ڕەچەڵەكى هۆزە عەرەبەكانى توركيا بیروڕا

نوچەنێت:

ئالا رەشيد

كه‌ له‌گه‌ڵ شوفێری ته‌كسيەكە به‌رێكه‌وتم بينى بێدەنگم و تووشى شۆك بوومه‌، بە عەرەبى پرسيارى لێكردم، بۆ لاى راست يا چەپ بڕۆم؟، پاشان گوتی، "نيگەران مەبە من عوسمانييەكى دانيشتووى شارۆچەكەى ماردينم، لە قورئان تێدەگەم و زمانى عەرەبى دەزانم"، بە عەرەبييەكى نه‌غمه‌ توركى پێى گوتم، "بەڕەگەز عەرەبم خەڵكى باشوورى توركيام، بەڵام لە ئيستەنبۆڵ كاردەكەم، ژماره‌یه‌كی زۆری عەرەب لە ناوچە جياوازەكانى توركيا ده‌ژین، هەندێكیان لە فەرمانگەكانى حكومەت و پۆليس و دەزگاكانى تر فەرمانبەرن"

لێرەوە چيرۆكى گەڕان بەدواى هۆزە عەرەبەكانى توركيا دەستى پێكرد، بۆ ئەوەى بزانم بەڕەچەڵەك خەڵكى كوێن و بارودۆخى ئێستايان چۆنە.

لە توركيا چەند پێكهاتەيەكى جياواز هەيە، تورك نەتەوەى سەرەكى ئەو وڵاتەيە، پاشان كورد نه‌ته‌وه‌ی دووەمە، عەرەب نه‌ته‌وه‌ی سێيەمه‌، هەندێك پێكهاته‌ی ترى وەك ئەرمەن و يۆنانى و جوو لەو وڵاتە دەژين، بەڵام عەلەوييەكانيش لە هەموو پێكهاتەكان ژمارەيان كەمترە.

عەرەبەكانى نيشتەجێى توركيا

بەگوێرەى سەرچاوە مێژووييەكان، لە ساڵى (600)ى زاينى عەرەب لە توركيا هەبووە، سەرەتا لە دوورگەى عەرەبى بەرەو عێراق و شام و توركيا كۆچيان كردووە، له‌ نزيك سەرچاوەى رووبارى ديجلە و فوڕات نیشته‌جێبوونە.

پەیماننامەى دياريكردنى سنوورى توركيا و سووريا

لە (20)ى ئابى (1920) توركيا و فەڕەنسا رێككه‌وتنی دياريكردنى سنوورەكانى لەگەڵ توركيا و سووریا واژۆ كرد، به‌گوێره‌ی ئه‌و پەیماننامەیە ناوچەكانى ئەسكەندۆرنە كيليكا و كلس و بيرە چك و عەنتاب و ئۆرفە و ماردين و نسێبن و دوورگەى ئيبن عومەر درا بە سووريا، بەڵام توركيا ئەو دابەشكردنەى ڕەتكردەوە، فەڕەنسا ناچار بوو خاكى زياتر به‌ توركيا بدات، لە (1921) رێككەوتنێكى نوێيان واژۆ كرد. 

پێويستە ئاماژەش بە پەیماننامەى فرانكلين ــ پۆيلۆن بكەين، كە پێى دەگوترێت، "پەيماننامەى يەكەمى ئەنقەرە"، ئەو پەيماننامەيە لە (20)ى تشرينى يەكەمى (1921) واژۆ كرا، بەڵام شەڕى فەڕەنسا ــ توركيا مادەى يەكەمى ئەو پەيماننامەى وەستاند، هەروەك لە مادەى حەوتيش هاتبوو، "ئيدارەى ليواى ئەسكەندەرۆنە تايبەت دەبێت، ئەوەش كاريگەرى گەورەى لەسەر دياريكردنى سنوورەكانى نێوان توركيا و سووريا هەبوو، كە لە پەيماننامەى سيڤەر رەزامەندى لەسەر درابوو."

پاشان لە (1923) پەیماننامەى لۆزان هاتە پێشەوە، مادەى هەشت لە پەیماننامەى فرانكلين ــ پۆيلۆن بەبێ دەستكارى پشتى پێبەسترا، مادەى (13)ش لەو رێككەوتنە پشتگوێ نەخرا، كە باسى مافى هۆز و رەوندەكانى سەر هەردوو سنوورى كردبوو، كە سەرقاڵى بەخێوكردنى ئاژەڵ بوون.

