە كۆتایی (2024) دەسەڵات بەشار ئەسەد نەیتوانی بەرەگاری ئاڵەنگەرییەكانی ئەنقەرە بێتەوە.

جەنگی فرەلایەنی ئیسرائیل گرووپەكانی نزیك لە ئێرانی لەو ناوچەیە لاواز كرد، ئەوەش كاریگەری لەسەر چەندین لایەنی دیكە دەبێت لەوانە، كەوتنی ئەسەد، هاتنە پێشەوەی لایەنە ئیسلامییەكانی سووریا لەلایەن توركیاوە لە سووریا پاڵپشتی دەكران.

هەروەك هێرشە سەربازییەكانی ئیسرائیل بووە هۆی كەمبوونەوەی هەژموونی ناوچەیی ئێران، كە نەیارێكی كلاسیكی توركیایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست، لەو كاتەدا تاران و تەلئەبیب لە (2025/6/13) هێرش دەكەنە سەر یەكتری، ئیسرائیل بە پاڵپشتی ناڕاستەوخۆی ئەمەریكا هێرشێكی فراوانی كردۆتە سەر ئێران، دەیان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی رەوانەكردووە، چەندین وێستگەی ئەتۆمی و سەكۆ موشەكییەكانی لە ناوچە جۆراوجۆرەكان بۆردوومان كردووە، چەندین سەركردەی سەربازیی و زانای ئەتۆمیی كوشتووە.

سوپای ئیسرائیل دەڵێت، ئەوە هێرشی دەستپێشخەرییە، بە ئاراستەی راستەوخۆی سیاسی بووە، بنیامین ناتەنیاهۆ رایگەیاند، ئەو ئۆپراسیۆنە بێ پێشینەیە و ئامانج لێی لێدانە لەژێرخانی ئەتۆمیی ئێران و كارگەكانی مووشەكی بالستی و توانا سەربازییە جۆراوجۆرەكانی دیكەیەی ئەو وڵاتە.

لە ئێوارەی هەمان رۆژ ئێران زنجیرەیەك مووشەكی بالستی و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئاراستەی ئیسرائیل كرد، ژمارەیەك كوژراو و برینداری لێكەوتەوە، زیانی گەورەی مادیشی بە چەندین ئۆتۆمبێل و باڵەخانە گەیاند.

پلانی ئەمەریكا بۆ كشانەوەی هێزەكانی لە سووریا دەرفەتێك دەداتە ئەنقەرە بۆ بەهێزكردنی هەژموونی لەناوخاكی سووریا.

تێڕوانی دۆناڵد ترەمپ بەرانبەر ئەردۆغان هەڵەیە، چونكە پێیوایە ئەردۆغان دۆستیەتی، ئەنقەرە  دڵنیاییە واشنتن دژ بە تموحەكانی نابێت لەوانە زیندووكردنەوەی ئیمپراتۆری عوسمانی فراوانبوونی دەسەڵاتی بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

زۆربەی حکومەتەکانی ئەوروپا بچووکترین هەستی دووربینی ستراتیژیشیان نییە، بە پلەی یەکەم نیگەرانن لە توانای تورکیا بۆ کۆنتڕۆڵکردنی رۆیشتنی پەنابەران بۆ وڵاتانی ئەوروپا ــ بەتایبەتی لە سوریا و وڵاتانی ئەفربقیا بە ڕێگەی لیبیا -  دەڕون، وڵاتە وەك رێڕەوێک جێگرەوەیە بۆ وزە، کە یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستنی ئەوروپا بە گازی ڕووسیا.

هەڵوەشاندنەوەی پارتی كرێكاران و چەكدانانی دەبێتە هۆی هێوركردنەوەی ئاڵۆزییەكانی ناو توركیا، هاوكاری ئەردۆغان دەبێت بۆ توندكردنی پێگەی خۆی لە ژیانی سیاسی توركیا. 

رووداوەكانی ناو توركیا و دەرەوە ئازادی گەورەتری بە ئەردۆغان داوە، هەوڵ بدات بۆ گەورەیی عوسمانی، كە دیدێكە زۆرێك لە عەلمانییەكانی توركیا تێیدا بەشدارن و هەوڵی رۆڵی گەورەتر لە جیهانی ئیسلامی دەدەن.

