Nuce Logo

ئامادەكردنی: ئیمساعیل تەها

ئەگەر رۆژگارێك پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) دژ بە بەرزكردنەوەی هەموو دروشمێكی ئیسلامیی بووبێت لە شوێنە گشتییەكان، ئەمڕۆ ئەو پارتە هەوڵدەدات سوود لە دروشمە ئاینییەكان وەربگرێت. لە مێژووی توركیا چەندین پارت بەهۆی پاشخانی ئیسلامی و بە پاساوی بەكارهێنانی ئەو دروشمانە لەسەردەمی حكومڕانی ئەو پارتە داخرابن، بەڵام ئەمڕۆ ئەو پارتە لە پارتە پاشخان ئیسلامییەكانی وەك پارتی سەعادەت و ئایندە و دیڤا پارت نزیك دەبێتەوە، هەوڵ دەدات ئەو تۆمەتانە لەخۆی دوور بخاتەوە و لێدوانی جیاواز لە رابردوو دەدەن.

گێڕانەوەی دروشمە ئاینییەكان

لە مێژووی توركیا دووبارە هێنانەوەی درووشمە ئیسلامییەكان لە دوو قۆناغ بە روونی دیارە، قۆناغی یەكەم لەسەردەمی عەدنان مەندەریس بوو، كە توانی كۆمەڵێك كۆتوبەندی سەر ئازادیی ئاینی و دروشمە ئاینیەكان هەڵوەشێنێتەوە، لە قۆناغی دووەم لە سەردەمی دەسەڵاتی ئاكپارتی بە سەرۆكایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان، توانی قەدەغە كردنی حیجاب لە شوێێنە فەرمییەكانی حكومەت بە چەند قۆناغێك هەڵوەشێنێتەوە.

لەدوای گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن ئاكپارتی، جارێكی هەنگاوەكانی گێڕانەوەی كۆمەڵێك ئازادی پەیڕەوكردنی ئاینی دووبارە هاتەوە بەرباس، لە زۆربەی هەنگاوەكان جەهەپە دژ بەو هەوڵانەی ئاكپارتی دەوەستایەوە، ئەو وەستانەوە ویكردووە ترسێك لە لای دەنگدەران لەسەركەوتنی جەهەپە دروست بێت، هەر ئەوەش وایكردووە ئێستا ئەو پارتە هەوڵ بدات ئەو تۆمەتە لەسەرەخۆی لادات، كە ساڵانی زۆر ململانێی توندی لەسەر كردووە، كە دواین جار رێگەگرتن بوو لە سوێندخواردنی مەڕوە قەواقچی بە حیجابەوە لە پەرلەمانی توركیا. 

كاردانەوە توندەكانی جەهەپە بەرانبەر حیجاب

لە  (1999) توندترین ململانێ لەنێوان مەڕوە قەواقچی، پەرلەمانتاری ئەو كاتەی پارتی فەزیڵەی پاشخان ئیسلامی و عەلمانییەكانی ناو پەرلەمانی توركیا كە جەهەپە نوێنەرایەتی دەكرد روویدا، كە لەكۆتاییدا تویانیان رێگە نەدەن مەڕوە قەواقچی سوێندنی یاسایی بخوات، ئەو رووداوە بە یەكێك لە رووداوە گەورەكانی توركیا دادەنرێن.

لەدوای هاتنە سەر دەسەڵاتی پارتی دەسەڵاتی ئاكپارتی هەوڵەكانی بۆ هەڵگرتنی قەدەغەكردنی حیجاب لە شوێنە گشتییەكان دەستپێكرد، قۆناغی ئەمجارەی ئیسلامییەكان جیاواز بوو، بەهۆی ءئەوەی پێگەیان لە حكومەت و پەرلەمان بەهێزتر بوو، هەنگاوەكانیشیان زۆر لەسەرەخۆ دەنا.سەرەتا زیاتر لە رێگەی لێدوانەكان بەرپرسانی ئەو پارتە بەگشتی و خودی ئەردۆغان بە تایبەتی ئەو پرسانە دەوروژێندران.

لە مانگی ئابی (2007) باس لەوە كرا، عەبدوڵا گول، كە ئەو كاتە وەزیری دەرەوەی توركیا بوو، پۆستی سەرۆك كۆمار وەردەگرێت، دەكرێت ئەوەش بە یەكەم بەریەكەوتنی نوێی نێوان ئیسلامییەكان و عەلمانییەكان ناوببرێت.بۆیە جارێكی تر پرسی حیجاب لە دەمەزراوە فەرمییەكانی توركیا لە نێوان ئیسلامییەكان و عەلمانییەكان سەری هەڵدایەوە.

