Nuce Logo

نووسینی: رۆبەرت ئیلیس

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

رەجەب تەيب ئەردۆغان بڕيارى داوە ببێتە ئەندام لە رێكخراوى شەنگەهاى، بۆيە پێويست بە شۆك بوون ناكات، ئەوەى ماوەتەوە چاوەڕوانى كاتە.

توركيا لەسەردەمى جەنگى سارد هاوپەيمانێكى بەهێزى ناتۆ بوو، لەگەڵ دەركەوتنى پارتى داد و گەشەپێدان ملكەچى گۆڕانكارييەكى ريشەيى بوو.

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پارتی داد و گەشەپێدان، دەبینین ئەو پارتە درێژكراوەى پارتى رەفاهى ئيسلامییە، كە نەجمەدين ئەربەكان سەرۆكايەتى ئەو پارەی كرد، لە ساڵى (1998) ئەو پارتی رەفا قەدەغەكرا، ئەوكاتە ئەردۆغان سەرۆكى شارەوانى ئيستەنبۆڵ بوو، ناوی لەخۆى نا مسوڵمانێكى ديموكراسخواز.

لە ساڵى (1999) بوڵند ئەجەويد، سەرۆك وەزيرانى توركيا بوو، لە لووتكەى هێلسنكى ئەنقەرە بۆ ئەندام لە يەكێتى ئەوروپا كاندید كرا، بوڵند ئەجەوید سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتەی توركیا دەستی بە هەڵمەتێكی چاكسازی سياسى و ئابووريی كرد، ئەو هەڵمەتەی ئەجەوید تا ساڵى (2005) بەردەوام بوو.

ئاكپارتى وەك پارتێكى ميانڕەو خۆى نمايش دەكرد، ئاڕاستەى روو لە رۆژئاوا  و  ليبراڵێكى نوێ بوو، جگەلەوەش جێگەى رەزامەندى وڵاتانی ئەوروپا و ئەمەریكا بوو.

لە (2007) كۆنداليزا رايس وەزيرى دەرەوەى ئەمەريكا رايگەياند، "ئاكپارتى هەوڵى راكێشى توركيا بەرەو ئەوروپا دەدات."

ساڵێك دواى ئەوە كارڵ بيليت، وەزيرى دەرەوەى سويد رايگەياند، "حكومتەكەى ئاكپارتى لە ريفۆرخوازە قووڵەكانى ئەوروپا پێكهاتووە."

لە ساڵى (2009) كاتێك باراك ئۆباما، سەرۆكى ئەو كاتەى ئەمەريكا سەردانى توركياى كرد رايگەياند، "ئەمە هاوبەشييەكى نموونەييە لەنێوان وڵاتێكى زۆرينە مەسيحى و نەتەوەيەكى زۆرينە مسوڵمان." لە دواى حەوت ساڵ ئۆباما لە ديدارێكى (ذي أتلانتيك) ئەردۆغانى بەكەسێكى شكستخواردووى خۆسەپێن ناوبرد.

لەگەڵ ئەوەشدا لە كۆتاييەكانى (2012) كۆمەڵێك وەزيری دەرەوەى وڵاتانی يەكێتى ئەوروپا رايگەياند، "توركيا نمونەى وڵاتێكى عەلمانى ديموكراسييە."ئەوەش بووە هۆى ئەوەى فاروق ئۆغلۆ، جێگرى سەرۆكى پارتى گەلى كۆمارى جەختى لەسەر ئەوە كردىەوە، ديدى ئەوانەبۆ دۆخى توركيا هەڵەيە لە دەرەوەى بازنەى بايەخەكانيانە.

توركیا ساڵانێكە خەونی ئەندابوون لە رێكخراوی شەنگەهای هەیە

سەرەڕاى ئەوەش ئاكپارتى سياسەتێكى ستەمكارانەى بۆ بە ئيسلاميكردنەوەى زياتر لەناو پڕۆسەى فێركردن و زانستەكان و سياسەت و ئابوورى و هێزە چەكدارەكان و كۆمەڵگەى مەدەنى گرتەبەر.

بەكورتى ئەو ديموكراسييەى كە لە توركيا هەيە زياتر شتێكى سادەیە، حكومى ياسا كە يەكێكە لە بنەما سەرەكييەكانى شارستانيەتى رۆژ ئاوا لە توركیا پاشەكشەی كردووە.

كۆمەڵێك بەرپرسى حكومى و شارەزاى ئەمنى و ياساى پەيامێكيان بۆ هەردوو پارتى ئەمەريكى ئۆباما نارد، هانيان دان بۆ داواى روونكردنەوە لەسەر ئەو كارە ستەمكاريانەى لە توركيا روودەدەن، كە ئەو كاتە ئەردۆغان سەرۆك وەزيران بوو، دەزگاكان و بەهاى سياسى لە پاشەكشەدابوون، ئەوەش هەڕەشە بوو لەسەر پەيوەندييەكانى توركيا و ئەمەريكا.

بەپشتبەستن بەو سووربوون و پاڵپشتييە سەرەتاييەى بۆ حكومەتى ئاكپارتى و ئەردۆغان هەبوو، چى وايكرد بگات بەو دۆخە؟

لەنێوان ساڵانى (2002 و 2008) كۆدەنگى لەسەر كاركردن بوو بۆ چاكسازييەكانى يەكێتى ئەوروپا، بەڵام لەدواى ئەوەى ئاكپارتى لە هەڵبژاردنى ساڵى (2007) رێژەى دەنگەكانى گەيشتە لە (47%) كە پێشتر لە ساڵى (2002) رێژەى دەنگەكانى لە (34%) ميكانزمى كۆنڕۆڵ و هاوسەنگى لە توركيا دەستى بە پاشەكشە كرد.

لە (2008) عەقڵيەتى ئەردۆغان بۆ عەقڵيەتێكى دوور لە ديدگاى يەكێتى ئەوروپا گۆڕا، لە ساڵى (2008 بۆ 2013) لە رێگەى دادگاييكردنێكى رووكەشانە ئۆپۆزيسيۆنە سەربازييەكان و عەلمانييەكانى كردە ئامانج، لە قۆناغى كۆتايى لايەنگرە ليبڕاڵەكانى ئاكپارتى كردە ئامانج.

عەزيز بابۆچكۆ، بەرپرسى لقى ئاكپارتى ئيستەنبۆڵ روونى دەكاتەوە، "شوێنێك بۆ ئەو  لیبراڵانەی لەسەرەتاى حكومڕانی پاڵپشتيان دەكردن نەماوە، ئەو توركيايەى ئێمە بونيادى دەنێنين لە هاتوو ئەوانە ناتوانن قبووڵى بكەن."

لەدوای ساڵی (2007) عەقڵیەتی ئاكپارتی بەرەو داخران گۆڕا

ئەو هەڵمەتەى حكومەتى ئاكپارتى لە (2013) بۆ سەر ناڕەزاييەكانى پاركى (گيزى) و پاشان بۆ (18) شوێن لە توركيا گوازرايەوە، بەڵگەيە لەسەر گۆڕانكاری لە عەقڵییەتی حكومڕانی لە توركیا.

ماريى چاكيە، ئەندام پەرلەمانى ئەوروپا رايگەياند، "خەونى ئێمە بەرانبەر توركيا بوو بە دێوەزمە، ئێستا كاتى بەئاگاهاتنە."

ئەندرۆ داڤ، لە پەرلەمانى يەكێتى ئەوروپا رايگەياند، "زۆر بەسادەيى ئاكپارتى لە كەماليزمەوە بۆ ئيسلاميزم گۆڕا."

