كۆمه‌ڵه‌ی مۆسیادی توركی و كاریگه‌ری له‌سه‌ر به‌هێزبوونی ئاكپارتی
نوچەنێت:
وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها
دواى ئەوەى ناكۆكى لەنێوان ئەردۆغان و سەرۆكى رێكخراوى تۆسياد دروستبۆوە، كە گەورەترين رێكخراوى ئابوورى توركيايە، سەرۆكى ئەو رێكخراوە پشتى لە ئەردۆغان كرد و روويكردە ئۆپۆزسيۆن، چونكە پێى وايە سەرۆكى توركيا، وڵاتەكەى بەرەو قەيرانێكى گەورەى ئابوورى دەبات، تەڕو و وشك پێكەوە دەسووتێنێت، له‌به‌رانبه‌ردا كۆمەڵەى خاوەن كارگەكان و بزنسمانى سەربەخۆى توركى (تۆسياد)ى موحافيزكار پاڵپشتيان بۆ سياسەتە ئابوورييەكانى ئەردۆغان راگەياند.
لە ماوەى (20) ساڵى رابردووى حكومى پارتى دادوگەشەپێدان، تۆسياد كە لە ناوەڕاستى ساڵى (1990) لايەن بزنسامانە ديارەكانى سەر بە رەوتى موحافيزكارى توركيا دامەزرا، ململانێ لە نێوان بزنسمانه عەلمانييەكانى ناو (تۆسياد) هەبوو، كە هەوڵيان دەدا دەست بەسەر هەموو جومگە ئابوورييەكانى وڵات دابگرێت، خه‌ریك بوو بەتەواوى ببنە جێگرەوەى (تۆسياد)، تا چه‌ند ساڵێك پێش ئێستا چارەنووسى سياسەتى توركيايان له‌ژێر ده‌ستبوو، چونكه تواناى جوڵاندنى سوپا و راگەياندنيان بۆ رووخاندنى هەر دەسەڵاتێك هەبوو، ئەگەر سياسەتە ئابوورييەكانى ئەو كۆمەڵەى جێبەجێ نەكردايە.
لەپێناو بەهێزكردنى پەيوەندى ئابوورى توركيا بە هەموو جيهان، لەو قۆناغەى ئێستا (مۆسياد) لە ناوخۆ و دەرەوەى توركيا بووە بە باڵى ئابوورى توركيا، بۆته پردى پەڕينەوەى توركيا بۆ وڵاتانى دەرەوە، لە ئاسياوە بۆ ئەفريقيا، لە ئەوروپاوە بۆ ڤەنزوێلا و ئەمەريكاى باشوور و بۆ ئەمەريكاى باكوور، بۆ ئەوەى بەو رێگەيە ئابوورييەكى بەهێز دروست بكەن.
دامەزراندنى مۆسياد
لە (13)ى كانوونى يەكەمى (1983) تا (31)ى تشرينى دووەمى (1989) تۆركۆت ئۆزاڵ پۆستى سەرۆك وەزيرانى لە توركيا وەرگرت، يەكەم بنەماى كۆمەڵەى (مۆسياد)ى دانا، دواى ماوەيەكى كورت ئه‌و كۆمه‌ڵه بووه بووە گەورەترين ئيمپڕاتۆرى ئابوورى لە توركيا.
ئۆزاڵ پێشنيازى جێبەجێكردنى سياسەتى دابەشكردنى كارى كرد، ئەوەش رێگەى خۆشكرد بۆ دروستكردنى بازاڕى ئازاد و كرانەوەى ئابوورى توركيا بەسەر وڵاتانى رۆژئاوا، ئەو كۆمپانيا توركيانەى ئاڕاستەيەكى ئيسلاميييان هەبوو لە ئەنجامى ئەو كرانەوە بەڕووى رۆژئاوا گەشەيان كرد، جگە له‌وەش توانيان سامانى وەبەرهێنەرانى تورك لە رۆژئاوا بەتايبەت ئەڵمانيا رابكێشنەوە ناو توركیا.
