Nuce Logo

ناوچەى بەلقان بە فرە نەتەوە و ئايين بەناوبانگە، د. ديمتير بەچيف مامۆستا لە پەيمانگەى ئۆكسفۆرد بۆ لێكۆڵينەوەى جيهانى و ناوچەيى لەگەڵ د. ئەحمەد ئيردى ئۆزتورك مامۆستاى سياسەت و پەيوەندى نێودەوڵەتى لە زانكۆى (مترۆبۆليتان) لێكۆڵينەوەكەيان لە پەيمانگەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە (2018) بڵاوكردۆتەوە، بەگوێرەى ئەو لێكۆڵينەوەیە لە (60%) خەڵكى ئەو ناوچەيە پەيڕەوى لە ئايين دەكەن، لەو رێژەيە لە (80%) خەڵكى كۆسۆڤۆ و مەكدۆنياى باكوورن، بە بەراورد (30-40%) لە كيشوەرى ئەوروپان، جگە لە ئيتاڵيا.

كۆمەڵگە موسڵمانەكانى بەڵقان لە هێزى سياسى و ئابوورى بێبەشن، ئامانج لە ململانێى نێوان وڵاتانى زۆرينە مسوڵمان ويستيان لە رێگەى كاريگەرى ئايينى هەژموونى خۆيان لەو ناوچانە زياد بكەن.

ململانێكان لەسەر ئەوەيە بە چ رێگەيەك و كێ شايستەيە سەركردايەتى مسوڵمانان لە هەموو جيهان بكات، ناوچەى بەڵقان يەكێكە لەو شوێنانەى (ئێران و سعووديە و توركيا) ململانێيانە بۆ ئەوەى سەركردايەتى ئەو ناوچەيە بگرنەدەست، ئەو سێ وڵاتە لەڕووى مێژوويى و پێگەى ئابوورى و سياسى ناكۆكيان زۆرە، بەڵام هەر سێ وڵات لە رێگەى كەناڵە فەرمى و نافەرمييەكانیان ئيسلام وەك ئامرازێكى هێزى نەرم  بەكاردەهێنن.

ڕاستە ئيسلام چەندين سەدەيە لە سياسەتیى دەرەوە سەرچاوەى سەرەكى هێز بووە، تا ئێستاش هەندێك گومانيان هەيە لە چۆنيەتى روانينى ئەو وڵاتە ئيسلامييانە بۆ بەكارهێنانى ئايين وەك ئامرازێك لە بەكارهێنانى هێزى نەرم، لەو (20) ساڵەى رابردوو دەركەوت بەلقان بۆتە شوێنێكى نوێ بۆ ململانێى نێوان توركيا و سعووديە و ئێران.

دوو لێكۆڵەرەکە گفتوگۆ لەسەر ئەو گوڕەپانە نوێيەى ململانێى نێوان ئەو سێ وڵاتە دەكەن، كە چۆن دەيانەوێت هەژموون دروست بكەن، كاراكتەرەكانى ئەو ناوچەيە چۆن وەڵامى دەستپێشخەرييەكانيان دەدەنەوە، ئايا دەتوانن ئامانجەكانيان لەو ناوچەيە بەدى بهێنن؟

توركيا هێزێكە پێويستە گفتوگۆى زۆرى لەسەر بكرێت

ميخائيل ئيڤانۆڤ، راوێژكارى زيليۆ زيليف سەرۆكى پێشووى بولگارى بۆ كاروبارى كەمينەكان، رايگەياند، "لە نەوەدەكان داوامان لە توركيا كرد بۆ ئەوەى خزمەتگوزارى پێشكەش بە مسوڵمانانەكانى لاى ئێمە بكات، ئێمە بڕوامان وابوو بەو رێگەيە دەتوانين رێگە لە سەلەفييەتى وەهابى بگرين، بەڵام لەسەرەتاى سەدەى (21) توركيا دەستى بە جێبەجێكردنى فۆڕمى ئيسلاميى سياسى كرد، ئەوەش دوو فاقييەكى گەورە بوو لە مێژووى توركيا."

لە نەوەدەكانى سەدەى رابردوو وڵاتانى ناوچەى بەڵقان بەفەرمى بانگهێشتى توركيايان بۆ ئەو ناوچانە كرد، توركياش بەدەم بانگهێشتەكەيان چوو، سەرۆكايەتیى كاروبارى ئايينى لە توركيا پاڵپشت بە ميراتێكى هاوبەشى عوسمانى و سوود وەرگرتن لە كۆتاييهاتنى جەنگى سارد، نووسينگەى لە بولگاريا و ئەلبانيا و مەقدۆنيا كردووە، دەستى بە دروستكردنى مزگەوت و رەوانەكردنى زانايانى ئايينى كرد بۆ ئەوەى راهێنان بە وتارخوێن و پێشنوێژى وڵاتانى بۆسنە و هەرسك و سڕبيا و كۆسۆڤۆ بكەن.

 بەو جۆرە توركيا هەندێك هەژموونى خۆى بۆ ئەو ناوچەيە گێڕایەوە، كە لە سەرەتاى سەدەى رابردوو لەدەستى دابوو، ئەو ئاوێتە نوێيە لەو ناوچەيە تەنيا لە رێگەى كەناڵە فەرمييەكان نەبوو، بەڵكو لە رێگەى كەناڵە نافەرمييەكانى وەك حەرەكەى گولەن و تەريقەتى نەقشبەندى خاوەن هەژموونى سياسى بوو.

هەرچەندە ئەو دەستپێشخەرييانە هەبوون، بەڵام ناسەقامگيرى سياسى و قەيرانى ئابوورى توركيا لە نەوەدەكان رێگربوون لەوەى توركيا بە تەواوى سوود لە ناوچەى بەڵقان وەربگرێت، بۆيە دەزگا توركى و كەسايەتييەكانى سەرقاڵى كاروبارى ناوخۆى و ئاڵنەگەرييە دەرەكييەكانى وەك ململانێكانيان لەگەڵ يۆنان بوو، بەوەش ناوچەى بەڵقان لە ليستى يەكەمى توركيا پاشەكشەى كرد.

لە(2002) پارتى دادوگەشەپێدان دەسەڵاتى لە توركيا وەرگرت، بەرنامەى ئەو پارتە لەسەر پرەنسيپەكانى يەكێتى ئەوروپا و بازاڕى ئازاد و برەودان بە ئيسلامى ديموكراسى دامەزرابوو، ئەوەش كاريگەرى زۆرى لەسەر ئەو ناوچەيە دروستكرد، هەرچەندە لە (2016) ئەردۆغان ئاڕاستەى گۆڕا رۆڵى ئيسلامى كردە سەرەكى لە سياسەتى توركيا، ئەوەش كاريگەرى گەورەى لەسەر بەلقان هەبوو، هۆكارەكەشى بۆ سێ فاكتەر دەگەڕێتەوە:

يەكەم: ئەردۆغان هەوڵيدەدا هەژموونى خۆى لە بەڵقان بەكار بهێنێت و كاريگەرى لەسەر مسوڵمانانى ئەو ناوچەيە پاڵپشتى سياسەتى ناوخۆيى پێ بەدەست بهێنێـت، ئاكپارتى لەگەڵ گولەنييەكان سنوورەكانى توركيا رووبەڕووى يەكتربوونەوە، لەبەر هۆكارى مێژوويى و كۆمەڵايەتى بەڵقان بووە گۆڕەپانێكى ديارى ئەو ململانێيە، ئاكپارتى جەختى لەسەر ئەوە دەكردەوە، ئيسلام رۆڵى سەرەكى لە كارەكانى هەيە.

دووەم: سەرۆكى توركيا ئامرازى ئابوورى بۆ بەدەستهێنانى هەژموونى خۆى لەو ناوچەيە بەكار دەهێنا، كە تواناى نەبوو بە رێگەى راستەوخۆ ئەو هەژموونە بەدەست بهێنێت، لە رێگەى سەرۆكايەتیى كاروبارى ئايينى مزگەوت و ناوەندى ئايينى ترى دروست دەكرد و هاوكارى كۆمەڵگە ئيسلامييەكانى دەكرد، هەرچەندە ئەو كارەى لە بنەڕەتەوە هيچ كێشەيەكى نەبوو، بەڵام بۆچوونێك هەبوو كە كارە لە پێشينەكانى ئەردۆغان دەبێت گرنگيدان بێت بە سياسەتى ناوخۆيى، جگە لەوەش گرنگى زياترى لە سووننەكان دەدا.

