Nuce Logo

سونا روستاموفا

وەرگێڕانی: ئیسماعیل

لە پەراوێزى بەشدارى كۆبوونەوەى خولى (77)ى نەتەوە يەكگرتووەكان رەجەب تەيب ئەردۆغان، سەرۆك كۆمارى توريكا داواى لە كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى كرد بەزووترين كات بە فەرمى دان بە كۆمارى قوبڕسى باكوور دابنێن، كە تا ئێستا توركيا تاكە وڵاتە دانى بە سەربەخۆى قوبڕس داناوە، لەم دواييەش دەنگوگۆى ئەوە هەبوو ئەگەر هەيە رووسيا دان بە قوبڕس دابنێت.

دەرفەتەكانى قوبڕسى باكور بۆ دانپێدانانى نێودەوڵەتى چين؟

ئەردۆغان ئاماژە بەوە دەكات، "دانپێدانانى نێودەوڵەتى تاكە رێگەيە بۆ چارەسەركردنى ناكۆكييەكانى قوبڕس." كە لە ساڵى (1974) سڕكراوە، جگە لەو رێگەيەش هەموو رێگەكانى تر رەت دەكاتەوە.

ساڵى (2020) لەدواى يەكلاييبوونەوەى ناكۆكييەكان لە كەرەباغ، ئەردۆغان سەردانى قوبڕسى كرد و لەگەڵ سەركردەكانى ئەوێ كۆبوە، ئێستاش ئەردۆغان داوا لە دۆستەكانى دەكات دان بە قوبڕس دابنێن، هەوڵەكانى ئەردۆغان لە كۆبوونەوەى بەرپرسانى قوبڕس و بيركردنەوەيان لە دروستكردنى پەيوەندى ديپلۆماسى دەردەكەوێت.

نەتەوەیەكگرتووەكان لەچارەسەكردنی كێشەی قوبڕس شكستی هێنا

مێژووى ململانێكانى نێوان ئەوروپا و توركيا لە دوورگەى قوبڕس دەگەڕێتەوە بۆ حەفتاكانى سەدەى رابردوو، نزيكەى نيو سەدە دواى داگيركارى ئينگليزى، كە قوبڕس پێيوايە لە (1960) كۆتاييهاتووە، بەگوێرەى ئەو رێككەوتنانەى واژۆكراوە بەريتانيا و يۆنان و ئەمەريكا سيفەتى سەربەخۆيى و پارێزگارى لە خاكەكان و ئاسايشيان بەو دوورگەيە داوە.

هەرچەندە توركەكان لەسەرەتاوە لەو دوورگەيە نەدەگەيشتنە لە (18%)ى دانيشتوان، بەڵام هيچ بەربەستێكيان لەبەردەم نەبوو بۆ ئەوەى پۆستە باڵاكان لە حكومەت وەربگرن و بەشدارى لە ژيانى سياسى بكەن، بەڵام لەگەڵ تێپەڕينى كات، قوبڕسييە يۆنانييەكان دەستيان بە ناڕەزايى كرد، ئەوەش بووە پاڵنەر هەندێك بڕگەى دەستوور هەمووار بكەنەوە، لەوانەش يەكخستنى لەگەڵ يۆنان، كە ئەو بڕگەيە پێشوازييەكى گەورەى جەماوەرى لێكرا. 

لە (15)ى تەمووزى (1974) بە پاڵپشتى ئەنجوومەنى سەربازى يۆنانى هەوڵێكى كودەتا لە قوبڕس درا، لەو هەوڵەدا مەكاريۆسى سێيەم، لە سەرۆكى قوبڕس لادرا، لەدواى ئەوەى ئەركى توركيا بووە پارێزگارى لە لايەنگرانى، لە ئەنجامى ئەو ئاڵۆزييانە لە ساڵى (1974) توركيا هێزەكانى خۆى رەوانەى ئەو ناوچەيە كرد، بەوەش قوبڕس بووە دووبەش، باكوور سەربە توركيا و باشووريش سەر بە يۆنان، لەو كاتەوە توركەكان لە دەوڵەتێك دەژين تەنيا خۆيان و توركيا دانيان بەخۆيان داناوە.

سەرجەم هەوڵەكانى كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بۆ چارەسەكردنى كێشەى قوبڕس شكستى هێناوە كە مێژووەكەى نزيكەى زياتر لە نيو سەدەيە، بەگوێرەى بڕيارى (550) كە لە ساڵى (1984) رێگە لە هەر هەوڵێك دەگيرێت بۆ نۆژەنكردنەوەى بەشێك لەو شارەى كە لەلايەن كەسانێك كە پێشتر تێيدا نيشتەجێ نەبوونە.