لە (9)ى ئايارى (1990) كۆمەڵەى بازرگانان و خاوه‌ن پیشه‌سازییە سەربەخۆکانى توركيا (مۆسياد) لە شارى ئيستەنبوڵ لەلايەن ئەو كەسانەى بڕوايان بە توانا ئابوورييەكانى توركيا هەبوو دامەزرا، ئەو كەسانەى سەرپەرشتى ئەو كۆمەڵەيان دەكرد، كەسانێكى ئيسلاميى بوون، هانى بازرگانانى توركيان دەدا كارەكانيان لە دەرەوەى توركيا فراوان بكەن، لە هەمانكاتيش هاوكاربن بۆ پەرەپێدانى خۆيان تا بتوانن لەگەڵ رێكخراوە نێودەوڵەتييەكانى دەرەوەى توركيا كۆمپانیاى بازرگانى دروست بكه‌ن.
بيرۆكەى دروستكردنى كۆمەڵەيەكى موحافيزكار بۆ ركابەرى كۆمەڵەى (تۆسياد)ى عەلمانى، كە لە (50%) بەرهەمى ناوخۆيى و نزيكەى لە (85%) بازرگانى دەرەوەى توركيای كۆنتڕۆڵكرد بوو، دەگەڕێتەوە بۆ بازرگانى موحافزكارى تورك ئيرۆڵ ئيرار، ئەويش به پاڵپشتى نەجمەدين ئەربەكانى سيمبوڵى رەوتى موحافيزكارى توركى لەو كارەى سەركەوتوو بوو، بەو جۆرە (مۆسياد) نەك تەنيا لە توركيا، بەڵكو لە هەموو جيهان توانى فراوان بێت.
لە (1993) كۆمەڵەى (مۆسياد) بە هاوكارى وەزارەتى ئابوورى توركیا دوو ساڵ جارێك لەپێناو زيادكردنى ئەندامى تازە و چالاكييە ئابوورييەكانى پێشەنگەى (ئيكسبۆ) رێك دەخات، لەگەڵ ئەو پێشەنگەيەش كۆنگرەى كۆڕبەندى كارى نێودەوڵەتى (IBF) ده‌به‌سترێت، كە وەك مينبەرێكى نێودەوڵەتى بۆ بزنسمانەكان دامەزرێندراوە.
راستييەكان و ژمارەكان
لەگەڵ ئەو هەموو بەربەستە سياسى و بازرگانييانەى سوپا و دادگا لە نەوەدەكانى سەدەى رابردوو بۆ ئه‌و كۆمه‌ڵه‌یان دروست ده‌كرد، بەڵام لە ناوەوە و دەرەوەى توركيا مۆسياد به‌رده‌وام بوو له فراوانكردنى خۆى، له‌و كاره‌شی سەركەوتوو بوو، توانى (11) هەزار بزنسمانى تورك و (60) هەزار كۆمپانيا كۆبكاتەوە، نزيكەى يەك مليۆن (800) هەزار فەرمانبەر و كرێكار دامەزرێنێت، ئەو كۆمەڵە لە هەموو پارێزگاكانى توركيا (88) نوسينگە و نوێنەرايەتى هەيە، هەروەها (224) خاڵى پەيوەندى و خزمەتگوزارى راوێژكارى لە (94) وڵاتى جيهان هەيە.
لە چوارچێوەى هەوڵەكانى بۆ بوژاندنەوەى ئابوورى توركيا و هاندن بۆ بوون بە پێشەنگى كار لەو وڵاته، لە (2002) مۆسياد لقى گەنجانەى كردووە بۆ ئامادەكردنى بزنسمانى گەنج بە (ئەخلاقى بەرز و تەكتنەلۆژياى جيهانى) كە لەو لقە گەنجان فێردەكەن چۆن پابەند بن بە ئەخلاقى بازرگانى و رێزگرتنى داب و نەريتى رۆشنبيرى لە چوارچێوەى بيركردنەوە بە رۆحيەتى سەردەمى نوێ، ئەو لقە (23) نوێنەرايەتى لە جيهان هەبوو، ژمارەى ئەندامەكانى گەيشتە (4250) كەس.
لە (2003) مۆسياد بووە ئەندام لە يەكێتى ئەوروپا بۆ كۆمەڵە گەورە و مامناوەندەكان، ئەمرۆ نووسينگەى نوێنەرايەتى لە زۆربەى وڵاتانى ئەوروپا هەيە.