بڵاوبوونەوەى هۆزە عەرەبەكان له‌و ناوچانه‌

موزەڕ حەماد وتەبێژى فەرمى هۆزە عەرەبەكانى سووريا لە لێدوانێكى بە (نون پۆست)ى راگەياند، "هۆزە عەرەبەكانى باكوورى و سووريا و باشوورى توركيا لە سنوورەكانى ئێران ــ عێراق هاتوونەتە ئەو ناوچەيە، پاشان بەهۆى گۆڕانى نەخشەى سياسى كەوتنە وڵاتانى ئێستاى ئێران و سووريا و عێراق و توركيا.

سەبارەت بەو ناوچانەى هۆزه‌ عه‌ره‌به‌كانی تێدا نیشته‌جێن موزەر حەماد ئاماژه‌ی به‌وه‌ كرد،  "هه‌ریه‌ك لە بەتليس و وان و نسێبين و قزل تەپە و ماردين و جيلان بينار (سەرێ كانى) و يەران شەهر و دياربەكر و سێرت و ئۆرفا و تەلئەبيەز و حەلوان و ئەديامان و مەعەش و سەروج و نەزەب، بيريچيك و عەنتاب و عوسمانيە و ئيسلاحيە و ئەناكيا و ئەسكەندەرۆنە و رەيحانە و مێرسين و ئەدەنە عەرەبى تێدايە.

هۆزە گەورەكان

هۆزى جبوور گەورەترين هۆزە لەو ناوچەیه‌، پاشان هۆزەكانى بوحمەدانە، عەنزە، نەعيم، شەمڕ، حەرب، عەدوان، شێخان، بەنى شەيبان، مەحلمەييە، شەرابين بەنو زەيد، مەشهوور، سەخانە، حەبيت، عەبادە، موجادەمە، عەجيل، عەساسنە، حەيديەكان، بەنى خاليد، مەوالى، بوشەعبان، عەباديلە، بوبنا، بەنو سەعد، فەواعرە، موشادە، بوليل، بوخابور، عەقيدات، عەبيد، بەنو ئەسەد، بەنو سەخر، خەرشان، بەنو محەمەد دێت.

قسەكردن بە سێ زمان

ئەو هۆزانە بە زمانى عەرەبى و توركى و كوردى قسە دەكەن، زمانى توركى زمانى فەرمييە دەوڵەتە، لە قوتابخانە و زانكۆ و فەرمانگە حكومييەكان به‌كاردێت، هۆزەكان قسە بەزمانى خۆيان دەكەن، بەڵام ناتوانن پێیى بنووسن، چونكە بە كەمى لە پەيمانگەكان و ناوەندەكانى فێركردن دەخوێندرێت، لە دواى ساڵى (2012) بەهۆى ئاوارەبوونى هۆزەكانى سووريا و تێكەڵبوونيان لەگەڵ عەرەبەكانى توركيا ئاستى زمانى عەرەبيان بەرز بۆوە، راستەوخۆ دەستيان كرد بە نووسين بە زمانى عەرەبى.

سەبارەت بە زمانى كورديش بەهۆى تێكەڵيان لەگەڵ كورد فێری زمانی كوردی بوونه‌، كورده‌كانی ئەو ناوچەيەش فێرى عەرەبى بوونە.

هۆزە عەرەبەكان سەر كام وڵاتن؟

وتەبێژى هۆزە عەرەبەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، "هۆز هه‌یه‌  بەسەر چەند وڵاتێك دابه‌ش بووه‌، بەڵام ئەوانە پەيوەستن بەو وڵاتەى ئەو هۆزەى تێدا نيشتەجێيە، ئەوەش نەبۆتە پچڕانى پەيوەندى كۆمەڵايەتى و ئايينى ئەو هۆزە، بۆ نموونە من لە هۆزى جبوورم دەيان ساڵە پەيوەنديم لەگەڵ خزمەكانم لە توركيا و عێراق هەيە، بەڵام بەهۆى باردۆخى سياسى و ناكۆكى نێوان ئەو وڵاتانە پەيوەنديمان لە ئاستى پێويست نييە".

لە شۆڕشى سووريا و دواى شۆرش

لەگەڵ دەستپێكردنى شۆڕشى سووريا هاوكێشەى سياسى گۆڕا، زۆربەى سوورييەكان روويان كردە توركيا، ئەوەش بووە هۆى بنیاتنانه‌وه‌ی پەيوەندی نێوان عه‌شایه‌ری سه‌ر به‌ هۆزه‌كان، پاشان ميوانداريكردنى ئاواره‌كان، هەر هۆزێكى عەرەب لە توركيا میوانداری خەڵكى هۆزەكەى خۆى لە سووريا كرد.

بەر لە شۆڕشى سووريا كەسايەتیى هۆزەكانى سووريا و توركيا سەردانى بۆنە كۆمەڵايەتييەكانى يەكتريان ده‌كرد، ئەوەش لەپێناو هێشتنەوەى پەيوەندى نێوانيان بوو.

هۆزەكانى توركيا شانازى بەوە دەكەن، كە زياتر لە (700) ساڵە رەسانەيەتى خۆيان پاراستووە، ئەوەش بەهۆى سەرۆك هۆزەكانى توركيا و سووريا و عێراقە، لە هەمان كاتدا رۆڵيان لە چارەسەكردنى ململانێى نێوان هۆزەكانیش هەيە.

فشارخستنە سەر هۆزەكان لەسەردەمى ئەتاتورك

باردۆخى هۆزە عەرەبەكان لەدواى (29) تشرينى يەكەمى (1923) كە كەمال ئەتاتورك هاتە سەر دەسەڵات باش نەبوو، هه‌رچه‌نده‌ بەشداریان لە شەڕه‌كانی دژ بە فەرەنسا و يۆنان و بەريتانيا كردبوو، هەزاران شەهيديان لە ناوچەكانى ئۆرفا و تەلئەبيەز و نسێبن و ئەدەنە و ناوچەكانى تر دابوو، به‌ڵام فشارێكى زۆريان خرایه‌سه‌ر، رێگەيان پێ نەدرا جلوبەرگى عەرەبى بپۆشن، فەرمانبەرەكانيان لە دەوڵەت و سوپا و پۆليس دوورخرانەوە، ناوچە دوورەكانيان لە خزمەتگوازرى ئەوكاتە بێبەش كرا، هيچ نەخۆشخانە و قوتابخانە و رێگه‌وبانێكی گونجاویان نەبوو.

هۆزە عەرەبەكان لەسەردەمى ئاكپارتى

ئەوكاتەى ئاكپارتى دەسەڵاتى گرتەدەستە بارودۆخى هۆزە عەرەبەكان بۆ باشتر گۆڕا، ئەو دۆخەش لەسەردەمى نەجمەدين ئەربەكان دەستى پێكرد بوو، بەڵام سەردەمى ئەردۆغان حكومەت خزمەتگوزارى زياتری بۆ ئەو ناوچانە دابين كرد، زياتريش تێكەڵى ژيانى سياسى و كۆمەڵايەتى و رۆشنبيرى و خوێندن و وەرزش بوون.

رەگەزنامەى توركى

يەكێك لەو دۆسيانەى توركياى نوێ گرنگى پێدا، پێدانى رەگەزنامەى توركى بوو بە هاونشتیمانییه‌ عەرەبه‌كانی توركيا، سەرەتا هەندێكيان لە رێگەى تاپۆى موڵك و ماڵ و زەوى سەردەمى عوسمانى‌ پشتڕاستيان كردەوە باپيرانيان خەڵكى توركيا بوونە‌، ره‌گه‌زنامه‌یان وەرگرت، به‌ڵام هه‌ندێكیان رەگەزنامەيان پێنەدرا.  

نوێنەرايەتى هۆزەكان

لەپێناو هەماهەنگى هۆزە عەرەبەكان حەوت ساڵ پێش ئێستا ناوەندێكيان بەناوى (ئەنجومەنى هۆز و عەشايەرەكانى سووريا) دامەزراند ، ئەو ئەنجومەنە  لە بوارى مرۆيى و خێرخوازى رۆڵى دەبينى، هۆزە عەرەبەكانى توركيا و عەرەب و توركمان و كورد و سريانى و يەزيدى كۆدەكردەوە، هانى بەهێزكردنى دۆستايەتى و هاوكارى نێوان گەلى سووريا و توركيای دەدا، هەر ناكۆكييەك هەبوايە چارەسەرى دەكرد، لە هەمان كات ئەنجوومەن پەيوەندى لەگەڵ هۆزەكانى توركيا باشبوو، هەر كێشەيەك لە نێوان عەشايەرەكان هەبوايە، داواى لە پارێزگار يان سەرۆكى شارەوانى و بەرپرسانى پۆليس دەكرد ئەو كێشەيە لە ئەنجومەنى هۆزەكان چارەسەر دەكەن، پاشان ئەنجامەكەى بۆ رايگشتى ئاشكرا دەكرا، چونكە خەڵكەكە متمانەى زۆريان بەو ئەنجومەنە هەبوو.