ساڵى رابردوو نەتەوە يەكگرتووەكان گفتوگۆيەكى بۆ لايەنە ناكۆكەكان رێكخست، بەڵام بەگوێرەى ئەنتۆنيۆ گوترێس، سكرتێرى نەتەوە يەكگرتووەكان ئەو گفتوگۆيە هيچ ئەنجامێكى نەبوو. بەپشتبەستن بە لێدوانەكانى ئەردۆغان بەدوور دەزاندرێت بگەنە هيچ رێككەوتنێك، تا ئێستاش ئەنقەرە سوورە لەسەر داننان بە نيقۆسيا وەك وڵاتێك.

سەرۆكى توركيا هيچ دەرفەتێك لەدەست نادات بۆ ئەوەى دان بەسەربەخۆيى قوبڕس دابنرێت، بەڵگەى ئەوەيە ئەوانە ميللەتێكن لەو ناوچەيە دەژين پێويستيان بە وڵاتێكى تايبەتە.

سەرۆكى توركيا بەردەوام فشار لەسەر كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى دەكات بۆ ئەوەى دان بە قوبڕس باكوور دابنێت، بۆ ئەو مەبەستە رايگەياند، "هيوام زۆرە كێشەى قوبڕس بە رێگەيەكى دادپەروەرانە و يەكجارى چارەسەر بكرێت، لەگەڵ كۆمارى باكوورى قوبڕس بەردەوامين بۆ گەيشتن بەو ئامانجە، چونكە دوو وڵاتى جياواز لەو دوورگەيە هەيە پێويستە هەموو لايەك ئەوە قبووڵ بكەن، ئەوەش تاكە رێگەيە تواناى چارەسەكردنى ئەو كێشانەى هەبێت، بۆ ئەوەى توركەكان مافە سەروەريە يەكسانييەكان  بەدەستبهێنن، دەبێت كۆمەڵگەى نێودەوڵەتيش قبووڵى ئەوە بكات."

ئەردۆغان داواى لە كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى كرد سزاكانى سەر قوبڕس رابگرێت هەموو جۆرە قەدەغەكانيان لەسەر لابدات، يەكێتى ئەوروپا بەهەستيارييەوە لێدوانەكانى ئەردۆغان هەڵدەسەنگێنن، ئەمەريكا و ئەوروپاش پەيوەندييەكانى نێوان توركيا و قوبڕس بە ناياسايى و قبووڵنەكراو دادەنێنن، بەڵام توركيا هيچ بايەخێك بەو ناڕەزاييانە نادات.

توركيا لە فشارەكانى بۆ سەر كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بۆ داننان بە قوبڕس باكوورى  بەردەوامە، توركيا لە هەوڵەكانى تا ئێستا توانيويەتى سەرۆكى ئازەربيجان رازى بكات، لە مانگى رابردووش لەگەڵ ئارسين تەتار، سەرۆك كۆمارى قوبڕسى باكوور لە پەراوێزى كۆڕبەندى هاوسۆزى ئيسلامى لە قۆنيا كۆبوونەوە.

لەماوەى رابردوو تەحسين ئۆغلۆ، وەزيرى دەرەوەى قوبڕس لەگەڵ بيلاوالا بۆتۆ زەردارى، وەزيرى دەرەوەى پاكستان لە نيويۆرك كۆبوونەوە، لە ئەنجوومەنى وڵاتانى تورك زمان، وەك ئەندامى چاودێر قبووڵ كرا.

لەدوای جەنگی ئۆكراینا وڵاتانی جیهان بە جۆرێكی مامەڵە لەگەڵ قوبڕس دەكەن

رووسيا لە ليستى ئەو وڵاتانەيە كە ئەگەر هەيە دان بەسەربەخۆى قوبڕس دابنێت، ئەوەشى ئەو ئەگەرەى زياتر كردووە، ئەوەيە لە چەند رۆژى رابردوو كەناڵى (CNN) تورك ئاشكراى كرد، ئەگەر هەيە لە مانگى كانوونى دووەمى ئەمساڵ گەشتەكانى نێوان رووسيا قوبڕسى توركى دەست پێ بكات، دواتريش ئەردۆغان جەختى لەسەر ئەو زانيارييە كردەوە و رايگەياند، "لەگەڵ سەرۆكى رووسيا باس لەو پرسە دەكەم."

دواتريش سەرۆكى قوبڕسى توركى رايگەياند، "يەكێك لە كۆمپانياكانى رووسيا بۆ بوارى فڕۆكەوانە داواى رێكخستنى گەشتەكانى بۆ قوبڕس كردووە." دواتريش باڵيۆزخانەى رووسيا لە نيقۆسيا ئەو دەنگوگۆيەى رەتكردەوە، ئەوەش واتا دانان بە كۆمارى قوبڕس لەلايەن رووسياوە.