ئەردۆغان و بەشێكی زۆری ئەوانەی لە دەوروبەرینە نوێنەرایەتی بەرجەستەكردنی توركیا بۆ ئیخوان موسلمین دەكەن، كە بزووتنەوەیەكی رادیكاڵی دژە رۆژئاواییە.

دیدی ئەردۆغان بۆ عوسمانی نوێ بە وتارەكەی لەدوای سەركەوتنی لە هەڵبژاردنەكانی حوزەیرانی (2011) بە تێپەڕینی كات روونتر بۆوە، كە باسی لەوە كرد بەشێك لە دەوڵەتی عوسمانی بەرهەمی ئەو سەركەوتنە دەچننەوە، بەتایبەت سەرایڤۆ، بەیروت، دیمەشق، رامەڵا و قودس.

لە نووسینی بابەتی نیشتیمانی شین ئەو پرەنسیپە دەریایەی لە (2019) رایگەیاندووە، هەڵگری تمووحاتی گەورەن، توركیا وەك هێزێكی باڵادەست لە دەریای رۆژهەڵاتی ناوەند و دەریای ئیجە و دەریای رەش وێنا دەكات.

ئەو فراوانەبوونە بەرچاوە خواستی دەریایی ئەنقەرە بۆ دڵنیایی و فراوانبوون و گەیشتنی توركیا بە سەرچاوەكانی وزە لەو ناوچەیە لەسەر حیسابی لایەنەكانی دیكە زیاد دەكات.

توركیا بەو سیفەتەی ئەندامی هاوپەیمانی ناتۆیە، خاوەنی سوپایەكە بە سیستەمی ئەمەریكی و ئەوروپی پڕچەك كراوە، خاوەنی دووەم گەورەترین هێزە لەدوای ئەمەریكا لە ناتۆ.

 لە نمایشكردنی هێزە سەریازییەكانی دوودڵ نییە، بەشێكی خاكی باكووری سووریای كۆنتڕۆڵ كردووە، بنكەی سەربازیی لە عێراق بۆ بەرەنگاربوونەوەی هێزە كوردییەكان دامەزراندووە، لە جەنگی لیبیا پاڵپشتی حكومەتی تەرابلسی كردووە.

توركیا لە ململانێی هەرێمی كەرباغ پاڵپشتی ئازەربایجانی كرد، هێزەكانی لە قەتەر و سۆماڵ هەیە، هەوڵی بەدەستهێنانی بنكەی دەریایی لە سوودان هەبوو، بە چڕی وەبەرهێنان لە پەرەپێدانی پیشەسازیی سەربازیی ناوخۆیی دەكات، زۆربەی بەرهەمانی رەوانەی دەرەوە كردووە، لەوانە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بەیرەقدار.

توركیا هەوڵ دەدات پشبەستن بە هاوپەیمانە رۆژئاواییەكانی كەم بكاتەوە، دەیەوێت یاریكەرێكی سەربەخۆتر بێت، پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەریەك لە رووسیا و چین بەهێز دەكات.

لە كڕینی سیستەمی بەرگری ئاسمانی ئێس 400 لە رووسیا دوو دڵ نەبوو، ئەوە جگە لەوەی لایەنێكی بەشدارە لە گفتوگۆكانی ناو رێكخراوی شەنگەهای بۆ هەماهەنگی كە پەكەین سەركردایەتی دەكات، هەوڵیش دەدات بچێتە ناو ئەو رێكخراوە.

بە هۆی ئەو دەستكراوە داراییەی قەتەر توركیا تمووحەكانی فراوان دەكات، كە یاریدەرەیەتی بۆ تێپەڕاندنی قۆناغە سەختە ئابوورییەكان.

قەتەر پاڵپشتێكی دێری چالاكییەكانی ئیخوانە لە جیهان، میوانداری سەركردەكانی ئیخوان و بزووتنەوەی حەماسی كردووە، سەرچاوەیەكی بنەڕەتییە بۆ هاوكاری حەماس، پەناگەیەكی ئارامە بۆ سەركردە دوورخراوەكانی بزووتنەوەی تاڵیبان.