بەرپرسێكى باڵاى ئەلبانى رايگەياند، "كە لەسەرەتاى دروستبوونى ئاكپارتى توركيا جێگەى هيوابوو بۆ ناوچەى بەڵقان، بەڵام ناتوانم بڵێم رووداو و سياسەتەكانى دواتر لەو ناوچەيە سوود بەخش بوون، چونكە ئايين و سياسەت پەيوەست بوو بە هەموو دۆسيەك."ئەو بۆچوونەش پێچەوانەى بۆچوونى پێشوو بوو.

ئەو خاڵە لە چەندين ديدارى تر تيشكى خراوەتەسەر، بەڵام خودى لێكۆڵينەوەكە ئاماژە بەوە دەكات، چالاكييەكانى توركيا شمشێرێكى دووسەر بوو، زۆربەى مسوڵمانانى ناوچەى ئەو ناوچانە سووديان لە سياسەتەكانى ئەنقەرە وەرگرت، بەڵام گرووپەكانى تر لەو سوودە بێبەشيان دەكردن.

سێيەم: لە رێگەى سياسەتەكانى توركيا لەو ناوچەيە ململانێى لەگەڵ سعوودييە بە پلەى يەكەم و ئێران بە پلەى دووەم دەكرد، چونكە ئەو دوو وڵاتەش هەوڵيان دەدا هەژموونى خۆيان لە چوارچێوەى چالاكى ئايينى و رۆشنبيرى بسەپێنن.

سعوودييە بە پاڵپشتى ئابوورى هەوڵى سەپاندنى هەژموونى ئايينى دەدا

هەرچەندە سعوودييە چەند ساڵێكە چۆتە ناوچەى بەڵقان، بەڵام چالاكييەكانى ڕاستەوخۆ دەگەڕێتەوە بۆ دواى شەڕى سارد، بەهۆى حەج، سعوودييە بۆ مسوڵمانانى ناوچەى بەڵقان گرنگە، لە نەوەدەكان قوتابيان و زانايانى ئەو ناوچەيە سەردانى سعوودييەيان دەكرد، ئەوەش پردێكى بەهێزى لەنێوانيان دروستكرد، هەر ئەوەش بووە پاڵنەر بۆ توركيا ململانێى لەگەڵ  رياز  بکات لەو ناوچەیە، چونكە ئەنقەرە پێى وايە باشوورى رۆژهەڵاتى ئەوروپا ناوچەى هەژموونى خۆيەتى.

سعوودييەش بەهۆى ئەو رێزەى لاى موسڵمانەكان هەيبوو لە شەڕى بۆسنە هاوكارى كردبوون، هەژموونى خۆى فراوان كرد، توركيا بەهۆى قبوڵكردنى سەركردايەتى رۆژئاوا لەو ململانێيە فرەيە لايەن بوو، لەوانەش قەدەغەكردنى چەك بە بڕيارى نێودەوڵەتى، بەڵام حكومەتى رياز هاوكارى دارايى پێشكەش بە حكومەتى بۆسنە كرد.

لە سەرەتاى نەوەدەكان سعوودييەكان برەويان بە فۆرمى ئيسلامێكى تايبەت بەخۆيان دا، كە فۆرێكى سەلەفى وەهابى بوو، هەرچەندە ئيسلامى سۆفى لە ناوچەى بەڵقان بەناوبانگە، بەگوێرەى قسەى بەرپرسانى سڕبى دەسەڵاتى پادشايەتى كەنداو خوێندەوە توندەكانيان بۆ ئايين، هەندێك سەركەوتنى لە ناو توێژى گەنجانى ئەو ناوچەيە بەدەستهێنا، لەكۆتايى نەوەدەكان سەلەفيەتى وەهابى لەو ناوچەيە بڵاوبۆوە، ئەوەش كاريگەرى لەو كۆمەڵگەكانى ناوچەى سەنجەق كە زۆربەيان مسوڵمانن و مسوڵمانانى بۆماك و گەجەر و بوڵگاريا هەبوو، كە لە رووى ئابوورييەوە بێبەش بوون.

