Nuce Logo

ئامادەکردنی: نوچەنێت

کۆتایی هاتنی جەنگی سارد، ڕۆڵ و ئاستی بازرگانی چەکسازی نێوان وڵاتە زلهێزە جیهانییەکانی فراوانتر کرد، هۆکاری سەرەکی ئەم زیادبوونەو، بەشێکی زۆری پەیوەندی بە زیادبوونی سزا ئابوورییەکانی سەر وڵاتان و، هەڵکشانی ئاڵۆزیەکان و بەرپابوونی  جەنگە بەوەکالەتەکانی ناوچە ستراتیژییەکانی جیهانە، بەڵام هەستیاری پرسی چەکسازی و کەمی زانیاری دروست دەربارەی پیشەسازی و بەرهەمهێنانی ئەو کاڵایە، فاکتەری سەرەکی بوون لە کەمی شیکارییە ئابوورییەکانی چەک، لە سەر بارودۆخی وڵاتە بەرهەمهێنەر و هاوردەکارانی چەک. 

قەبارەی بازرگانی و هەناردەکردنی چەکسازی جیهانی، لە نێوان ساڵانی 2014ــ 2018ـدا بەڕێژەی %7.8 زیادیکردووە، بەراورد بە ساڵەکانی 2009 – 2013، ئەمە لە کاتێکدایە، بەرزبوونەوەی ئەو ڕێژەیە لە ساڵانی 2004ــ2008 بە ڕێژەی %23 بەرزبوەتەوە. 

هەڵکشانی، بازرگانی چەکسازی، نێوان وڵاتان لە لایەک و،  فراوانبوونی جیاوازی ئاستی پێشەسازی بەرهەمهێنانی نێوان وڵاتەبەرهەمهێنەرەکانی چەک لە لایەکی تر، هاوکێشە بازرگانی و سیاسییەکانی ئاڵۆزتر کردوون.

ئەمریکا ڕێژەی %36 کۆی بازرگانی و هەناردەکردنی چەک لە جیهان پێکدەهێنێت، بە جۆرێك هەناردەی چەکی ئەمریکا، لە نێوان ساڵانی 2009–2014ـدا، بە ڕێژەی %18 بۆ %29 زیادیکردووە، بەرواردکردنی ئەم ڕێژەیە بە بازرگانی چەک لە وڵاتی ڕووسیا لە ماوەی دیارکراو، حکومەتەکانی ئەمریکا ڕێژەی %75 چەکیان زیاتر بەرهەمهێناوە و هەناردەیان کردووە، ئەمە لە کاتێکدایە، کە پشکی مۆسکۆ لە بازرگانی چەک لە جیهاندا ڕێژەی (%21)یـەکە. 

بە واتـایـەکی تر، لە نێوان سالانی 2014 ــ 2018ـدا، ڕێژەی %52ـی، چەکی هەناردەکراوەی ئەمریکا بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە.

لە نێوان ساڵانی 2019 ــ 2020، ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا، پێشەنگی هەناردەکاری چەکی  جیهانە، هەرچەندە، ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ، ڕەخنەیەکی توندی ئاراستەی کۆنگرێسی ئەمریکا کرد، کە بەرژەوەندیەکانی ئەمریکا لە مەترسیدا دەبن، ئەگەر بودجەی دیاریکراوی واشنتۆن، بۆ پرسی چەکی سەربازی کەمتر بێت لە 85 میلیار دۆلار. 

داهاتی ئەمریکا، لە فرۆشتنی چەک بە 167 وڵاتـی جـیهان، لە سەردەمی ئییدارەکانی (بۆشی کور، ئۆباما، دۆناڵد ترەمپ)، لە نێوان ساڵانی 2002 ــ 2019ـدا، بڕی 640 میلیار دۆلار بووە. 

دکتۆر ئاود فلانرانت، بەڕێوەبەری بەرنامەی چەکسازی و خەرجیەکانی، لە ناوەندی لێکۆڵینەوەی ستۆکهۆڵم بۆ ئاشتی (SIPRI) دەڵێت: "ئەمریکا پێگەی خۆی، وەک دابینکەری چەکی پێشەنگی جیهان پتەو کردووە و، لە پێنج ساڵی ڕابردوودا، چەکی هەناردەی 98 وڵات کردووە، لەوانە چەکی پێشکەوتووی وەک، فڕۆکەی جەنگی، گەشتی کورت مەودا و، مووشەکی بالستیکی و، ژمارەیەکی زۆر بۆمبی ئاراستەکراو." 

پێنج گەورەترین هەناردەکاری چەک، لە نێوان ساڵانی 2014 ــ 2018ـدا، (ئەمریکا، ڕووسیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا و چین)بـوون پێکەوە، ڕێژەی %75ـی، کۆی قەبارەی هەناردەی چەکیان پێکهێناوە. زۆرترین چەکی هەناردەکراو، بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە، ئەمە لە کاتێکدایە، ئەو وڵاتانەی کە زۆرترین چەک هاوردە دەکەن، وڵاتی هیندستان لە پێشەنگی وڵاتە هاوەدەکراوەکانە. 

ڕووسیا،  دووەم وڵاتی هەناردەکاری چەکە بۆ جیهان، ئاستی هاوردەکردنی چەکی ڕووسی لە نێوان ساڵانی 2014 – 2018ـدا، بە ڕێژەی %17 کەمیکردووە، هۆکاری ئەم کەمبوونەوەیش دەگەڕێتەوە، بۆ کەمبوونەوەی کڕینی چەکی ڕووسی، لە لایان هیندستان و ڤەنزوێلاوە. 

مۆسکۆ لە نێوان ساڵانی 2019 ــ2020ـدا، چەکی بۆ زیاتر لە 50 وڵات هەناردە کردووە، داهاتی بارزگانی چەک لەو وڵاتە لە 10 میلیار دۆلار جێگیر بووە. 

ئەم ئامارانە لە کاتێکدان، کە ئاستی هەناردەکردنی چەکی وڵاتە ئەورووپاییەکان، بە تایبەت فەرەنسا و ئەڵمانیا لە هەڵکشانی بەردەوامدان، لە نێوان ساڵانی 2009 – 2018ـدا، ئاستی بازرگانی چەکی فەرەنسا بە ڕێژەی %43 و، ئەڵمانیا بە ڕێژەی %27 زیادیان کردووە.

چین پێنجەم گەورەترین هەناردەکاری چەک بووە، لە سەرەتایەکانی ساڵی 2014ـدا، تا  ناوەڕاستی 2018، بەڵام هەناردەکردنی چەکی چینی بەراورد بە ساڵانی 2004 ــ2013ـدا تەنیا بە ڕێژەی %2.7 زیادی کردووە، ئەمە لە کاتێکدایە،  لە ساڵی 2008 ــ 2013، بە ڕێژەی %195 زیادی کردووە. 

سەبارەت بە وڵاتانی (ئیسرائیل، کۆریای باشوور و تورکیا)، ئاستی هەناردەکردنی چەکی ئەو وڵاتانە، لە ساڵی 2009 بۆ 2018 ،بە ڕێژەکانی %60،  %94 و %170، بەڕێژەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە. 

ئەوەی جێگەی سەرنجە، لە بەراوردکردنی قەبارەی بازرگانی چەک، لە نێوان ڕۆژهەڵاتییەکان و ڕۆژئاواییەکاندا، ڕۆژئاواییەکان پێشەنگن لە پیشەسازی چەکسازی، بەڵام دوای ڕووداوەکانی 11ی سێپتێمبەر، هەژموونی ڕووسیا و چین زیاتر بووە، بە تایبەت لە خاوەنداریەتی ئەو دوو وڵاتە لە بنکە سەربازییە ستراتیژییە دەریاییەکان، کە دەستەڵاتی ڕۆژئاواییەکانیان، لە بەشێک لە ناوچە گرنگەکان پەکخستون.

سەرچاوەی داتاکان: SIPRI