كۆراى كاڵكان، لێكۆڵەرى سياسى روونى دەكاتەوە، "ستراتيژيەتى ئاكپارتى گێڕانەوەى سوپايە بۆ سەربازگەكان و قووڵكردنەوەيەتى بەسەر دەسەڵاتى مەدەنى و دەستبەرداربوونەوە لە چوونە يەكێتى ئەوروپا."

پەيمانگەى ئەوروپا بۆ كاروبارى نێودەوڵەتى ئاسايش لە بەرلين، ئاماژە بەوە دەكات هەوڵى توركيا بۆ چوونە ئەوروپا بۆ چاكسازى ديموكراسى نييە، بەڵكو ئاسانكارى گەشەى ئابوورييە.

سەبارەت بە سياسەتى دەرەوە توركيا و رووسيا لە هەمان خەونى هاوبەشی تۆڵەسەندنەوەن كە بۆ فراوانكردنى ناوچەيى دەبينين، ئەوەش لە كاتێدايە ڤلاديمێر پۆتين پارتياكى گەورەيە، ئەردۆغان بيرۆكەى گەورەيى دەوڵەتی عوسمانى لە پۆتين وەرگرتووە.

لە سەرەتادا ئەحمەد داود ئۆغلۆ، وەزيرى پێشووى دەرەوەى توركيا و راوێژكارى باڵاى ئەردۆغان لە كتێبى (قووڵايى ستراتيژى) جەخت لەسەر سەركەوتنى شێوازی بەریتانیا دەكاتەوە. بۆ ياسەتى توركيا بە پێويستی دەزانێت لەسەر بنەماى هاوبەش لەگەڵ ئەو وڵاتانە بونياد بندرێت كە لە مێژوو و جوگرافيا لەگەڵ توركيا هاوبەشن، وەك بەلكان و ئاسياى ناوەڕاست.

ئەحمەد داود ئۆغلۆ لە ساڵى (2009) لە سەرايڤۆ  گوتى، "لە سەدەى (16) كاتێك ناوچەی بەڵقان لە سايەى عوسمانى پێگەيەكى بەهێزی هەبوو، ئێستاش جارێكى تر بەڵقان و قەوقاز و رۆژهەڵاتى ناوەڕاست شانبەشانى توركيا دەكەينە ناوەندى سياسەتى جيهانى لە داهاتوو."

لەدواى سێ ساڵ داود ئۆغلۆ لە كۆنگرەى ئاكپارتى لە قۆنيا ديدى خۆى فراوان كرد و رايگەياند، "لەم رێرە پيرۆزەى ئومەتەكەمان، ئاكپارتى ئاماژەيە بۆ لەدايكبوونى هێزى جيهانى و گرنگ بۆ سيستەمى نوێى جيهانى، سيستەمى جيهانى (سيستەمى جيهان) چەمكێكى عوسمانييە، لە سايەى ئەودا جيهان لە رووى ئابوورى سياسى و كۆمەڵايەتى بەرێوەدەبرا و ئايين فەرمانڕەواى دەكرد." 

ئەو سياسەتە لە رووى جەماوەرييەوە پێى دەگوترێت عوسمانى نوێ، كە خاڵى دەستپێكى فراوانكردنى توركيایە، هەر ئەوەش بۆتە هۆى ئەوەى توركيا ئێستا نەك تەنيا لە ليبيا و سووريا عێراق هەبێت، بەڵكو لە كەنداو و دەرياى سور و كيشوەرى ئەفريقيا و قوبرسيش بوونى هەيە.

هەروەها ئەردۆغانيش باسی هەڵوەشاندنەوەى پەيماننامەى لۆزانى (1923) كرد، كە سنوورەكانى توركياى ئەمڕۆى دياريكردووە، هەروەها باسی لە گەڕانەوە بۆ پەيمانى نيشتيمانى كرد كە لە (1920) پەرلەمانى عوسمانى پەسەندى كرد بوو، كە ناوچەكانى يۆنانى ئێستا و قوبرس و سووريا و عێراق دەگرێتەوە.

ئیبراهیم كاڵن رۆڵی سەرەكی لە داڕشتنەوەی سیاسەتی دەرەوەی توركیا هەیە

هەروەها بيروباوەڕى (نيشتيمانى شين)ى دەريايي هەيە، كە رووبەرێكى فراوان لە رۆژهەڵاتى دەرياى ناوەند و دەرياى ئيجە و دەرياى رەش دەگرێتەوە.

ئەحمەد داود ئۆغلۆ باسى سفركردنەوەى كێشەكانى لەگەڵ دراوسێكان دەكرد، بەڵام ئيبراهيم كاڵن لە (2013) لێكۆڵيەرى ئيسلامى كە لەدواى داود ئۆغلۆ، بووبە راوێژكارى باڵا و وتەبێژى ئەردۆغان، لە توتێك باسى لە (precious loneliness) دەكرد، كە پێكهاتووە لە كۆمەڵێك بەها و پرەنسيپ بۆ چەسپاندنى بەرژەوەندييە نيشتيمانييەكان.

لە مانگى تشرينى يەكەمى ساڵى (2012) كاڵن لە كۆڕبەندى ئيستەنبۆڵ باسى لە گەڕان بەدواى سيستەێكى سياسى پۆست رۆژئاوایى كرد، كە رۆژئاوا گفتوگۆكردن لەسەر ديموكراسى و كۆتايى باڵادەستى خۆی بەسەر ئەجێنداى سياسى جيهانى قۆرغ دەكات، لەسەر ئەو بنەمايە پێشنيازى چوارچێوەيەكى نوێى جيپۆلۆتيكى كرد، كە فۆڕمى ديموكراسى عەلمانى و سياسەت و فرەحزبى ئەوروپى رەتكردەوە.

لەبەرئەوە كاڵن بەرگرى لە سياسەتى دەرەوە دەكرد كە لەسەر پرەنسيپ و بەهاكان بونياد نرابێت، بەڵام بەبێ ئەوەى ئەو بەها و پرەنسيپانەى بيرى لێدەكاتەوە روونيان بكاتەوە.

دواتر لە (2016)  داواد ئۆغلۆ لادرا، كە لە بەنەوەيەكى راستەقينەى عوسمانييەكان دادەندرا.

لەدواى دووساڵ ئايس سۆزين ئۆسلۆر، سەرۆكى پەيوەندييە نێودەوڵەتييەكان لە سەرۆكايەتى توركيا رايگەياند، "توركيا هەست بەوە ناكات پێويستى بە هەڵبژاردن لە نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا، ياخود رووسيا يا ئەمەريكا بێت." توركيا پێي وانييە سياسەتى دەرەوەى لەچوارچێوەى جەنگى سارد، ياخود رۆژهەڵات بەرانبەر رۆژهەڵاتى ناوەڕاست بێت."

دواتريش هەرچەندە سێرگى لاڤرۆڤ، وەزيرى دەرەوەى رووسيا رايگەياند، “توركيا هاوپەيمانێكى ستراتژييە." بەڵام توركیا تەنیا جەخت لەسەر پەیوەندی هاوئاهەنگی لەگەڵ رووسیا دەكاتەوە، نایخاتە چوارچێوەیەكی ستراتیژی.

ئەردۆغان لە ديدارى لەگەڵ سەرۆكى رووسيا لە سانت پترۆسبێرگ، بێهيوايى خۆى لە يەكێتى ئەوروپا دەربڕى و داواى لە ڤلاديمێر پۆتين كرد، لە رێكخراوى شەنگەهاى توركيا قبووڵ بكات، ئەوەش بۆ دەرچوون بوو لە كێشەى داواكانى يەكێتى ئەوروپايە بۆ ئەنجامدانى چاكسازى راستەقينە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا توركيا لە مانگى شوبات رايگەياند، "خواستى ئەندامبوون لە يەكێتى ئەوروپا تا ئێستا كارى لەپێشينەيە، ئەوەشى ئاماژەى پێكرد ئاستى ئەو فشارە توندانە بوو بەهۆى داڕوخانى ئابوورى وڵاتەكەى لەسەرییەتی.

لەكاتى گەڕانەوەى لە لووتەكەى (28)ى رێكخراوى شەنگەهاى بۆ هاوئاهەنگى ئەردۆغان رايگەياند، "هەوڵدەدات ئەندامبوونى تەواو لەو رێكخراوە بەدەستهێنێت." كە ئێرانيش لە داهاتوو بەتەواوى دەبێتە ئەندامی ئەو رێكخراوە، لە كاتی بەشدارى ئەردۆغان لە لووتكەی شەنگەهای ئەو وێنەيە بڵاوكرايەوە كە ئەردۆغان لەسەر مێزێك لەگەڵ سەرۆكەكانى تر دانيشتووە و قسەيان بۆ دەكات.

بەگوێرەى لێدوانى ديپلۆماتكارێكى باڵاى رووسيا رێكخراوى شەنگەهاى بە رێكخراوى دژ بە ناتۆ دادەندرێت، ئەندامبوون لەو رێكخراوە پێچەوانەى ئەندامبوونە لە توركيا.

توركيا رووبەڕووى دوو ئاڕاستە دەبێتەوە، لەيەك بەهۆى ئەندامبوون لە ناتۆ پەيوەستە بە ئەوروپا و ئەنجوومەنى ئەوروپا و هەوڵەكانى بۆ ئەندامبوون لە يەكێتى ئەوروپا، لە لايەكى ترەوە لەوكاتەى ئاكپارتى لە بزووتنەوەى خزمەتى سەر بە فەتحوڵا گولەن دابڕاوە، ئاراستەى بەرەو رووژهەڵات و ئۆڕاسيا و دژ بە رۆژئاوايە.

مستەفا كەمال ئەتاتورك، دامەزرێنەرى كۆمارى توركيا وڵاتەكەى بەرەو رۆژئاوا دەبرد، لەگەڵ ئەوەش سەدەيەك حكومڕانى بەم جۆرە كرد، بەڵام داود ئۆغلۆ بەلادانى ناوبرد و موژدەى لەدايكبوونى توركيايەكى نوێى دا.

لە مانگى نيسان ئيبراهيم كاڵن، دووبارە باسى لە پەيكەرێكى نوێى ئاسايشى جيهان كرد، ئەو قسەى كاڵن جارێكى تر پرسيارى لەسەر رۆڵى توركيا دروستكردووە.

توركيا هەوڵيدا وەك وڵاتێكى بێلايەن نێوەندگيرى لەنێوان ئۆكراينا رووسيا بكات، بەڵام بەهۆى پشتبەستنى توركيا لە بوارى بازگرانى و وزە و گەشتيارى و دروستكردنى وێستگەى ئەتۆمى مەترسى لەسەر بێلايەنى توركيا دروست دەكات، هەروەك ئەمەريكاش هۆشدارى دايە ئەنقەرە كە ئەگەر لە يارمەتيدانى رووسيا بەردەوام بێت رووبەڕووى سزا دەبێتەوە. 

لە پەيڕەوى ناتۆ هاتووە ئەو وڵاتەی ئەندام بێت لەو رێكخراوە، دەبێت بڕوا بە ئامانج و پرەنسيپەكانى نەتەوە يەكگرتووەكان و ديموكراسى و ئازادى تاك و سەروەرى ياسا هەبێت، هەر ئەوەش هۆكارە توركياى نوێ بەرەو ئەو ئاراستەيە بڕوات، كە ئەردۆغان ئاماژە بە گۆڕينى دەكات.

سەرچاوە: أحوال تركیة