هه‌ندێك توركەكان رەچەڵەكى عەرەبى خۆيان پشتگوێ خستووە

سوهەيب جابر گەنجێكى دێرزورە، سەر بەهۆزى بوخابوورە كە لە ناوچەى ئۆفا نيشتەجێن، دەڵێت، "هەندێك لە عەرەبەكان نازانن بنەماڵەكەيان لە توركيا بە رەچەڵەك خەڵكى كوێن، زۆر تورك هەيە بە رەچەڵەك خەڵكى دێرزورن، بەڵام نازانن دواى وێرانبوونى ئەو شارۆچكەيە لەسەردەمى مەماليك لە (1819) بۆ توركيا كۆچيان كردووە، بۆيە تێپەڕينى كات رەچەڵەكى خۆيان لەبيرچۆتەوە".

شارەكانى ناو دوو وڵات

جابر ئاماژە بەوە دەكات، "هەندێك لە شاروشارۆچەكەكانى ئەو هۆزانە لە باكوورى رۆژهەڵاتى سووريا لە سنوورى دوو وڵاتن، بۆ نمونە تەلئەبيەز لە بەشى سوورييايە، بەشى توركياى ناوى (قەڵاى ئەقجە)يە، گەيلان بينار بەشى توركيايە، سەرێ كانى بەشى سووريايە، هەرچەندە ئەو شارانە بەسەر دوو دەوڵەت دابەشبوونە، بەڵام خەڵەكەى زۆر متمانەيان بە يەكترە، زۆرجار هەندێك دانيشتووانەكانى ئەو شارۆچكانە لەسەر خانووەكانيان  قسە لەگەڵ يەكتر دەكەن، ئەوەش چەندين ساڵە بەو جۆرە پێكەوە دەژين".

زاڵبوونى نەغمەى عەرەبى

سەبارەت بە شێوازى قسەكانيان جابر جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، "ئەو هۆزانەى لە توركيا بە عەرەبى قسە دەكەن، نەغمەى عەرەبى كۆن بەكار دەهێنن، بۆ نموونە تا ئێستا عەرەبەكانى بە ئەسڵ خەڵكى رەقە بوونە، نەغمەى زمانى كۆنى خەڵكى رەقە بەكار دەهێنن، توانيويانە پارێزگارى لە وشە و دەستەواژە كۆنەكانيان بكەن، لەو ساڵانەى دوايى كە خەڵكى رەقە ئاوارەى توركيا بوون  بەلايانەوە سەيربوو، كە تا ئێستا عەرەبەكانى توركيا بەو زمانە كۆنە قسە دەكەن".

نوێنەرايەتى سياسى و ئەمنى

سوهەيب جار دەشڵێت، "حكومەتى توركيا بايەخى زۆر بە عەشايەرە عەرەبەكان دەدات، بەرپرسانى وڵات لە وتارە سياسى و حكومييەكان باس لە بوونى عەرەبى وڵاتەكەيان دەكەن، چونكە چەندين وەزير و پەرلەمانتار و سەركردەيان لە پارتە سياسى و سەرۆك شارەوانييەكان و پۆليس و دەزگاى ئەمنى هەيە، لە زانكۆكان كەسانى شارەزايان هەيە، لە بوارى بازرگانى خاوەنى كۆمپانيا و كارگەن".

پێشوازيكردنيان لە ئاوارەكان 

ئەوكاتەى خەڵكى سووريا ئاوارە بوون، هۆزەكانى توركيا پێشوازييان لێكردن، سوهەيب جابر دەڵێت، "عەرەبەكانى توركيا يەكەم كەس بوون بەبێ جياوازى پێشوازييان لە ئاوارە سوورييەكان كرد، دەستى هاوكارييان بۆ درێژكردن و ياريمەتيان دان، لە ناوچەكانى باشوور منداڵە عەرەبەكانيان خستە بەرخوێندن، ئەوەش لەبەر ئەوەى  بە يەك زمان قسەيان دەكرد، ئاسانتر لێيان تێدەگەيشتن."

ژمارەى عەرەب لە توركيا

بەگوێرەى لێكۆڵينەوەيەكى زانكۆى ئەكدەينيز لە (2011 ) ژمارەى ئەو توركانەى بەرگەز عەرەب بوون هەشت مليۆن و (309) هەزار و (540) كەسن، ئەوەش دەكاتە (11.12% ) رێژەى دانيشتوانى توركيا لەو كاتەدا، لە (10%) عەرەبەكانى ئەو وڵاتە دانيشتوانى ناوچەكانى نزيك شەرناغ و مووش و بەدليس و باتمان و سعێرد، دەكەونە سەر سنوورەكانى توركيا سووريا و عێراق.

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین