Nuce Logo

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها

بەدەر لە گوتارەکانى، ئەردۆغان بەهێواشى سوود لە ململانێکان دەبینێت، وەک جەنگى (12) رۆژەى نێوان ئیسرائیل و ئێران، ئەو سوودە بۆ بەهێزکردنى پێگەى ئەنقەرە بێت لەو ناوچەیە، یاخود لادانى سەرنج بێت لەسەر پرسە ناوخۆییەکان.

ئاشکرایە ئەردۆغان سوکایەتى بە حکومەتى ناتەنیاهۆ دەکات، زۆربەى جار گوتارێک توند دژ بە هێرشە سەربازییەکانى ئیسرائیل بەکار دەهێنێت، لەم دوایە رایگەیاند، "ناتەنیاهۆ گەورەترین بەربەستە لەبەردەم ئاشتى هەرێمى" هەڵسوکەوتى ئیسرائیلى بە چەتەگەرى چواند، لە میانەى جەنگى دوازدە رۆژەى نێوان ئیسرائیل و ئێران ئەردۆغان سەرکۆنەى هێرشە ئاسماییەکانى کرد و داواى دەستپێکردنەوەى دانوستاندنە ئەتۆمییەکانى کرد، لەگەڵ ئەوەشدا لە گوتارەکانى خۆى لە ئاماژەدان بەرانبەر ئەمەریکا پاراست، بەگوێرەى ئەو پەیامەى لە ئێکس بڵاوى کردەوە،  ئەرۆدغان بە تەلەفۆن لەگەڵ فریدریش میزر، راوێژکارى ئەڵمانى گفتوگۆى کردووە، لە هەنگاوێکى هاوسەنگیشدا بە هێمنى دژایەتى خۆى بۆ بەدەستهێنانى چەکى ئەتۆمى لە لایەن ئێرانەوە دەربڕى. 

لە رووکەشدا تورکیا هۆکارى درووستى بۆ دڵەڕاوێکانى لەسەر لێکەوتەکانى لە بازنەیەکى فراوانتر هەیە بۆ هێرشە سەربازییەکانى ئەم دوایەى ئیسرائیل بۆ سەر ئێران، ئەنقەرە بە کردەیى بارێکى قوورسى لەسەرە کە میواندارى زیاتر لە سێ ملیۆن و نیو پەنابەرى سوورى و ئەفغانییە، لە پاڵ ئەوەشدا هەڵاوسان بەردەوامە، ترسى ئەوەى هەیە کە ئەو ململانێ نوێیە و تێکچوونى سەقامگیرى لەناو ئێران نرخى وزە بەرزبێتەوە، شەپۆلێکى نوێى پەنابەران روو لە وڵاتەکەى بکەن، ئەوەش دەبێتە سەرهەڵدانى تووڕەیى ناوخۆیى دژ بە حکومەت ئەردۆغان. 

سەرەڕاى ئەوەى ئەردۆغان هیچ دەرفەتێک لەدەست نادات بۆ سەرکۆنەکردنى تەلئەبیب، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئیسرائیل بەهۆى هەژموونى هەرێمى بە باشى دەزانێت، چەند دەستکەوێتێکى ئەرێنى بۆ ئەنقەرە بڕەخسێنێت، لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى تورکیا پێیوایە ئاڵۆزییە سەربازییەکانى ئەم دوایەى نێوان ئیسرائیل و ئێران دەرفەتێکە بۆ بەهێزبوونى بایەخى دیلپۆماسى.

بەگوێرەى راپۆرتەکان ئەردۆغان هەوڵ دەدات میواندارى راستەوخۆى بەرپرسانى ئەمەریکى و ئێرانى لە ئیستەنبوڵ بکات، بەڵام ئەو هەوڵە شکستى هێنا، لەگەڵ ئەوەشدا وەک لە سەروبەندى هێرشى رووسیا بۆ سەر ئۆکراینا تورکیا بەخێرایى جووڵا بۆ بەهێزکردنى وێنەى خۆى وەک نێوەندگیر و ئەندامێکى سەقامگیر لە هاوپەیمانى ناتۆ کە پێویستیەکى هاوپەیمانى بۆ ئەو ناوچەیە، ئەو رۆڵە دیپلۆماسییەى ئەنقەرە بۆ بەڕێوەبردنى پەیوەندییەکان لەگەڵ رۆژئاوا لەگەڵ پاراستنى لە هەمان کاتدا بۆ گفتوگۆى کراوە لەگەڵ لایەنە هەرێمییەکان کە زۆربەى جار لەگەڵ هاوپەیمانى ناتۆ ناکۆکن، لەگەڵ ئەوەشدا لێکەوتەکانى ئەو ململانێیە کاریگەرى دوورمەوداى لەسەر پێگەى هەرێمى ئەنقەرە و ئاڵنگەرییەکانى رووبەڕووى دەبێتەوە لەخۆى دەگرێت.

