Nuce Logo

نووسینی: ئیسلام ئۆجان

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران،ئەنقەرە گوتارێكی رەخنەیی بەرانبەر تەلئەبیب گرتەبەر، رەجەب تەیب ئەردۆغان زۆر بە توندی سەركۆنەی هێرشەكانی ئیسرائیلی بۆ سەر ئێران كرد، ئاماژەی بەوەش كردە، ئەو هێرشانە پشت بە ستراتیژیەتێكی "نامۆ و گشتگیر" دەبەستن، پێشی وابوو، ئیدارەی ناتەنیاهۆ برەو بە ناسەقامگیری ئەو ناوچەیە بە تەواوی دەدات، داواشی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كرد، كە رێگری لەو هێرشانە بكەن.

سەرەڕای لێدوانە توندەكانی ئەردۆغان دژ بە ئیسرائیل، بەڵام هەڵوێستی ئەنقەرە هاوسۆزیی و پاڵپشتی سنوورداری دیپلۆماسی بۆ ئێران تێنەپەڕاند، لەگەڵ ئەوەشدا ئامادەیی خۆی بۆ هەموو هەوڵێك خستەڕوو بۆ چارەسەركردنی ئاشتیانەی ئەو قەیرانە، پەیوەندییە تەلەفۆنیەكەی نێوان ئەردۆغان لەگەڵ مەسعوود پزیشكیان و سەركردەكانی ئەو ناوچەیە و دۆناڵد ترەمپ لە (14)ی حوزەیران دەری دەخات، توركیا تەركیزی لەسەر ئاراستەی دیپلۆماسی و جەختكردنەوەبوو لەسەر رێگری لە تێكچوون و كەمكردنەوەی ئاڵۆزییەكان لەو ناوچەیە.

لە (16)ی حوزەیران ئەردۆغان لەدوای وتارەكەی لە ئەنجوومەنی وەزیرانی توركیا گوتی، كە لە كاتێدا كێشەكان چارەسەرەكەی لەسەر مێزی دانوستاندنەكان بێت، نابێت كەس چاوەڕوان بێت كە ئەو كێشانە بە چەك و ئاڵۆزی و بۆردوومانی هەموو شتێك چارەسەر دەبێت.

هەڵوێستی توركیا رەنگدانەوەی ترسی ئەنقەرە بوو لە لێكەوتەكانی ئەو ململانێیەی نێوان ئیسرائیل و ئێران لەسەر ئاسایش و بەرژەوەندییەكان و سەقامگیری هەرێمی، هەروەك رەنگدانەوەی خواستی توركیابوو كە رۆڵی خۆی ببینێت لە چارەسەكردنی ئەو ململانێیە لە رێگەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمەریكا و وڵاتە كاریگەرەكان.

مەترسییەكانی ململانێی ئیسرائیل ــ ئێران و لێكەوتەكانی لەسەر بەرژەوەندییەكانی توركیا

بەریەكەوتنی ئیسرائیل و ئێران سەرچاوەی دڵەڕاوكێی گەورە بوو لای توركیا، حیساب بۆ لێكەوتە ئەمنیەكانی ئەو ململانێیە دەكات، لەبەر ئەوەی توركیا بە درێژایی (535) كیلۆمەتر سنووری هەیە لەگەڵ ئێران، كە لەوەیە ئەو بەرەنگاربوونەوە ببێتە هۆی درووستبوونی شەپۆلێكی كۆچی ئێران بەرەو خاكی توركیا، ئەوە جگە لەوەی ئەو ململانێیە ببێتە هۆی ئالۆزكردنی پرسی كورد لە توركیا ناوچەكە، لەگەڵ ئەوەش ترسی لەوە هەبوو هێزە كوردییە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران بۆ ناو ئەو ململانێیەكە جووڵە بكەن، حكومەتی توركیا ترسی ئەوەشی هەبوو گرووپە چەكدارەكانی نزیك ئێران لەو ناوچەیە بێنە ناو ململانێیەكە، ئەوەش هەڵگری هەڕەشەی ئەمنییە لەسەر توركیا و لە ناو عێراق و سووریا.

یەكێك لەو لێكەوتانەی توركیا حیسابی بۆ دەكرد، پرسی ئاسایشی وزە بوو، كە توركیا لە (92%) پێویستییەكانی وزەی لە دەرەوە هاوردە دەكات، ئەوەش ناكرێت چاوپۆشی لێبكرێت كە ئەو ململانێیە كاریگەری لەسەر بازاڕەكانی وزەی جیهان نابێت، هەر زیادبوونێك لە نرخی نەوت فشاری ئابووری لەسەر توركیا درووست دەكات، بەتایبەت كە ئەگەری داخستنی گەرووی هورمز درووست دەبێت، كە لە (30%) نەوتی جیهان بەو گەروە تێدەپەڕێت.

سزاكانی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران بۆتە هۆی ئەوەی توركیا هاوردەكردنی نەوت لە ئێران رابگرێت، لە رابردوو لە (45%) پێداویستییە نەوتییەكانی لە ئێران هاوردە دەكرد، بەڵام ئێستا بە رێژەی لە (70%) پشت بە رووسیا دەبەستێت، بە رێژەی لە (35%) پشت بە عێراق دەبەستێت، كۆی پێداویستییەكانی دیكەی لە كازاخستان هاوردە دەكات، بۆیە كاریگەری ململانێی ئێستای ئێران و ئیسرائیل لەسەر هاوردەی نەوتی سنوردارە، بەڵام مەترسیەكان لەسەر هاوردەی گازی سرووشتییە، توركیا ساڵانە نزیكەی (10) ملیار مەترچوارگۆشە گازی سرووشتی لە ئێران هاوردە دەكات، كە لە رێگەی گێڵگەی فارسی باشوور دابینی دەكرد، بەشێكی دیكەی گازەكەی لە رێگەی توركمانستانەوە وەك پاڵپشتی داینی دەكات، جگە لەوەش ترس هەبوو پیشەسازیی توركیا تووشی كەمبوونەوەی گاز ببێتەوە، ئەوەش ئاسایشی وزەی رووبەڕووی مەترسی دەكاتەوە.

لێكەوتەكانی ئەو ململانێیە دەەبێتە هۆی پاشەكشەی ئاڵۆگوڕی بارزگانی، قەبارەی بازرگانی دوولایەنەی نێوان توركیا و ئێران لە ساڵی رابردوو (5.7) ملیار دۆلار بوو، هەناردەی توركیا بۆ ئێران (3.2) ملیار دۆلار بوو، كە لە (28) ئامێرە كارەباییەكان بوو، لە (24%) بەرهەمی پلاستیكی و كیمیایی بوو، لە (11%) بەرهەمی كشتوكاڵی و خۆراك بوو، لە بەرانبەردا توركیا ساڵانە بە بڕی (2.5) ملیار دۆلار  گازی سرووشتی و لە (60%) بەرهەمی كیمیاویی و لە (29%) بەرهەمە كانزیەكان بوو، لە (4%) پێداویستی كشتوكاڵی بوو، لە لایەكی دیكەوە ئەگەری بەهێز هەیە ئاڵۆزییەكانی ئەو ناوچەیە بگاتە خاكی توركیا  لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی جەنگی غەزە رێژەی گەشتیاری لە ساڵی رابردوو كەم بۆتەوە، ئەگەر ئەو جەنگەی نێوان ئێران و ئیسرائیل بۆ ماوەیەكی زۆر بەردەوام بێت دەبێتە ئاڵنگەیەكی راستەقینە لەبەردەم كەرتی گەشتیاری توركیا.

 ئەو وێنەیە گشتگیرترە، ئەو جەنگەی نێوان ئێران و ئیسرائیل ئاڵنگەریەكە لەبەردەم بەرژەوەندییە جیۆسیاسیەكانی توركیا، چونكە توركیا وەك ئەندامێكی ناتۆ هەوڵ دەدات پەرە بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ رۆژئاوا بدات، بەتایبەتیش ئەمەریكا لەگەڵ هاتنی ئیدارەی ترەمپ دەیەوێت زیاتر پەرەی پێ بدات، هەوڵیش دەدات پارێزگاریی لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەریەك لە رووسیا و ئێران بدات لە چوارچێوەی هەماهەنگی ناوچەیی، بێگومان لە بەهێزبوونی ململانێ و جەمسەرگیری لەو ناوچەیە لەنێوان ئێران لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمەریكا بەربەست لەبەردەم هاوسەنگی جیۆسیاسی درووست دەكات كە توركیا پەیڕەوی دەكات.

لەگەڵ ئەوەی ئەردۆغان لە میانەی پەیوەندی لەگەڵ ترەمپ پێشنیاری بەشداری توركیای لە نێوەندگیری بۆ راگرتنی ئەو جەنگە كرد، بەڵام ئاشكرایە كەناڵە كاریگەرەكانی توركیا لەگەڵ ئێسرائیل لەدوای رووداوەكانی حەوتی ئۆكتۆبەر كاریگەری لەسەر پاشەكشەی ئاستی پەیوەندییەكانی توركیا ــ ئیسرائیل درووست كردووە.