هەروەها مۆسياد هەوڵدەدات ئافرەتان بكاتە پێشەنگى كار لەناو توركيا، بۆ ئەوەش دەرفەتى كاركردن و راهێنان بۆ بەگەڕخستنى تواناكان لەبوارى كاركردن رەخساندووە، لقێكی تایبه‌تی بۆ ئافرەتان كردۆتەوە، كە (220) ئافرەت تێيدا ئەندامن.
مۆسياد و گەشتى سياسى
دواى دروستكردنى مۆسياد ژمارەيەكى زۆرى ئەندامانى، كە بە (پڵنگەكانى ئەنادۆڵ) ناسرا بوون، كە ژمارەیان نزيكەى سێ هەزار كەس دەبوو، بەپێى پلانى نەجەمەدين ئەربەكان لەپێناو بەشدارييان لە بووژاندنەوەى ئابوورى توركيا بەشێك لە كۆمپانياكانيان لە هەموو ناوچەكانى ئەنادۆڵەوە گواسته‌وه بۆ ئيستەنبوڵ كە پايتەختى بازرگانى توركيايە.
لەو ماوەیەى ئەربەكان سەرۆك وەزيران بوو، مۆسياد پاڵشتى و چاودێرى گەورەى هەبوو، بۆ ئەوەى ببێتە هێزێك ململانێى عەلمانييەكان له (تۆسياد) بكات بۆ ئەوەى كاريگەرى لەسەر ژيانى سياسى و ئابوورى لە توركيا هەبێت، لە واقيعدا مۆسياد هەنگاو هەنگاو ئەو ئامانجەى بەدى هێنا، لێرەوە تۆسياد بڕيارى دا سنوورێك بۆ مۆسياد دانێت، ناچار حكومەتى ئەربەكانى رووخاند و پارتەكەى لە (1997) داخست.
چه‌ند ساڵێك پێش ئه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان و پارته‌كه‌ی بگه‌نه ده‌سه‌ڵاتی باڵا له توركیا، مۆسیاد ده‌ستی به چالاكی نیمچه سیاسی كرد، ئه‌وه‌ش وایكرد بتوانێت به‌ره‌نگاری هێرشه تونده‌كانی راگه‌یاندن و دادگا له لایه‌ن تۆسیاده‌وه هاندەدران ببێته‌وه.
كاتێك ئه‌ردۆغان پۆستی سه‌رۆك وه‌زیرانی وه‌رگرت، مۆسیاد پاڵپشتی ته‌واوی بۆ ئه‌ردۆغان و سیاسه‌ته ئابوورییه‌كانی راگەياند، له‌به‌رانبه‌ر ئه‌و پاڵپشتییه، ئه‌ردۆغان چه‌ند پۆستێكی گرنگی له‌ناو حكومه‌ت و پارتی دادوگه‌شه‌پێدان چەند ئەندامێكى مۆسیاد، پۆستی سه‌رۆك كۆماری دا عه‌بدوڵا گول، پۆستی وه‌زیری ئابووری دا به باباجان، هه‌روه‌ها چه‌ندین كه‌سایه‌تی هاوشێوه پۆستی باڵایان وه‌رگرت.
به پاڵپشتی ئه‌ردۆغان ئه‌و كۆمه‌ڵه‌یه ده‌ستی به‌و كارانه كرد كه له‌سه‌رده‌می ئه‌ربه‌كان بۆیان ته‌واو نه‌كرا، له‌ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی توركیا به فراوانی ده‌ستیان بەكارى بازرگانی و پیشه‌سازی كرد، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن ململانێی ئابووری له‌گه‌ڵ تۆسیاد بكه‌ن، كه تا ئه‌مڕۆ له رووی هه‌ژموون و هێزه‌وه له مۆسیاد به‌توانتره.
دیدگای مۆسیاد به‌ته‌واوی هه‌وڕایه له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی ئه‌ردۆغان، كه ئامانجی كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاماده‌گی و كاریگه‌ری سوپایه له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی سیاسی توركیا، هه‌روه‌ها بۆ به‌هێزكردنی جیهانی توركی و بازنه‌ی عوسمانی و گه‌یاندنه‌وه‌یان به فیكری ئیسلامی موحافیزكار پاڵپشتی و هه‌وڵه‌كانی بۆ چوونه یه‌كێتی ئه‌وروپا پاڵپشتی ئه‌ردۆغانیان ده‌كه‌ن.
له‌هه‌مانكات مۆسیاد به‌هه‌موو هێزی خۆی پاڵپشتی له به‌رنامه ئابوورییه‌كه‌ی (20)ی كانوونی یه‌كه‌می (2021)ی ئه‌ردۆغانی كرد، دووباره متمانه‌یان به گه‌شه‌كردنی ئابووری نوێكرده‌وه، له (20) ساڵی رابردوو به‌رێژه‌ی له (5.3%) زیادیكردووه، به‌بێ ئه‌وه‌ی زیان به دۆخی بازاڕی ئازاد بگات، بۆیه مۆسیاد داوای له هه‌موو ئه‌ندامان و كۆمپانیاكانی كرد كاری جددی بكه‌ن بۆ دابه‌زاندنی نرخی كاڵا و خزمه‌تگوزارییه‌كان.
پێگه‌ی ئابووری
له (20) ساڵی رابردوو مۆسیاد له فراوانكردنی چالاكییه ئابوورییه‌كان و زیادكردنی لایه‌نگرانی له رێگه‌ی پاڵپشتی و ئاسانكاری حكومه‌ته‌كانی ئاكپارتی زۆرفراوان كردووه، ئه‌ندامه‌كانی له زۆربه‌ی كه‌رته‌كان به‌شدارن، له جلوبه‌رگ و كه‌لوپه‌لی ناوماڵ و ئامێره كاره‌باییه‌كان و به‌ڵێنده‌رایه‌تی و سامانی ژێر زه‌ویی، تا ده‌گاته پارچه‌ی ئامێره‌كانی ئوتومبێل و ئامێره ئه‌لیكترۆنییه‌كان، هه‌روه‌ها له بواری بانكه ئیسلامییه‌كان و كۆمپانیاكانی پێدانی پێشینه‌ى كاركردن، رەچاوى بنەما ئابوورييەكانى شه‌ریعه‌تی ئیسلامی دەكەن، لەوەش رۆڵى بەرچاوييان هەيە.
پشكی كۆمپانیاكانی سه‌ر به‌و كۆمه‌ڵه‌یه نزیكه‌ی له (18%) به‌رهه‌می نیشتیمانی توركیایه، هه‌روه‌ها هه‌نارده‌ی ساڵانه‌ی له (2018) نزیكه‌ی (17) ملیار دۆلار بوو، بەوەش توانيويەتى كاریگه‌ری هەبێت بۆ دانانی سنوورێك لەسەر رێژه‌ی بێكاری له هه‌موو توركیا، چونكە نزیكه‌ی یه‌ك ملیۆن و (800) هه‌لی كارییان له هه‌موو توركیا له كه‌رته‌كانی بازرگانی و پیشه‌سازی دابین كردووه.
به‌گوێره‌ی راپۆڕتی ئه‌نجومه‌نی په‌یوه‌نییه ئابوورییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی توركیا (DEIK) به‌شدارانی مۆسیاد به‌گه‌وره‌ترین خاوه‌ن پشك له وه‌به‌رهێنانی ده‌ره‌وه‌ی توركیا داده‌ندرێن، كه له (2000 بۆ 2017) بە نزیكه‌ی (40) ملیار دۆلار ده‌خه‌مڵێندرێت.
عه‌بدوره‌حمان كان سه‌رۆكی پێشووی مۆسیاد رایگه‌یاند، "قه‌باره‌ی پشكی ساڵانه‌ی مۆسیاد له به‌رهه‌می توركیا بۆ ساڵی (2023) ده‌گاته (200) ملیار دۆلار، ئه‌وه‌ش له چوارچێوه‌ی چه‌سپاندنی دیدی ئابووری و هاندانی به‌رهه‌مهێنان له رێگه‌ی چاره‌سه‌ری عه‌قڵانی له هه‌موو توركیا.
چالاكییه‌كانی كۆمه‌ڵه‌ی مۆسیاد ته‌نیا له بواری بازرگانی نییه، بەڵكو هاوكاری پڕۆژه‌ی بچووك و مامناوه‌نديش ده‌كه‌ن، له رێگه‌ی به‌شدارییان به پێشكەشكردنى لێكۆڵینه‌وه و ئه‌زموونه سه‌ركه‌وتووه‌كانی بازرگانی له بواره پێویسته‌كان توانای به‌رهه‌مهێنان به‌رز ده‌كه‌نه‌وه، ئه‌و كۆمه‌ڵه رۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تی و مرۆی په‌یوه‌ست به خزمه‌تكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی توركی ده‌بینێت، سەرەڕاى ناوەخۆ، هاوكارییه‌كان ره‌وانه‌ی ده‌ره‌وه‌ی توركیا ده‌كه‌ن.
له‌و قۆناغه‌ی ئیستا مه‌حمود ئه‌سماڵی سه‌رۆكی ئه‌و كۆمه‌ڵه‌یه، كە نزیكه‌ی (60) هه‌زار كۆمپانیای هه‌یه، كه ئه‌وانه دیارترین كۆمپانیاكانیه‌تی:
یه‌ڵدیز قابیزه، سه‌یرى ئۆلكر له (1944) دایمه‌زراندووه، ئێستا یه‌كێكه له‌و گه‌وره‌ترین كۆمپانیاكانی خۆراك و خواردنه‌وه‌كان، له‌هه‌مانكاتیش لەبوارى پشك و كەرتى خانووبەرە، خوانی كۆمه‌ڵه‌ی كارگه‌كانی (Ülker) كه كێك و شوكلاته و جبس كاردەكەن، بەرهەمەكانيان ره‌وانه‌ی زیاتر له (110) وڵاتی جیهان ده‌كرێت، ئێستا موراد ئۆلكر، سه‌رۆكی ئه‌و كۆمپانیایه.
ناكسان قابیزه، ئه‌و كۆمپانیایه شا محه‌مه‌د ناكیبۆ ئۆغلۆ، له (1940) دایمه‌زراندووه، بازرگانی ئامێره‌كان ده‌كات، ئامێری دروستكردنی به‌رهه‌مه پلاستیكیه‌كان به‌رهه‌م ده‌هێنێت، له‌پاڵ ئەوەش كارگه‌ی جل و به‌رگ هه‌یه، لە كەرتى خانووبەرەش ده‌كات، ئیستا جاهید ناكیبۆ ئۆغلۆ، سه‌رۆكی ئه‌و كۆمپانیایه.
كۆمپانیای چینار بۆرۆ، له (1978) دامه‌زراوه، ئاسن و پێداویستی بیناسازی به‌رههه‌م ده‌هێنێت، عه‌بدوره‌حمان چینار، سه‌رۆكی ئه‌و كۆمپانیایه.
به وردبوونه‌وه له‌و ململانێیه‌ی رابردوو، دەردەكەوێت مۆسیاد زۆرباش هاوكار بووه له به‌ره‌وپێشبردن و هێشتنه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان و پارته‌كه‌ی له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات، بۆیه‌ش ده‌بینین به هه‌موو هێزییه‌وه پاڵپشتی سیاسه‌ته ئابوورییه‌كانی حكومه‌ت ده‌كات، هه‌وڵیش ده‌دات به‌گوێره‌ی توانا سوود له‌و قۆناغه‌ی ئاكپارتی وه‌ربگرێت.
له به‌رانبه‌ردا تۆسیاد بڕیاری داوه به‌ره‌نگاری سیاسه‌ته‌كانی ئه‌ردۆغان بێته‌وه، بڕواشی وایه ئه‌ردۆغان له‌سه‌ر لێواری رووخانه، ده‌یه‌وێت سه‌رنجی ئۆپۆزسیۆنی توركیا بۆخۆی راكێشێت، ترسیشیان له رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان هه‌بووه، چونكە نایانه‌وێت به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان به‌هۆی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی پارتی فه‌رمانڕه‌وا بكه‌وێته مه‌ترسیه‌وه.
سەرچاوە: نون پۆست
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment