Nuce Logo

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

رۆژنامەى ڤیدۆمۆستى رووسى لە راپۆرتێکدا تیکش دەخاتە سەر پەیوەندییەکانى تورکیا و هەنگاریا و سلۆفاكیا و ئەمەریکا فشارەکانى لەسەر ئەو سێ وڵاتە بۆ راگرتنى کڕینى نەوتى رووسی، بۆ ئەوەش بە دیاریکراوى تمووحى گەورەى خستۆتە بەردەم تورکیا.

پێشنیارى ئەمەریکى

رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆمارى تورکیا پێش کۆبوونەوەى لەگەڵ ترەمپ لە دیدارەکەى لەگەڵ کەناڵى فۆکس نیوزى ئەمەریکى ئاماژەى بەوە کرد، لە کۆبوونەوەى لەگەڵ سەرۆکى ئەمەریکا ئاماژە بە پێدانى فڕۆکەى ئێف 35 بە ئەنقەرە دەکات، جەختیشى لەسەر ئەوە کردەوە، کە ترەمپ ئاماژەى بەوە کردووە، تورکیا پارەى ئەو فڕۆکانەى داوە، بەڵام هێشتا رادەستى نەکراوە.

لە (2019) لە خولى یەکەمى ترەمپ واشنتن ئەنقەرەى لە پڕۆگرامى فڕۆکەى ئێف 35ى ئەمەریکى دوورخستەوە، ئەوەش بەهۆى کڕینى سیستەمى بەرگرى ئاسمانى رووسى (ئێس 400) بوو، واشنتن لەو بڕیارەى پشتى بە یاساى بەرەنگاربوونەوەى دوژمنانى ئەمەریکا لە رێگەى سزکانى کاستا بەست.

لە (2025/9/23) ئاژانسى بلۆمبێرگ بڵاوى کردەوە، ئەنقەرە داواى پێداچوونەوە بەو یاسایە دەکات بۆ دەرکردنى لە بازنەى سزاکانى پەیوەست بەو فڕۆکانە، لە بەرانبەردا ئەمەریکا پێشنیارى کرد سەدان فڕۆکەى بۆینگ و شەڕکەر لە کۆمپانیاى لۆکیهد مارتن بکرێت، لەگەڵ ئەگەرى بەشێک لە بەرهەمهێنانى لەناوخۆى تورکیا،

لە (2025/9/19) ترەمپ لە تروس سۆشیال خشتەى گفتوگۆکانى لەگەڵ ئەنقەرە بڵاوکردەوە، کە گرێبەستى گەورەى بۆ فڕۆکەى بۆینگ لەخۆى گرتبوو، لە پاڵ ئەوەش پڕۆژەى نوێکردنەوەى فڕۆکەى ئێف 16 تورکى و گفتوگۆکانى سەبارەت بە فڕۆکەى ئێف 35 تێدا بوو.

ئەنقەرە لە هەوڵدایە بۆ نوێکردنەوەى فڕۆکە ئاسمانییەکانى لە رێگەى ئاشکراکردنى بژاردەى جێگرەوە، لەوانەش بەهێزکردنى هەماهەنگى لەگەڵ ئەوروپا، لە مانگى تەمووزى ئەمساڵ یاداشتى لێتێگەیشتنى لەگەڵ بەریتانیا بۆ پەرەپێدانى فڕۆکەى جۆرى یۆرۆڤایتەر تایفۆنى واژۆکرد.

هەر لەو چوارچێوەیە ترەمپ لە لێدوانەکانى (2025/9/26) پێش دیدارى لەگەڵ ئەردۆغان لە نیویۆرک رایگەیاند، حەزدەکەم سەرۆکى تورکیا کڕێنى نەوتى رووسى رابگرێت. لە بەشێکى دیکەى قسەکانى گوتى، لەپاڵ پڕۆگرامى ئێف 35 گفتوگۆکان دەتوانن ببنە هۆى وەرگرتنى سیستەمى پارتریۆتى ئەمەریکا. 

لە دیدارى هەردوو سەرۆکیش ترەمپ گوتى، دەتوانین ئەوە بکەین، بەڵام ئەو کارە پشت بەوە دەبەستێت کە لە بەرانبەردا ئەردۆغان چیمان بۆ دەکات.

لە (2025/9/26) سەرۆك كۆماری توركیا لە كاتی گەڕانەوەی رەزامەندی خۆی لەسەر ئەو پێشوازە گەرمەی شاندەكەی لە واشنتن دەربڕی، بەڵام هیچ لێدوانێكی لەسەر پرسی ئاڵوگۆڕی نەوتی رووسی بە فڕۆكەی ئێف 35 نەدا.