بەهۆی ئەوەی ئەردۆغان پەیوەندی شەخسی لەگەڵ ترەمپ بەهێزە، ناخوازێت بەهۆی ئێرانەوە پەیوەندییەكانی لەگەڵ سەرۆكی ئەمەریكا تێك بدات، بۆیەش لە راگەیاندنەكانی نزیك لە پارتی دادوگەشەپێدان هیچ رەخنەیەك لە ترەمپ گیردرێت، هەروەها راگەیێندراوی كۆبوونەوەی وەزیرانی دەرەوەی رێكخراوی هاریكاریی ئیسلامیی كە لە رۆژانی (21 و 22)ی حوزەیران لە ئیستەنبۆڵ بەڕێوەچوو، تەنیا هێرشەكانی ئیسرائیلی سەركۆنە كردبوو، هیچ ئاماژەیەكی بۆ هێرشەكانی ئەمەریكا بۆ سەر وێستگە ئەتۆمییەكانی ئێران تێدا نەبوو.

لە كۆتاییدا سرووشتیە توركیا هەست بە هەڕەشەی ئیسرائیل بكات، بۆیە بەرپرسان و شارەزایانی توركیا ئەو بابەتەیان بە جدی وەرگرتووە و راشكاوانە رێكاری  گۆڕانكاری لە بیروباوەڕی بەرگریی و ئاسایشی توركیا بۆ هاسەنگی هێزی ئیسرائیلی بە پێویست دەزانن.

دەرفەتە ستراتیژییەكانی توركیا

سەرەڕای هەموو ئاڵنگەرییەكانی جەنگی ئێران ــ ئیسرائیل خستییە سەر شانی توركیا، بەڵام ناكرێت ئەو بەرژەوەندییانەش رەچاو نەكەین كە ئەو جەنگە بۆ پێگەی جییۆسیاسی توركیا درووستی كردووە.

یەكەم: پاشەكشەی هەژموونی توركیا لە ئەنجامی ئەو جەنگە، دەرفەتێكە بۆ توریكا كە ئەو بۆشاییەی لە پاشەكشەی ئێران درووست بوو پڕی بكاتەوە، بەتایبەت لە رۆژهەڵاتی عەرەبی و ناوچەی ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز، كە كێبڕكێی نێوان ئێران ــ توركیا تێیدا بەهێزە. 

دووەم: لاوازی ئێران لەدوای ئەو جەنگە بایەخی توركیا لای رووسیا زیاد دەكات، كە دەبێتە هۆی زیادبوونی نزیكبوونەوەی نێوان هەردوو وڵات و هەماهەنگیان لە سوریا و پرسە هەرێمییەكان، بەتایبەت فراوانبوونی هەژموونی ئیسرائیل، كە لەلایەن ئەمەریكاوە پاڵپشتی دەكرێت، توركیا پێویستی بە فراوانكردنی مانۆڕە جیۆسیاسییەكان دەبێت.

سێیەم: لەگەڵ ئەوەی چاوەڕوان دەكرێت هاوسەنگی هێزی ناوچەیی لاسەنگ بێت، بەڵام لە سایەی ئەو پاشەكشەی هێزی ئێران توركیا وڵاتانی كەنداو بە تایبەت سعوودیە بەرژەوەندییان وادەخوازێت هەماهەنگی ستراتیژیی و ئابووریی و بەرگریی و ئاسایشی بەرانبەر هێزی گەشەكردووی ئیسرائیلی بەهێز بكەن.

ئەنجام: 

ململانێی نێوان ئیسرائیل و ئێران لە رووی بەرەنگاربوونەوەی مەترسییە ئەمنیی و ئابووریی و ستراتیژییەكان توركیا خستە پێگەیەكی هەستیار، بۆیە بۆ رێگریی لە فراوانبوونی ئەو ململانێیە و راگرتنی ئەو جەنگە و گێرانەوەی تاران و واشنتن بۆ سەر مێزی گفتوگۆ بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئەتۆمی ئەنقەرە  هاتە ناو جووڵە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان. لە كۆتاییدا چاوەڕوان دەكرێت ئەو شەڕەی (12) رۆژ بەردەوام بوو، گۆڕانكاریی لە بنەمای هاوسەنگی هێزی هەرێمیی درووست بكات، ئەوەش دەبێتە هۆی درووستكردنی ئاڵنگەری و بەرژەوەندیی بۆ پێگەی جیۆسیاسی توركیا، بەڵام ئەو كارە پەیوەست دەبێت بە لێكەوتە درێژمەوداكانی بەرەنگاربوونەوەی ئیسرائیل ــ ئێران و توانای توركیا لەسەر مانۆڕەكانی لە پەیوەندییە ستراتیژییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان.

سەرچاوە: مركز الإمارات للسیاسات