بەهەمان شێوە قەتەر بۆتە مینبەرێكی سەرەكی جیهانی بۆ ئیسلامیی سیاسی، لە رێگەی تۆڕی راگەیاندنی جەزیرە دەگاتە (430) كەس لە زیاتر لە (150) وڵات، قەتەر سوودمەندە لەو چاوداخستنەی ئەمەریكا بەرانبەر پاڵپشتی قەتەر بۆ چالاكییە تیرۆرستییەكان و ئاراستە دژە رۆژئاواییەكان.

لە سایەی ئەوە بەرەیەكی سوننی نوێی توندڕەو درووست دەبێت، ئایدۆلۆژیاكەی لە ئیخوان وەرگرتووە، پشت بە هێزی سەربازیی توركی و دارایی قەتەر دەبەستێت.

جیاوازی ئەو گورزانەی كە ئیسرائیل لە بەرەی ئێرانی داوە بە سەركردایەتی ئێران مەترسیەكی دەوحەی لە تاران لاوازكردووە، كە پەیوەندی دیپلۆماسی و پەیوەندی دیكەیان هەیە، دەوحەش ئازادی گەورەتریش دەداتە قەتەر بۆ جووڵانی لە جیهانی سوننی.

سووریا بە گۆڕەپانێكی ململانێ دادەندرێت، سعوودیە دەتوانێت بۆ پاشەكشەی هەژموونی ئابووری قەتەری بەكاری بهێنێت، بەڵام ئەو ئەزموونەش ئاماژە بەوە دەكات سعوودیە تۆمارێكی لاوازی لەو هەوڵانە، پێشتریش هەوڵەكانی ریاز لە عێراق و لوبنان و یەمەن شكستی هێنا، هەوڵەكانی بۆ گۆشەگیركردنی قەتەر جێی هیوا نین.

ئيسرائيل تاكە وڵاتە لەو ناوچەیە بتوانێت رێگە لە پێشكەوتنی ئیسلامیی سوننی لە سووریا بگرێت، بوونی سەربازیی و نزیكی جوگرافی دەبێتە هۆی ئەوی ئەنقەرە تمووحەكانی كەم بكاتەوە و هەوڵی لێكتێگەیشتنی كاتی لەگەڵ دەوڵەتی جوو بدات.

بەڵام ئیسرائیل بۆتە هۆی جاڕسكردنی هەستی ئیسلامییەكان و عوسمانی نوێ، ئەردۆغان و هەموو ئیسلامییەكان چاویان بڕیوەتە قودس، كە لەژێر دەسەڵاتی ئیسرائیلییە، هەروەك مافی چارەی خۆنووسین بۆ دیاریكردنی دەوڵەتی ئیسرائیل لەلایەن جووەوە لە بنەڕەتەوە رەت دەكەنەوە، پێشتریش ئەردۆغان داوای نەمانی ئەو دەوڵەتی كردووە، ئەگەر ئایدۆلۆژیا بەسەر واقیع زاڵ بوو، ئەوە بەریەككەوتنی سەربازبیی دەبێتە بژاردەیەكی ناچاری.

ئەو ململانێیەش تەنیا تایبەت نییە بەو ناوچەیە، توركیا پاڵپشتی پاكستانی هاوپەیمانی چینی كرد لە بەرەنگاربوونەوەی هندستان، ئەردۆغان خواستی خۆی بەبێ دوو دڵی بۆ بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی و پاڵپشتی داعش و حەماس دەربڕیووە.

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تاوەكوو ئێستا هەڕەشەیە بۆ بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی و تیرۆری ئیسلامیی، لەگەڵ پاشەكشەی ئێرانی شیعی هاوپەیمانێكی سوننی توندڕە دەبێتە جێگرەوە، پێویستە دیموكراتخوازەكان درك بە قەبارەی ئەو مەترسییە نوێ بكەن.

سەرچاوە: ماڵپەڕی ئیستقلال