لێدوانەكانی ترەمپ لە پێش دیارەكە جیاوازی هەبوو، لەسەرەتاوە گوتی، ئەردۆغان ئەو كارە دەكات، پاشان گوتی، ئەگەر داوا لە سەرۆكی توركیا بكەم ئەو كارە دەكات.

ئیگۆر ئیشكۆڤ، پسپۆڕ لە زانكۆی دارایی سەر بە حكومەتی رووسیا دەڵێت، دووبارە گەڕانەوەی توركیا بۆ پڕۆگرامی ئێف 35 بەراورد بە داهاتی نەوتی رووسی بۆ توركیا دەستكەوتێكی باش نییە، بۆیە ئەگەر هەیە توركیا دووبارە لەو پڕۆگرامە دووربخرێتەوە، چەونكە قازانجەكانی فرۆشتنی نەوتی رووسیا بە جێگیری دەمێنێتەوە.

سێرگی كاوڤمان، پسپۆڕ لە گرووپی دارایی ڤینام ئاشكرای دەكات، رووسیا رۆژانە (300 بۆ 400) هەزار بەرمیل نەوت رەوانەی توركیا دەكات، ئەوەش ژمارەیەكی گەورەیە دەتوانێت بیخاتە بازاڕە جیگرەوەكان.

لەو وڵاتانەی نەوت هاوردەكەن، پشكی هاوردەی لە توركیا لە نەوتی رووسیا رۆژانە نزیكەی (600) هەزار بەرمیلە، كە ئەوە گەورەترین كڕیاری بەرهەمە نەوتییەكانی رووسیا.

یوشكۆڤ ئاماژە بەوەش دەكات، ئەنقەرە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە بەرهەمە نەوتییەكانی رووسیا نافرۆشێتە ئەوروپا، بەڵكوو بۆ پێداویستی ناوخۆیی بەكاری دەهێنێت، سووتەمەنی ناوخۆیی رەوانە دەكات، بەڵام فشاری ئەمەریكا لۆژیكیترە، ئەگەر ئامانج لێشی راگرتنی گازی رووسی بێت لەبری نەوت، ئەمەریكا پلانێكی هەیە بۆ زیادكردنی هەناردەی گازی شل، كە بە كردەیی زۆرترین گاز رەوانەی جیهان دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا توركیا بە تەواوی دەزانێت گازی ئەمەریكی ناتوانێت كێبڕكێ لەگەڵ گازی رووسی بكات، مەگەر لە نرخەكەی زۆر هەرزانتر بێت، لۆژیكی هەناردەی گازی شل ئەوەیە دووبارە رەوانەی بازاڕەكانی دەكات بە نرخێكی گرانتر، بۆیە لە بەرژەوەندی ئەنقەرە نییە نرخەكەی زیاتر بكات.

كۆتاییهێنان بە ڕكابەرەكان

هاوكات لەگەڵ فشارەكانی سەر توركیا ترەمپ فشارەكانی لەسەر هەنگاریا چڕكردۆتەوە، لە (2025/9/23) رایگەیاند، هەوڵ دەدات بڕوا بە بۆدابست بهێنێت دەستبەرداری نەوتی رووسی بێت.

لە چوارچێوەی گفتوگۆ لەسەر سزاكانی رووسیا ترەمپ لە (2025/9/13) لەسەر كڕینی نەوت رەخنەی لە وڵاتانی ئەوروپا گرت كە گاز و نەوتی رووسی دەكڕن، ئاماژەی بەوە كرد، سزای دیكە ناخرێتە سەر مۆسكۆ مەگەر ئەوروپییەكان هاوردەی نەوتی رووسی رابگرن، باجی گومرگی لەنێوان (50 و 100%) لە داهاتووش سزا بەسەر هیندستان و چین دەچەسپێندرێت، چونكە بەردەوامن لە كڕینی نەوتی رووسی.

لە (2025/8/7) ئەمەریكا بە كردەیی باجی سزایی بەسەر هیندستان جێبەجێكرد، بەڵام ترەمپ سزای هاوشێوەی بەسەر چین نە سەپاند.

لە مانگی حەوت یەكێتی ئەروپا رایگەیاند، لە سەرەتای ساڵی داهاتوو بۆ جاری هەژدەهەم سزا بەسەر بەسەر راگرتنی نەوت و بەرهەمە نەوتییەكانی رووسیا دەسەپێنن، بەڵام هیچ سزایەكی بەسەر هیندستان و چین نەسەپاند.

سەبارەت بە هەنگاریاش، بەڵێنی داوە ڤیتۆ دژ بەو بڕیارەی كە لە (2025/9/11) دەرچوو بەكاربهێنن، كاوڤان دەشڵێت، هندستان و چین بایەخ بە نەوتی خامی رووسی دەدەن، ئەوەش لە چوارچێوەی بەكارهێنانی لەناوخۆ یاخود دووبارە فرۆشتنەوەی لەبری كڕێنی مادە نەوتییە ئامادەكان لە رووسیا سوودی زیاترە.

لە بەرانبەر رەخنەكانی ترەمپ كایا كالاس، وەزیری دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا دەڵێت، بەكردەیی بەكارهێنانی نەوتی رووسیمان لە (80%) كەم كردۆتەوە.

كالاس ئاماژە بەوەش دەكات، تەواوكردنی دابەزاندن لەسەر بڕواپێهێنان بە هەریەك لە هەنگاریا و سلۆفاكیا دەبێت، كە دەبێت دەستبەرداری سەرچاوەكانی وزەی رووسی بن، پێش (2027) وادە دیاریكراوە لە ستراتیژیەتی یەكێتی ئەوروپا.

بافل كۆشكین، لێكۆڵەر لە پەیمانگەی ئەمەریكا و كەندەا سەر بە ئەكادیمیای رووسی بۆ زانستەكان، پێی وایە ترەمپ لەو سیاسەتەی ئامانج لێی كۆتاییهێنانە بە ركابەرەكانی ئەمەریكا لە بازاڕەكانی وەزە، لەوانەش رووسیا، ئەگەری بەهێز ئەوەیە سەرۆكی ئەمەریكا لە هەوڵەكانی ئابووری رووسیا دەخنكێنێت، هەوڵیش دەدات دۆخێكی هاوشێوەی هەناردەی وزەی ئەمەریكا بۆ ئەوروپا درووست بكات، كە لە سیاسەتی دیموكراتەكان لە سەردەمی جۆ بایدن پەیڕەو دەكرا.

یوشكۆڤ پێیوایە هێرشەكانی ترەمپ بۆ سەر كڕیارانی نەوتی رووسیا هەڵگری پەیامێكی سیاسییە بۆ مۆسكۆ كە ناوەڕۆكەكەی ئەوەیە واشنتن توانای لاوازكردنی هەڵوێستی دانوستاندنی سەبارەت بە ئۆكراینا هەیە.

دووڕیانی هەنگاریا

هەنگاریا دەستی بە زیادكردنی كڕیارانی وزە كردووە، لە سەرچاوەكانی دەرەوەی رووسیا، لە (2025/9/9) پیترۆ سیاترۆ، وەزیری دەرەوەی هەنگاریا بەوە ناسراوە لێدوانی دەستبەردابوونی وزەی رووسی زۆر دووبارە دەكاتەوە، رایگەیاندووە، بۆدابست رێككەوتنێكی بۆ ماوەی (10) ساڵ لەگەڵ كۆمپانیای شیلی بەریتانیا بۆ هاوردەكردنی بڕی دوو ملیار مەتر چوارگۆشە گازی ساڵانە واژۆكردووە، بەڵام جەختیشی لەسەر ئەوە كردەوە، ئەو رێككەوتنە بە جێگرەوەی گازی رووسی داناندرێت.

لە (9/26)  ڤیكتۆر ئۆریان، سەرۆك وەزیرانی هەنگاریا رایگەیاند، ئەگەر كڕینی نەوتی رووسیا لە رێگەی هێڵەكانی دروجبا، كە لە سزاكانی ئەوروپا جیاكراوەتەوە، بووەستێت، ئەوە بە تەواوی ئابووری وڵاتەكە پەكی دەكەوێت.

ئەو هێڵە پێشتر بە بڕیاری ئۆكراینا بە پاساوی سزكانی سەر كۆپاینیای لۆك ئۆیلی رووسی داخرابوو، لە مانگی ئابی ئەمساڵ رووبەڕووی هێرشی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بە تەواوی ماوەی هەفتەیەك وەستا.

لە (2025/9/26) سەرۆك وەزیرانی هەنگاریا بە تەلەفۆن قسەی لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ كرد، بەكردەیی سەرۆكی ئەمەریكا دانی بەوەدانا كە دۆخی هەنگاریا وەك دۆخی سلۆفاكیایە ناتوانێت كڕینی نەوتی رووسی رابگرێت، چونكە هیچ رێڕەوێكی دەریایی نییە، ئەوەش وایكردووە قورس بێت نەوت لە سەرچاوەی جێگرەوە هاوردە بكات، سەرەڕای ئەو لێكتێگەیشتنە، بەڵام یوشكۆڤ پێیوایە تەواوەكوو ئێستا هەنگاریا لەرەی بەرەی دووەم كە فشار و هەڕەشەكانی ئەورووپایە رووبەڕووی هەڕەشە دەبێتەوە، لاوازی ئابووری سلۆفاكیا و مەترسی راگرتنی هاوردەی نەوتی خامی هەرزانی رووسی دەبێتەوە، ئەوەش وادەكات بەرەنگاری بكات بە ئامانجی بەدەستهێنانی سازشی ئەمەریكا.

سەبارەت بە بڕەكەی كاوڤمان جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە بڕی هەناردەی رووسیا بۆ هەنگاریا رۆژانە نزیكەی (100) هەزار بەرمیلە، ئەو وڵاتە لە (80%) پشت بە نەوتی رووسی دەبەستێت، ئەوەی دەمێنێتەوە وڵاتانی وەك توركیا و هەنگاریا و سلۆفاكیا پەیوەستن بە نەوتی رووسی، نەك لە نەبوونی جێگرەوە، بەڵكوو لە فاكتەری ئابوورییەوە، لەسەرووی هەموویانەوە، ئەو داشكاندنەوەی لە خام پێی دراوە، كە بۆ هەر بەرمیلێك لە (11 بۆ 14) دۆلارە، ئەوەش وادەكات قازانجی زیاتر بكات، لە داهاتوو بازاڕی نەوتی جیهان بۆ دۆخی قازانج لە خستنەبازاڕ لەسەر ئاستی ناوخۆی لە ئەنجامی بڕیارەكانی رێكخراوی ئۆپێك پلەس دەگۆڕێت، لەسەر بنەمای رێككەوتن بە زیادكردنی هەنگاوی پلەیی بونیاد نراوە.

كاوڤمان دەشڵێت، لەو حاڵەتەدا ئەگەر هەیە جێگرەوەی نەوتی رووسی بێتە ئارا، بەڵام هەریەك لە هەمان كاتدا بۆ هەنگاریا و  سلۆفاكیا دۆخەكە ئاڵۆزترە، چونكە پێویستە بە رێگەی ئۆكراینا نەوت هاوردە بكەن، ئەوەش یەكێتی ئەوروپا بۆ هەردوو وڵات پێشنیاری كردووە، كە ئەگەر هێڵەكانی دروجبا بەهۆی رێكارەكانی ئۆكراینا بووستێت، ئەوە چارەسەرە هەیە، بەڵام تێچووی زیاترە.

پاداشتەكانی رووسیا

چاوەڕوان ناكرێت هەریەك لە توركیا و هەنگاریا و سلۆفاكیا لە داهاتووێكی نزیك دەستبەرداری نەوتی رووسی بن، نوێنەرانی هەر سێ وڵات چەندین جار جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە بەدرەوام دەبن لە پشبەستن بە سەرچاوەكانی وزەی رووسیا، كۆشكین جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئەو پاداشتەی مۆسكۆ داویەتە ئەو وڵاتانە ترەمپ ئەو توانایەی نییە، هەر گۆڕانكارییەكی ریشەیی لە هەڵوێستیان دەبێتە هۆی لێكەوتەی مەترسیداری ئابووریی و ناوخۆیی مەترسیدار.

هەندێك لە پسپۆڕان پێیانوایە فشارەكانی داهاتووی ئەمەریكا لەسەر ئەنقەرە و بۆدابست و براتیسیلاڤا، لە مانۆڕی هەڵبژاردن تێناپەڕێت كە بۆ هەڵبژاردنەكانی داهاتوو بەكار دێت، ئەگەریش هەیە ئامانج لەو لێدوانانەی ترەمپ گاڵتەكردن بێت بە ئەوروپا و تۆمەتباركردنیان بێت بە دووفاقی، هەروەك لە (2025/9/13) تروس سۆشیال رایگەیاند، ئەگەر هەموو وڵاتانی ناتۆ رێككەوتن ئامادەم سزاكان بەسەر رووسیا بەسپێننم.

كۆشكین دەڵێت، ئەوەی روودەدات تەنیا رەنگدانەوەی سرووشتی سەرسەختی ترەمپ، كە دوای ئەوەی بەڵێنی دابوو بەهێزەوە مامەڵە لەگەڵ رووسیا بكات، ئەوەش وای كردووە دوودڵ بێت لە پاشەكشە لە بەڵێنەكانی، لە ترسی بەلاواز دەركەوتنی.

سەرچاوە: ماڵپەڕی ئیستقلال