Nuce Logo

عیماددین ئەدیب

بۆچى كابول كەوت و تاڵیبان سەركەوت، حكومەتى ئەفغانستان رووخا و پڕۆژەى ئەمریكى شكستى هێنا؟ پرسیارەكە فرە رەهەندە، چونكە رەنگدانەوەى سەركەوتن و شكستە، بەڵام بۆچى و چۆن؟

ئەمەریكا لە ڤێتنام و عێراق و لوبنان شكستى هێناوە، ئەوەش لەبەر یەك هۆكارى سەرەكی، كە پەیوەندى بە جێبەجێكردنى بەرنامەى وڵاتانى تر هەیە، جێبەجێكردنى بەرنامەى ئەمریكا لەو كۆمەڵگەیانەى، كە رۆشنبیرى نیشتیمانیان جیاوازە، چونكە هەر كۆمەڵگەيەك بۆ گونجاندنى سیاسى و گۆڕانكارى ئابوورى و گەشەى كۆمەڵایەتى یاساى تایبەت بەخۆى هەیە.

لۆژیكى (كابۆى سیاسى) ئەوەيە دەچێتە گوندێكى دوور دەمانچەكەى پڕە لە گولە، لە پێناو ملكەچكردنى ئەو گوندە و گۆڕینى بۆ دۆخێك كە خۆى دیارى دەكات، كۆنترۆڵى ئاسایش و هەڵسوكەوتیان دەكات، بەڵام ئەوە تاسەر بەردەوام دەبێت؟. 

ئەمەریكا خاوەنى ئەزموونێكى كەڵەكەبووى وەك بەریتانیا و فەڕەنسا نییە، كە لە كۆڵۆنیالیزمى جیهانى هەژموونێكى فراوانیان هەیە.

ئەوە بەرپرسیارێتى سەرەكى ئەمریكایە، بەڵام ئایا بەرپرسیارێتى شكستى پڕۆژەى ئەمریكا لە ئەفغانستان تەنیا لە ئەستۆى واشنتنە؟

ژەنەڕاڵ مارك ئارسەر بەسەركەوتووى یابانى بۆ وڵاتێكى پێشكەوتووى پیشەسازى گۆڕى، ئەڵمانياى نازى بەهۆى پاڵپشتى ئابوورى نێودەوڵەتى گۆڕا بوو بە وڵاتێكى بەهێز.

بەهەمان شێوە ڤێتنام وڵاتێكى سیستەم ماركیسى خاوەن یەك ئاڕاستەى ئابوورى گۆڕا بۆ وڵاتێكى خاوەن ئابوورى بەهێز لە باشوورى رۆژهەڵاتى ئاسیا.

دواى رووخانى یەكێتى سۆڤیەت سندوقى دراوى نێودەوڵەتى و بانكى نێودەوڵەتى رۆڵى سەرەكییان لە هاوكارى مەجەڕ و پۆڵندا و سلۆفاكیا و چیك هەبوو، ئەوانە بوون بە وڵاتى ئابوورى بەهێز، بۆچى ئەو نموونانە سەركەوتووبوون، بەڵام عێراق و ئەفغانستان و فەڵەستین ئەو شكستە گەورەيەيان بەسەرهات؟.

وەڵامەكەى یەك وشەیە، ئەویش گەندەڵیە.

خەرجكردنى  تریلیۆنێك دۆلار لە ئەفغانستان و سێ تریلیۆن و (800) ملیار دۆلار لە عێراق، زیاتر لە پێنج ملیار دۆلار لە فەڵەستین، سێ راستى مەترسیدارن، هۆكارەكەشى ئەوەیە:

یەكەم: خراپى دانانى پلانى سەرەكى ئابووری بۆ ئەو وڵاتانە و حیساب نەكردن بۆ پێداویستى لە پێشترى ئەو كۆمەڵگەیانە.

دووەم: گەندەڵى مەترسیدارترين خاڵى سیستەمى بەڕێوەبردنى ئەو وڵانانەيە، كە لەسەر بنەماى بە تاڵانبردنى داهاتى گشتى دامەزراون، لە هەمان كاتيش هیچ دەزگایەكى چاودێرییان بەسەرەوە نەبوو.

سێیەم: كۆمپانیا ئەمەریكییەكان خۆیان بە میراتگرى ڕاستەقینەى هەر بەخشینێكى ئەمەریكى لەو كۆمەڵگەیانە دەزانن، بە شێویەك پڕۆژەكانى ئاوەدانكردنەوە و كارەبا و كەرتى تەندروستى هێنانى كەلوپەل و بەرهەمە ئەمرییەكان لە پێش هەموو شتێكە، بەبێ هەبوونى هیچ چاودێرییەك لەسەر كوالێت و نرخيان.

ماوەى (20) ساڵە واشنتن دیدگایەكى ستراتیژى هەڵە و قۆرغكارى بازرگانى ئەمریكى، لەگەڵ حكومەتە گەندەڵەكانى پەيڕەو دەكات، لە هەمان كاتيش بەشێوەیەكى زۆر خراپ ئەو كۆمەڵگەیانەى بەرێوە دەبات.

لەبوارى دروستكردنەوەى سوپاى نیشتیمانیى ئەفغانى، ئەمەریكییەكان لەگەڵ جەستەى سەربازە ئەفغانييەكان مامەڵەیان دەكرد، نەك لەگەڵ عەقڵ و دەروونیان، ئەوەش هۆكارەكەى ئەوە بوو ئەمەریكییەكان ئاگادارى ئەوە نەبوون ئەو هۆز و تیرانە كۆنتڕۆلى هەست و هۆشى ئەفغانييەكانيان كردووە، نەك بیرى دەوڵەتى نیشتیمانى.

ئەمەریکییەكان رابردووى ئەفغانییەكانیان لەبیركرد بوو كە داواى هاوكارییان لێكردن دژ بە سۆڤییەت، پاشان داواى هاوكارییان لە هەواڵگرى پاكستانى كرد دژ بە هەموو ئەو لایەنانەى كە بۆ دەركردنى يەكێتیى سۆڤيەت هاوكارییان كردبوون.

ئەمەریكییەکان ئەوەيان پشتگوێ خستبوو، كە تاڵیبان كاریگەرە بە قوتابخانەى (دیوباندى) كە يەكێكە لە قوبخانە ئيسلامييەكانى ئەو وڵاتە پەيوەستە بە رۆشنبیرى هۆزى پشتۆن و تاجیكی.

لەگەڵ ئەوەش ئەفغانییەكان پشت بە پرەنسیپى (نە هاوپەیمانى بەردەوام و نە دۆستى بەردەوام) دەبەستن، تواناى ئەوەیان هەیە لە ماوەى شەو و رۆژێك هاوپەیمانێتى و ململانێكان بەگوێرەى بەرژەوەندى خۆیان بگۆڕن.

لە كۆتایى ئەمریكیبەكان هەڵە لەو شتانە تێگەیشتبوون: 

1ــ ئەمەرییەكان پێيان وابوو رێكخستنى خولى دووبارە شیاندنەوەى فیكرى سیاسى لە قەتەر گۆڕانكارى پێویست لە ریشەى فیكرى  تاڵيبان دروست دەكات، كۆتايى بە لایەنگرى هۆز و ناوچەیى و مەزهەبى لاى سەركردایەتى تاڵیبان دەهێنێت.

2 ــ هەڵەى دووەم ئەمەریكییەكان سوپایەكى حكومیان دروستكرد بوو، بە هەندێك پرۆگرامى مەشقى سەربازى، بەڵام بەبێ ئەوەى بیروباوەڕێكى نيشتيمانى بۆ ئەو سوپایە دروست بكەن.

بۆیە سەربازانى ئەو سوپا (50) هەزارییەى ماوەى (20) ساڵ كارى لەسەر دەكرا، دەپرسن بە چ هۆكارێك و بۆ چ پڕۆژەیەك ئێمە دەمرین؟ بۆچى ئێمە شەڕ لەگەڵ رۆڵەكانمان بكەین؟ لێرەوە دەردەكەوێت كاتێك تاڵیبان هێرش دەكات و (34) ویلايەت كۆنتڕۆڵ دەكات، بەڵام سوپاى ئەفغانستان رەتى دەكاتەوە فیشەكێك بەرووى هێزەكانى تاڵیبان بتەقێنێت.

3ــ هەڵەى سێیەم ئەمەریکییەكان پێیان وابوو میلیشیاى هۆزەكانى وەك تاڵیبان رێزى بەڵێنامە نووسراو و گوتراوەكان دەگرن، بەڵام چەكدارانى تاڵیبان (27) رۆژ پێش دەرچوونى هێزەكانى ئەمریكا لە ئەفغانستان هاتنە ناو كابول، ئەوەش ئەنجامى رۆشنبیرى سەرەتایى تاڵیبان بوو، كە رێزى پەیماننامەى دوولایەنە و یاساى نێودەوڵەتى ناگرن، چونكە ئەوان لەو جیهانە دەژین كە بەگوێرەى رۆشنبیرى هۆز دروستیان كردووە.

4ــ هەڵەى چوارەم مەترسیدارترین هەڵەیە، لە داهاتوو واشنتن باجەكەى دەدات، ئەویش پێى وایە دەرچوون لە ئەفغانستان بەوجۆرە سەركەوتنى واشنتنە، بۆ كۆتایى هێنان بەو زیانە كەڵەكەبووانە و جێهێشتنى تاڵیبان بەرانبەر رووبەڕوونەوەى دراوسێكانى لەسەرووى هەموویانەوە چین و ئێران.

هەڵسەنگاندنەكانى ئەمریكا بۆ سوودەكانى دەرچوونى سراتیژى لە ئەفغانستان پشتى بە فەلسەفەى (جیك سۆلیڤیان) راوێژكارى ئاسایشى نەتەوەیى جۆبایدن بەستووە، چونكە ئەو دەڵێت، "یەك تریلیۆن دۆلارمان خەرج كرد، بە درێژایى (20) ساڵ كوژراو و بریندارمان دا بۆ ئەوەى لە كۆتایى سنوورەكانى ئێران و چین و تاجیكستان و ئۆزبەكستان و توركمانستان و پاكستان بپارێزین، لۆژیكى قسەكانى بریتییە لەوەى، "لێمانگەڕێن با كۆتایى بە زیانەكانمان بهێنین، بەرپرسیارێتى و زیانەكان و تێچوونەكانى با بۆ دراوسێكانى ئەفغانستان بێت".

ئەمەریکییەكان نازانن تاڵیبان تاكتیك دەگۆڕێت، بەڵام ئامانجە هۆزگەراكانى هەرگیز ناگۆڕێت، بۆیە لەگەڵ دراوسێكانى رێك دەكەوێت لەپێناو دروستكردنى دەوڵەتێكى ئیسلامى، كە لەسەر بنەماى تێگەیشتنى قوتابخانەى (دیوباندى)یە بۆ جێبەجێكردنى شەریعەتى ئیسلامى.

هەڵەى ستراتیژى ئەمریكا ئەوە بوو، كە نەیزانى هاوپەیمانییەك دروست بكات، تا وڵاتى رادەست بكات، بەڵكو لەبرى ئەوە وڵات و هاوپەیمانى و خەڵكەكەى بە دوژمنێكى راستەقینەى پڕۆژەى دەوڵەتى نيشتيمانى دا، كە ئەو پێى وابوو گۆڕانى ریشەییان بەسەردا هاتووە.

پوختەى قسان، "ئێمە لە جیهانێكى فرەیى نوێ لەسەر ئاوازى بەهارى كۆنى عەرەبى بە چاودێرى ئەمریكا و هاوكارى قەتەر و توركیا دەژین".

بەهارى عەرەبى لە (2011) بە توندى ئەمریكى و شكستى توركیا و قەتەر دروستبوو.

دواى (20) ساڵ لە كۆتاییهاتنى شەڕى ئەفغانستان و پاشان عێراق و (10) ساڵى دواى بەهارى عەرەبى ئەو پڕۆژەیە بە شێوەیەكى زیرەكانتر و بە تێچوو و كاردانەوەى  كەمتر دەگەڕێتەوە.

لێرەوە دەكرێت، لە كەسایەتى ئەردۆغانى نوێ و هەڵسوكەوتى قەتەرى نوێ و دەرچوونى ئەمریكا لە تەنگەژەى داگیركارى سەربازى بگەین، هەر ئەوەشە وامان لێ دەكات، لە ئامادەكردنەوەى تاڵیبان لە رێگەى كۆمپانیا گشتییەكانى ئەمریكا بە هاوكارى دارایى قەتەڕى لە تاڵیبانى نوێ تێگەین.

لەسەرمان پێویستە لە ماوەى دوو ساڵى داهاتوو خۆمان بۆ ئەنجامەكان و بەرەوپێشچوونى رێکخستنى ئیخوانى نێودەوڵەتى ئامادە بكەين، ئەوەش نەوەیەكى نوێى سەركردەى نەوەكانى قوتابخانەى ئیخوانى دێنە پێشەوە بەبێ نوێبوونەوەى ئەو رێكخستنە، كە زیاتر لە (90) ساڵى بەسەر دا تێپەڕیوە.

كاتێكیش ئێران پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەى تەواو دەكات، دەبینین واشنتن بانگەشە بۆ ئیبراهیم رەئیسى دەكات، ئەوەش لە بیر دەكات كە سەرۆكى ئێستاى ئێران ئەندامى لیژنەى مەرگ بووە و فەرمانى كوشتنى هەزاران ئێرانى دەركردووە.

ئێرانى نوێ بە ناچارى میكانزمى نوێى بەدوادا دێت، ئەوەش برەودانێكى نوێ دەبێت بە حوسییەكان و حزبوڵا و حەشدى شەعبى و گرووپەكانى ترى نزیك لە ئێران.

ئەوەتان بیر بێت چى دەڵێم، "ئەوە هەڵەیەكى گەورەى سیایى و ستراتیژییەكى مەترسیدارە، بارمتەیەكى فیكرى دۆڕاوە، لە داهاتوو گەمژەییەكە بە نێوچاوانى واشنتن و دیموكراتەكان و ئیدارەى بایدن دەبێت، كە دەبێتە لەدەستدانى تاك جەمسەرى ئەمریكا بۆ بەرێوەبردنى كاروبارى جیهان.

ئەو نەزانییە بەسەر رابەرایەتى ئەمریكا جبەجێ دەبێت،  هەوڵە خۆكوژییە بێ سنوورەكانى توركیا و قەتەر بۆ زیندووكردنەوەى بەشى دووەمى بەهارى عەرەبى زۆر زیرەكانەترە و بەربەستى كەمترە، سووديشى لە زیانەكانى بەشى یەكەمى بەهارى عەرەبى زیاترە، ئەو دووڵاتە لە داهاتوو ئاژاوە و ململانێى زیاتر دروست دەكەن.

دواى كەوتنى كابول حەسەن و بەنا و ئوسامە بن لادن و زەرقاوى و حوسى و عەباس موسەوى و قاسم سولەیمانى و هیشام عەشماوى ئاهەنگیانە، چونكە سەرۆك بایدن خەونى گەورەى ئەوانەى بەدى هێنا، ئەوەش ئەگەرى هەیە جارێكى تر میلیشیاى تەكفیرى بەسەر گەورەترین وڵات سەركەوێت.