ئەگەرى بەهێز ئەوەیە ئەنقەرە بۆ بەدەستهێنانى دەستکەوتەکان لە سایەى هێرشە سەربازییەکانى ئیسرائیل بۆ سەر گرووپە سەربازییەکانى نزیک لە ئێران و ژێرخانە سەربازییەکانیان لەو ناوچەیە بەردەوام بێت، ئەوەش هاوشێوەى قۆناغى پاشەکشەى دەسەڵاتى سوود وەردەگرێت، لەوانەشە گرنگترین شت بۆ ئەردۆغان ئەوەیە ئەو جۆرە ململانێ هەرێمیە دەرفەتێکى پێ دەدات کە چاوى رایگشتى لەسەر ئەو هەڵاوسانە سەختەى تورکیا و داپڵۆسینى بەردەوامى ئۆپۆزسیۆن لابچێت، کە دەرفەتى کۆکردنەوەى بنکەى جەماوەریى و ئیسلامیى لە رێگەى گوتارێک کە بە کردەیى هیچى تێناچێت، دەرەخسێنێت.

تۆڕى گرووپەکانى تورکیا و ئێران

بەردەوامى زیادبوونى ئاڵۆزبوونى پەیوەندییەکانى نێوان ئەنقەرە و تاران، دیارترین بەڵگەیە لەسەر دەستکەوتە ستراتیژییەکانى تورکیا لەو ململانێ سەربازییەى ئیسرائیل و ئێران. بەو پێیەى کە تورکیا و ئێران دوو هێزى هەرێمین، بە درێژایى چەندین ساڵ پارێزگارییان لە هاوسەنگى ئاڵۆزیى ململانێ و هاوبەشییان کردووە، لە زۆربەى رووداوەکان هەردوو وڵات کەوتوونەتە دووبەرەى جیاواز، بەهۆى بەریەککەوتنى بەرژەوەندییە هەرێمییەکانیان. لە عێراق گرووپەکان کە سەر بە مقاوەمەى ئیسلامیین و ئێران لە چوارچێوەى حەشدى شەعبى پاڵپشتیان دەکات، بە ئاشکرا هەڕەشەیان لە بنکە سەربازییەکانى تورکیا لە باکوورى عێراق دەکرد، چەندین جار هێرشى موشەکیان دەکردە سەر ئەو بنکانە بۆ ئەەى ئەنقەرە لەو ناوچەیە پاشە کشە بکات. لە سووریا تورکیا پاڵپشتى هێزەکانى ئۆپۆزسیۆنى دەکرد و مەشقى پێدەکردن، ئێران گرووپەکانى خۆى بۆ بەرگرى لە دەسەڵاتى ئەسەد کۆدەکردەوە، لە هەرێمى ناگۆڕنو ــ کەرەباخ، تورکیا بە روونى پاڵپشتى ئازەربایجانى کرد، ئەوەش بەهۆى نزیبوونەوەى ستراتیژى نێوان ئێران و ئەرمینیا بوو.

هاوکات لەگەڵ ئاراستەى ململانێى هەرێمى، پەیوەندییەکانى ئێران و تورکیا لە (2025) چووە قۆناغێکى توند. لە کانوونى دووەم دەزگا راگەیاندنەکانى نزیک لە ئەردۆغان بڵاویان کردەوە، کە ئیسماعیل قائانى، فەرماندەى فەیلەقى قودسى سەربە سوپاى پاسداران لەگەڵ مەزڵووم عەبدى کۆبۆتەوە، کە تورکیا بە لقێکى پەکەکەى سەیر دەکات. لە مانگى شوبات ئاڵۆزییەکان زیاتر بوو، هاکان فیدان، وەزیرى دەرەوەى تورکیا رایگەیاند، سیاسەتى دەرەوەى ئێرانى بە پشبەستوو لەسەر پاڵپشتى گرووچەکدارەکان وەسف کرد، ئەوەش مەترسیەکى گەورەیە، ئەو لێدوانانە بووە هۆى سەرهەڵدانى قەیرانێکى دیپلۆماسى نێوان هەردوو وڵات و باڵیۆزی یەکتریان بانگ کرد. دواى تێپەڕبوونى مانگێک رۆژنامەیەکى نزیک لە ئەردۆغان ئێرانى بەوە تۆمەتبارکرد کە فڕۆکەى بێفڕۆکەوانى داوە بە یەپەگە، ئەوەش ئاڵۆزییەکانى نێوان هەردوو وڵاتى زیاتر کرد، لە هەمان کاتدا دەزگاى هەواڵگرى تورکیا ژمارەیەک کەسى بە تۆمەتى پەیوەندى هەواڵگریان لە سێ شارى گەورەى تورکیا دەستگبیر کرد.

ئەو ئاڵۆزییانە لە پەیوەندییە دوو قۆڵییەکان ناڕەزایى لەلاى بەرپرسیارى تورکیا لە پەیوەندییەکانى ئێران لەگەڵ پارتى کارێکاران لێکەوتەوە، ساڵى رابردوو یەشار گولەر، وەزیرى بەرگریى تورکیا لە دیدارێکدا گوتى، سەرەڕاى ئەوەى زانیاریمان بە بەپرسانى ئێرانى دا لەسەر هەبوونى ئەندامانى پارتى کرێکاران، بەڵام ئێران هیچ رێکارێکى لە دژ نەگرتنەبەر. بەگوێرەى راپۆرتێکى پشکنینى گشتى وەزارەتى بەرگرى ئەمەریکا لە (2022) یەکینانەکانى پاراستى شنگال کە گرووپێکن تورکیا بە لقێکى پەکەکەیان دەزانێت لە عێراق پەیوەندیان لەگەڵ هەندێک گرووپى سەرەکى نزیک لە ئێران لەو ناوچەیە هەیە، لەوانە کەتائیبى حزبوڵڵا، دواى هێرشکردنە سەر کۆنسوڵخانەى تورکیا لە موسڵ لە (2022) ئەنقەرە رێگەى نەدا بکرێنە ئامانج، ئەو سیاسەتە لە چوارچێوەى هێرشەکانى دواتر کە گرووپە چەکدارەکانى نزیک لە ئێران دژ بە قاعیدە بەردەوام بوو، دواین هێرش لە مانگى کانوونى یەکەمى (2024).

هێرشەکانى ئەم دواییەى ئیسرائیل بۆ سەر ژێرخانى سەربازیى ئێران لە پاڵ بە ئامانجگرتنى سەرکردە باڵاکانى سوپاى پاسدارانى ئێران و زیانەکانى بەر گرووپەکان لە حەوتى ئۆکتۆبەرەوە سنوورێکى بۆ تواناکانى ئێران دانا بۆ ئەوەى لە داهاتووى نزیک چیتر نەتوانن هەژموونى خۆیان فراوان بکەن، ئێران لە رابردوو سەرقاڵى هەڕەشە دەرەکییەکان بوو، لە داهاتوو  دەگەڕێتەوە بۆ بەهێزکردنى ناوخۆ و ئاڵنگەرییە گەورەکان، ئەوەش وادەکات تاران بایەخى سەرەکى بدات بە بەهێزکردنى کۆنترۆڵى ناوەخۆ و پاراستنى بنەما سەربازییە گرنگەکان لەسەر حیسابى پاراستنى چالاکییە دوژمنکارەکانی لەو ناوچەیە، یاخود فراوانکردنى بازنە و چالاکى گرووپە و شانەنووستووەکان لە دەرەوە، لەوانەش ئەوانەى کە تورکیایان بە ئامانج دەگرت.

لە لایەکى دیکەوە تورکیا زۆر بە خێرایى مەترسییەکانى سەبارەت بە پەیوەندییەکانى پەکەکە و تورکیا رەوییەوە، پڕۆسەى ئاشتى سڕکراو زۆر بەخیرایى بەرەوپێش چوو، وەک پلانى بۆ داندرابوو و پارتى کرێکاران بڕیارى چەکدانانى دا، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا لەو قۆناغە زووەوە بڕیارى یەکلاکەرەوە بدرێت، ئەگەر ئەو پڕۆسە بگات بە ئەنجامى گرنگ رێگە بۆ چارەسەرى هەڵوەشاندنەوەى یەکجاریى ئەو حزبە خۆش دەکات، بەتایبەت لە سایەى هەوڵەکانى پێشووی بۆ چارەسەر لەگەڵ پارتى کرێکاران، لە هەمانکاتدا پەیمان ڤیان، هاوسەرۆکى "پارتى ئازادیى ژیانەوەى کوردستان" رایگەیاند، حزبەکەیان بەرەودام دەبێت لە خەباتى چەکدارى دژ بە ئێران، هەر رێککەوتنێک لەنێوان تورکیا و پەکەکە کاریگەرى لەسەر چالاکییە چەکدارییەکانیان لەسەر سنوورەکانى ئێران نابێت، داماڵینى چەک لقەکانى دیکەى پەکەکە ناگرێتەوە. مەترسییەکان لەسەر تورکیا دەمینێت، ئەویش ئەوەیە ئەو ئەندامانەى پەکەکە کە چەک دادەنێن، دەچنە پاڵ (پژاک) کە ئەگەر هەیە لە ئەگەرى شکستهێنانى پڕۆسەى ئاشتى روو لە تورکیا بکەنەوە، لە هەردوو حاڵەتەکەدا ئێران دەبێتەوە بەشێکى سەرەکى لە هاوکێشەى ئاسایشى نەتەوەیى ئەنقەرە، تەنانەت ئەگەر دەسەڵاتدارانى تورکیا تەرکیزیان لەسەر پرسە ئەمنییە ناوخۆییەکانیش بێت.

ململانێ ئامرازێکە بۆ لادانى سەرنج لەسەر قەیرانە ناوخۆییەکان

سەبارەت بە مەترسیەکانى هەڵبژاردن لەناوخۆی تورکیا ئاڵۆزییەکانى نێوان ئیسرائیل و ئێران لە پاڵ رووداوە هاوشێوەکان ئامرازێکى گوتاریى سوودبەخشە بۆ ئەردۆغان، تاوەکوو رایگشتى لە ئاڵنگەرییە ناوخۆییەکان دووبخاتەوە، هەروەک ئەو ململانێ ناوچەییانەى دەوروبەرى تورکیا دەرفەتى بە ئەردۆغان داوە وێنەى خۆى وەک سەرکردەیەکى بەهێز نیشان بدات کە بەرگرى لە بەرژەوەندییە نیشتیمانییەکانى دەکات بەبێ ئەوەى وڵاتەکەى بکەوێتە ناو ئەو ململانێیانە، ئەو ململانێیەى ئەم دوایەش لەو کۆنتێکستەوە، دەرفەتێک بوو بۆ ئەردۆغان بۆ رێگریى لە ئۆپۆزسیۆنى گەشەسەندووى ناوخۆیى و بەهێزکردنى بنکەى جەماوەرى داتەپیى بەشێوەیەکى بەرچاو، بە سوودوەرگرتن لە گوتارى هەڕەشەى ئیسرائیلى.

حکومەتى ئێستاى تورکیا لە زۆربەى راپرسییەکان لە پارتى سەرەکی ئۆپۆزسیۆن جیاوازە، راپرسییەکان ئاشکراى دەکەن لەوەتەى لە (2002) گەیشتۆتە دەسەڵات بۆ یەکەم جار پاڵپشتى جەماوەرى بۆ کەمتر لە (30%) دابەزیووە، بە ئامانجگرتنى سەرۆکى شارەوانى ئیستەنبۆڵ بۆتە هۆى بێهیوایى گشتى، واى کردووە حکومەت بۆ لادانى رایگشتى لەسەر بەربەستە ئابوورییەکان و رێگرى سیاسى پشت بە پرسە دەرەکییەکان ببەستێت، کاتێکیش سەرۆکى پارتى سەرەکى ئۆپۆزسیۆن داواى بایکۆتى کۆمپانیاکانى نزیک لە حکومەتى کرد، ئەردۆغان جەختى لەسەر ئەوە کردەوە، ئەوە داوایەکى نابەرپرسانەیە لە کاتێکدا ئیسرائیل هێرش دەکاتە سەر ئێران و ناوچەکە رووبەڕووى ئاڵۆزیى دەبێتەوە ئەو داوایە هیچ واتایەکى نییە.

هەرکات بایەخى راگەیاندنەکان بە بایەخیان بە ململانێ دەرکییەکانى وەک هێرشى دوولایەنەى ئێران و ئیسرائیل زیاد کردبێت، تەرکیزکردن لەسەر پرسە ناوخۆییە هەستیارەکانى وەک زیندانیکردنى ئیمائۆغلۆ و بەرزبوونەوەى تێچووى ژیان لە تورکیا کەبۆتەوە، لە یەکێک لە گوتارەکانى لەبەردەم فراکسیۆنى پەرلەمانى حزبەکەى رەخنەى توندى لە ئیسرائیل گرت و پێىوابوو ئەو گفتوگۆ و دابەشکاریی و بوون بە جەمسەرى تورکیا ئەنجامى گەشەکردنى ناوخۆیى نییە، بەڵکوو رەنگدانەوەى کاریگەرى هێزى دەرەکییە، ئەو گوتارە گرتە ڤیدیۆیەکى تێدابوو تیشک دەخاتە سەر رۆڵى دیپلۆماسی ئەردۆغان و هەوڵەکانى بۆ پارێزگارى لە سەقامگیرى دۆخى ئەو ناوچەیە، کە تێیدا چەند دیدارێکى لەگەڵ سەرکردەکانى جیهان نیشان دەدات، وەک ترەمپ و پووتین و پزیشکیان و محەمەد بن سەلمان، کە ئەوە هەوڵێکى روونە دەیەوێت وەک سەرکردەیەکى هەرێمى و کاراکتەرێکى دیپلۆماسى سەرەکى خاوەن توانا لەسەر ئیدارەدانى قەیرانە نێودەوڵەتییە ئاڵۆزەکان خۆى دەربخات.

سەبارەت بە ئەردۆغان ئەو جەنگەى ئێستا کە لە غەزە یا تاران و تەلئەبیب نییە، بەڵکوو ناوەخۆ خۆى مەڵاسداوە، کە لەم رەوەوەى رووداوە هەرێمییەکان پاشخانێکى گونجاوى ئەو جەنگەیە، داتاکانى کۆمپانیاکانى راپرسى بە وردى چاودێرى هەڵبژاردنەکانى تورکیایان کردووە، ئاماژە بەوە دەکەن پارتى دادوگەشەپێدان کە ئەردۆغان سەرۆکایەتى دەکات زیاتر لە پێنج خاڵ بەراورد بە ئۆپۆزسیۆنى سەرەکى پاشەکشەى کردووە، سەرەڕاى ئەوەش سنوورى دەستوورى رێگەنادات ئەردۆغان بۆ ساڵى (2028) خۆى کاندید بکاتەوە، تەنیا ئەو کاتە نەبێت کە دەنگى زۆرینەى پەرلەمانى بەدەست بهێنێت، یاخود دەستوور هەموار بکاتەوە، ئێستاش هاوپەیمانەکەى لاى کەمى پێویستى بە (36) کورسییە، بۆ هەڵبژاردنى پێشوەختە. 

دواتریش لە بەرانگارى رووبەڕووبوونەوەى فشارە سیاسییە ناوخۆییەکان بۆوە، قەیرانە هەرێمییەکان دەرفەتێکى بۆ بەدەستهێنانى دەستکەوتە ستراتیژییەکان بەدەست هێنا، بەردەوامى  ئاڵۆزییەکان لە نزیک دراوسێکانى تورکیا، وا دەکات ئەردۆغان بەردەوام بێت لە بەکارهێنانى ئەو ململانێیانە بۆ پەرتکردنى رەخنە ناوخۆییەکان و کۆکردنەوەى بنکەى جەماوەرى، بایەخى ستراتیژى تورکیا بۆ هێزە هەرێمى جیهانییەکان رۆڵێک دەبەخشێتە ئەردۆغان لە سەر گۆڕەپانى نێودەوڵەتى، ئەو رۆڵەش دەکرێت باش بەکاربێت بۆ دەرخستنى هێز و پاراستنى پێگەى سیاسى ناوخۆیى، لە سایەى ئەو گۆڕانکارییانە نەبوونى سەقامگیریى هەرێمى سەرەڕاى لاوازیى ناوخۆى ئامرازێکە بۆ گرەنتى مانەوەى سیاسى کە ئەردۆغان پێگەى خۆى لە دەسەڵات بەهێز بکات.

سەرچاوە: پەیمانگەى واشنتن