هەرچەندە ئەمەريكا دەزگاى حەرەمەين خستبووە ليستى ڕەشەوە، ئەو دەزگايە بە ناڕاستەوخۆ هاوكارى لە حكومەتى سعوودييە وەردەگرت، كاريگەرى لەو ناوچەيە لەسەر گەنجانى ناوچەى بەڵقان هەبوو، بەتايبەت دەيويست وەك رێكخراوە توركييەكان گەنجەكان لەخۆى كۆبكاتەوە، بەڵام لە (2009) دەسەڵاتدارانى ئەلبانى كارمەندانى ئەو دەزگايان دەستگيركرد، ئەوەش بووە مايەى دەستخۆشى واشنتن.

بڵاوبوونەوەى سەلەفيەتى وەهابى دەسەڵاتدارانى زۆربەى وڵاتانى ناچاركرد، وەك سڕبيا هەوڵدەن كە لە ناوچەى سەنجەق سنوورێكى بۆ هەژموونى سەلەفيەتى وەهابى دانا، دواى ئەوە سەلەفيەتى وەهابى لە وڵاتانى تر چالاكييەكانيان لە پەيمانگە و مزگەوتەكان بە نهێنى ئەنجام دەدا.

بەپێچەوانەى ئەوە بۆسنە و هەرسك ئاسانكارى زياتريان كردبوو، لەدواى پێنج ساڵ لە رێككەوتنى دايتۆن لە ساڵى (2000) مزگەوتى مەليك فەهد بن عەبدولعەزيز كرايەوە، دواتر كە لە (2015) مزگەوتى تەيرانا لە ئەلبانيا لەلايەن توركياوە دروست كرا، بووە گەورەترين مزگەوتى ئەو ناوچەيە.

لە ساڵانى (2015 و 2016) هێرشى توندڕەوەكان لە پاريس بووە جێگەى گفتوگۆ لە بۆسنە، سەبارەت بە تێكەڵكردنەوەى وەهابييەكان بە كۆمەڵگە دواى گۆشەگيرييان، لە توركياش باردۆخەكە بەهانشێوە بوو لەو ناوچەيە، لە كۆمەڵگەكان مسوڵمانەكان فرە رەنگەن، ئەو چالاكييە ئايينيانەى سعوودييە پاڵپشتى دەكرد تووشى بەريەكەوتن دەبۆوە.

ئێران بەرێگەى دووەم هەژموونى خۆى لەو ناوچەيە فراوان دەكات

ئێران وەك سعووديە لە ناوچەى بەڵقان مێژووێكى نوێى هەيە، هيچ پەيوەندييەكى مێژوويى و ئابووريى وەك توركياى نييە، سنوورێك هەيە بۆ ڕاكێشانى شیعەگەرى، چونكە زۆرينەى مسوڵمانانى بەڵقان وەك توركيا سوننەى حەنەفى مەزهەبن.

لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستا كۆڵگە نوێیەکانى وەك بەكتاش و كليزلباش زياتر قبووڵى هەژموونى ئێران دەكەن، كۆمارى ئيسلامى ئێرانيش تێكەڵ بە چالاكييەكانى ئەو ناوچە بوو، سوودى لە گەشەكردن و رووداوە سياسييەكانى بەڵقان وەرگرتووە.

هاوشێوەى وڵاتە سوننەكان، ئێران رۆڵى سەرەكى لە شەڕى بۆسنە هەبوو، راپۆرتەكان باس لەوە دەكەن سوپاى پاسدارانى ئێران چەندين تۆن چەك و تەقەمەنيان بۆ حكومەتى بۆسنە نارد، راوێژكاران و راهێنەرانى سەربازى هاوكاربوون بۆ دروستكردنى دەزگاى هەواڵگرى سەربازيى سوپا، كە سەرايڤۆ سەركردايەتى دەكرد، لە شەڕى كۆمارى سڕبى و بۆسنا، كە كيانێكى جودابوو سڕبەكان دەستيان بەسەردا گرتبوو.

بەڵام رێككەوتنى دايتۆن كۆتايى بەو شەڕە هێنا، سڕبياى خستييە ژێر چاودێرى نەتەوە يەكگرتووەكان، بەوەش ئێران پەيوەندى لەگەڵ سياسييەكانى بۆسنە كەمتر بۆوە، لە بەرانبەردا توركيا كورسييەكى لە ئەنجوومەنى ئاشتى بەدەست هێنا، بەشدار بوو لە پاراستنى ئاشتى لە ئەركەكانى ناتۆ لە سەر خاكى ئەو وڵاتە، سعوودييەش توانى پاڵپشتى دارايى و چاكى رێكخراوە خێرخوازييەكان و گەشەى گرووپى سەلەفى وەهابى پارێزگارى لە مانەوەى خۆى لەو ناوچەيە بكات.

لەناوەڕاستى نەوەدەكان، ئێران فۆكەسى خستەسەر رێكخراوەكانى كۆمەڵگەى مەدەنى و ئايين، لە (1996) كاتێك وڵاتانى رۆژئاوا داوايان لە بۆسنە كرد راوێژكارانى ئێرانى دەربكات، تاران پەيمانگەى ئيبن سيناى دامەزراند، چالاكى سەرەكى ئەو پەيمانگەيە بڵاوكردنەوەى كتێبى ئەكاديمى و كولتوورى خۆى بوو بە زمانى بۆسنى و كراوتى و سڕبيى، لەوانە كتێبەكانى خومەينى و خامنەئى و كەسايەتييە ديارەكانى تر و هەندێك بيرمەندى رۆژئاوايى، ئەو پەيمانگەيە پەيوەندى لەگەڵ زانكۆى زانستە ئيسلامييەكان و زانكۆى سەرايڤۆ دروست كرد، زۆر بەخێرايى بوو بە لقێكى دەرەوەى سەرايڤۆ. 

رێكخراوە ئێرانييەكان لە سەنجەق دەستكەوتى گەورەيان هەبوو، پشتيان بە زانايانى ئايين و گۆڕينى هەندێك زانا بۆ شيعە بەستا، هەرچەندە بەشێوەيەكى بەرنامە بۆ داڕێژراو بۆسنە و ئەلبانيا شوێنى سەرەكى چالاكى هێزى نەرمى ئێرانى بوو، لەگەڵ ئەو هەواڵانە نەگۆڕا بۆ سەركەوتنى هەژموونى سياسى، بۆيەش تا ئێستا هەژموونى ئێران لە دواى توركيا و سعوودييە، هۆكارەكى ئەوەيە لەدواى بيستەكانى سەدەى رابردوو، كە مستەفا كەمال ئەتاتورك تەريقەتە سۆفييەكانى لە توركيا قەدەغە كرد، مسوڵمانى ئەو ناوچەيە پابەندى تەرييقەتى بەكتاشى بوون، كە تەريقەتێكى نزيك لە شيعەيە.

لە نەوەدەكان پابەندى ئايين پەرەى سەندەوە، بەتايبەت دواى نەمانى دەسەڵاتى ئيلحادى شيوعى، ئەو ناوچەيە بەڕووى هێزە ئيسلامييەكان كرايەوە، لەوانەش ئێران، لە (1995) ئێران سەنتەرى (سەعدى شيرازى) بۆ بەهێزكردنى پەيوەندى رۆشنبيرى ئێرانى ــ ئەلبانى دامەزراند.

ئەو سەنتەرە لەپاڵ باڵيۆزخانەى ئێران كارى لەسەر پەرەپێدانى پەيوەندى لەگەڵ رۆشنبيرانى ديار و كەسايەتييە خاوەن بڕيارەكان دەكرد، لە دواى (2000) رێگەى تۆڕێكى فراوانى رێكخراوەكانى كۆمەڵگەى مەدەنى بە ناوەكانى ناوەندى (دەزگاى قورئان) بە پاڵپشتى (رێكخراوى قوتابخانە ئايينييەكان لە دەرەوە) و (زانكۆى مستەفا) دەزگاى (فلادى) كە مەلايەكى شيعەى ئەلبانى سەرۆكايەتى دەكرد، هەروەها دەزگاى (رۆمى) هەژموونى خۆى فراوان كرد.