ئەليكسى ئۆبرازسۆف، رۆژهەڵاتناس پێيوايە كەمێك لە خەڵك پێيانوايە رۆژئاوا بايەخ بەو پرسە دەدات، ئاماژەى بەوەش كرد لە فشارەكانى پشت بە يەكێك لە پرەنسيپە سەرەكييەكانى ياساى نێودەوڵەتى دەبەستێت، كە خواستى گەل و مافى دياريكردنى چارەنووسى وڵاتانە.

ئەو جۆرە گفتوگۆكيانە لەنێوان رووسيا و توركيا بەهۆى ئەو پاشخانە نزيكەى نێوان مۆسكۆ و ئەنقەرەيە لەدواى دەستپێكردنى هێرشى سەربازى بۆ سەر ئۆكراينا، هەرچەند ناتۆ رووبەڕووى ئەو هێرشە بۆوە، كە توركيا يەكێكە لە ئەندامەكانى، بەڵام ئەنقەرە رەتيكردەوە لەگەڵ ئەمەريكا سزا بەسەر رووسيا بسەپێنێت، بەڵكو پێشوازى لە بەهێزكردنى پەيوەندى بازرگانى كرد و هەڕەشەكانى ئەمەريكا و وڵاتانى رۆژئاواى پشتگوێخست.

شايەنى باشە سەرجەم ئەو كاروانەى گەيشتينە خاكى قوبڕس لە خاڵەكانى پشكنينى نيقۆسيا لە ليستى سزاكانى يەكێتى ئەوروپايە.

ئەو رۆژهەڵاتناسە دەڵێت، "ئەستەمە هەردوو قوبڕس يەكبگرێتەوە، چونكە خواستى لە (40%)ى دانيشتوان ئەوەيە نايانەوێت لەگەڵ يۆنانييەكان بژين، كاردانەوەى توركياش بۆ پارێزگارى لە هاونەتەوەكانى جێگاى رەزامەندييە، ئەگەر سەيرى شكستى هەردوولاش بكەين بۆ گەيشتن بە چارەسەرێكى مامناوەند، ئەو دوورگەيە دابەشكراوە، ناكرێت دژ بەخواستى خەڵك بوستنەوە، لەبەر ئەوەش توركيا هاوكاريان دەكەن."

ئەمەریكا چاوپۆشی لە كارەكانی توركیا دەكات

لەگەڵ ئەوەش ئەو پسپۆڕە دانپێدانانى مۆسكۆ بە قوبڕسى باكور بەدور نازانێت، بەڵام بە مەرجێك توركياش دان بە دوورگەى كريميا دابنێت، كە بەشێكە لە رووسيا، بەڵام لەو قۆناغەى ئێستا توركيا هيچ ئامادەيەكى نيشان نەداوە دان بەو خواستەى مۆسكۆ دابنێت، بۆيە ئەو پرسە پرسێكى ژمارەييە، دەكرێت گريمانەى ئەوە بكرێت توركيا لەبەرانبەر دانپێدانانى رووسيا دان بە كريميا دابنێت، بەو رێگەيە ئەو وڵاتە پێش سياسەتى جيهانى دەكەون و پێكەوە ئەو رێگەيەى يەكێتى ئەوروپا پشتگوێ دەخەن.

ئەو رۆژهەڵاتناسە دەڵێت، "هاوئاهەنگى لەگەڵ رۆژئاوا بۆ توركيا لە كارە لەپێشينەكانيەتى، بەڵام ئەوەش رێگە لەوە ناگرێت پابەبن بە بەڵێنەكانيان، سوپاى توركيا دووەم سوپايە لەناو ناتۆ، زۆرترين پێداويستى سەربازى تايبەت بەخۆى هەيە، كڵاوەى مووشەكى بە تەنيا لە باشوورى توركيا داندراوە، هيچ هێزێكى سەربازى هاوشێوەى لەو ناوچەيە نييە، ناتۆ لەو ناوچەيە پشتى بەتەواوى پێ دەبەستێت، پشتبەستنى ناتۆ و پشتبەستنى توركيا بە يەكترى، بۆتە هۆى ئەوەى ئەردۆغان بە ئازادانە مامەڵە بكات."

سەرەڕاى ناكۆكييەكانى نێوان ئەردۆغان و رۆژئاوا، بەڵام بە دوور دەزاندرێت ئەنقەرە لە پرسى قوبڕس سازش بكات، بەتايبەت بەهۆى دۆزيينەوە داتا سەرەتاييەكانى رێژەى گاز و نەوت لە رۆژهەڵاتى دەرياى ناوەند، كە هۆكارێكى گرنگى سەرجەم وڵاتە ناكۆكەكانە، لەسەرووى هەموويانەوە توركيا، كە بەڵێنى بە دەنگدەرانى دەاوە هەموو هەوڵەكانى بۆ دابينكردنى وزە بەشێوەيەكى سەربەخۆ بۆ ساڵى داهاتوو دەخاتەگەڕ.

سەرچاوە: نون بوست