لەدواى ساڵى (2005) ئەو رێكخراوانە گەيشتنە ناوەندە گشتييەكان، توانييان پەيامى خۆيان بگەيننە جەماوەرێكى زۆر، بەڵام زەمينە بۆ ئەو هەڵمەتەى ئێران لە رێگەى هێزى نەرم بۆ بەدەستهێنانى هەژموونى لەبار نەبوو، چونكە گرووپە بەهێزەكانى نزيك لە رۆژئاوا لە ئەلبانيا و كۆسۆڤۆ مامەڵەكردنيان لەگەڵ ئەمەريكا پێ باشتر بوو، ئێرانيش رەتى دەكردەوە دان بەسەربەخۆيى كۆسۆڤۆ دابنێت، ئەوەش كاريگەرى گەورەى هەبوو، هەروەها لە (2013) ئەمەريكا رێككەوتنى تيراناى قبوڵ كرد، لەلايەكى تريشەوە ميواندارى موجاهيدى خەڵقى ئۆپۆزيسيۆنى ئێران، بووە مايەى ناڕەزايى حكومەتى ئێران، ئەو رێكخراوە لە (2016) چوو بۆ ئەلبانيا، لەو وڵاتە بە نهێنى كارمەندانى هەواڵگرى ئێرانى دەكردە ئامانج، ئەوەش بووە مايەى ناڕەزايى ئێران.

لە (2018 و 2019) پۆليسى ئەلبانيا پلانێكى سوپاى پاسدارى ئێرانى دژ بە موجاهيدينى خەڵق پووچەڵ كردەوە، ئەو هەنگاوە تۆڵەيەك بوو لە سياسەتى (فشارى توند) كە ئەوكاتە ئيدارەى ترامپ دژ بە ئێران پەيڕەوى دەكرد.

تاران موجاهيدى خەڵق لە بەرەى ئەمەريكا حيساب دەكات، بەبەشێك لە پيلانداڕێژەرانى گۆڕينى رژێمى ئێرانى دادەنێت، جۆن بۆڵتن و تيمەكەى ترامپ داوايان كرد بخرێنە ليستى ئەو ناوانەى ئەمەريكا دژ بە ئێران پاڵپشتى بكرێن، بەوجۆرە ئەلبانيا بووە گۆڕەپانى ململانێى نێوان ئێران و رۆژئاوا، لەلايەكى تريشەوە ململانێى سێ لايەنەى نێوان توركيا و ئێران و سعووديەيە بۆ بەدەستهێنانى هەژموونى خۆيان لە وڵاتە مسوڵمانەكانى ئەو ناوچەيە.

پووختەى لێكۆڵينەوە

يەكەم، ئەو ستراتيژ و تاكتيكانەى توركيا و ئێران و سعوودييە لە بەڵقان پەيڕەوى دەكەن، پێويستە وەك لايەنێك لە هێزى نەرمى ئايينى بەگومانەوە لێى بڕواندرێت بخرێتە ژێر بازنەى رەوانەكردنى فۆڕمى ئايينى و قۆستنەوەى ئايين بۆ بەدەستهێنانى هەژموونى سياسى.

دووەم، بڵاوكردنەوەى فۆرمى ئايينى لەدەورەوەى سنوورى وڵات، بڵاوكردنەوەى ناسنامەى ئەو وڵاتە و پەيكەرى ناوخۆيى، كاريگەرە بە تواناى ئەو دەوڵەتانە بۆ سەپاندنى هەژموونى خۆيان لە گۆڕەپانى ئايينى بە چەند فاكتەرێك، لەوانە: كەسايەتى سەركردە و رێكخراوى حكومى و تواناى ئەو وڵاتانە، ئەوەش ئاماژەيە بۆ ئەوەى ئەو وڵاتانە ناتوانن ئايين وەك يەك رەهەندى هێزى نەرم بەكاربهێنن.

سەرەڕاى ئەوەش وڵاتانى توركيا و ئێران و سعوودييە بە رێگەى جۆراوجۆر هێزى نەرمى ئايينى بڵاودەكەنەوە، بەهۆى جياوازى مێژوويى و رۆڵ و هەڵوێستيان لە سيستەمى جيهانى بەگشتى و بەڵقان بەتايبەتى، بەڵام ديدگاى جياواز و دژبە بەيەكييان لەلاى وڵاتانەى ئەو ناوچەيە جێگەى گومانە.