بەلای ئافرەتە ئیسلامییەكان وەرگرتنی ئەو پۆستە لەلایەن عەبدوڵا گولەوە دەرفەت بۆ ئەوانیش دەرەخسێنێت و ئازادییان زیاتر دەكات، چونكە خانمی یەكەمی وڵات كە ناوی خەیر نیساء بوو وەك ئافرەتێكی حیجاب دەردەكەوێت. بەلای عەلمانیەكانیشەوە ناكرێت خانمی یەكەمی وڵات حیجاب بێت، چونكە ئەوە لەگەڵ توركیای عەلمانی ناكۆكە. 

لەیلا مەلیك، سەرنووسەری گۆڤاری كۆزمۆپۆلیتان، دەڵێت، ئێمە لە توركیا خۆمان پێ ئافرەتی هاوچەرخ و رۆژئاوایيە، دەركەوتنی خانمی یەكەمی وڵات بە حیجابەوە لەگەڵ ئەو وێنەی ئێمە هەنگاوی بۆ دەنێین گونجاو نییە.

لە ساڵی (2011) پارتی دادوگەشەپێدان ئەو پرسەی هێنایەوە پێشەوە، هەوڵیدا ئەو كۆتوبەندانەی لەسەر حیجاب هەیە لای بدات، سەرەتاش لە رێگەی راپرسیەوە دەستی بۆ ئەم پرسە برد، بەگوێرەی راپرسییەكی (2011) لە (64%)ی هاووڵاتیان دەنگیان بە لادانی رێگری لە حیجاب لە زانكۆكان دەدا، لە بەرانبەردا لە (35%) دەنگیان دژ بە لادانی ئەو رێگرییە بوون، پێیان وابوو پرسی حیجاب پەیوەستە بە ناسنامەی وڵاتێكی عەلمانی.

لە ساڵی (2013) چوار ئافرەتی حیجاب دەنگی پێویستیان بۆ چوونە پەرلەمان بەدەستهێنا، ئەوەش جارێكی تر ململانێكی رابردووە نوێكردەوە. 

لە یەكەم هەنگاودا پارتی گەلی كۆماری رایگەیاند، ئەو هەنگاوە رەتدەكەینەوە، دیلیك ئەكانگۆ، پەرلەمانتاری جەهەپە رایگەیاند، هەموو ئەندامانمان یەكدەنگن لەسەر ئەوەی ئاكپارتی ئاین بۆ مەرامی تایبەتی خۆی بەكاردەهێنێت، هەرگیز لەبەرانبەر ئەو كارانەی ئامانجی پاشەكشەی پرەنسیپی عەلمانیەتە بێدەنگ نابین.

لە بەشێكی تری قسەكانی گوتی، جەهەپە دژایەتی خۆی بەشێوەیەكی توند نیشانداوە، هەرگیز پەرلەمان ئەو ئاژاوەیە نابینێتەوە، كە مەرەوە قەواوقچی پەرلەمانتاری فەزیڵەی ئیسلامی بۆ مەراسیمی سوێندخواردن حیجابی پۆشی بوو.

لە كاتی سوێندخواردنی مەرەوە قەواقچی بوڵند ئەجەوید، سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتەی توركیا لەكاتی دانیشتنەكە گوتی، ئەو شوێنە جێگەی ئەوە نییە بەرەنگاری دەوڵەت ببێتەوە، سنوورەكان فێری ئەو ئافرەتە بكەن، ئەو كاتە نیوەی ئەندامانی پەرلەمان داوای دەرچوونی ئەو ئافرەتە باڵاپۆشەیان كرد. 

ئاكپارتی بە چەند قۆناغێك بڕیاری قەدەغەكردنی حیجابی هەڵوەشاندەوە

لەكۆتاییدا قەواقچی ناچار كرا هۆڵی پەرلەمان بەجێبهێڵێت، بەبێ ئەوەی سوێندی یاسایی بخوات، دواتریش بە پاساوی هەبوونی رەگەزنامەی ئەمەریكی، رەگەزنامەی توركی لێسەندرایەوە.

هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری قەدەغەكردنی حیجاب 

لە (2010) حكومەتی توركیا بڕیاری دا قەدەغەكردنی حیجاب لە زانكۆكان هەڵوێشێنێتەوە، لە (2013) بڕێاری دا لە بڕیاری قەدەغەكردنی حیجاب لە دامەزراوە حكومەییەكان هەڵوەشێنێتەوە، لە (2014) بڕیاری دا ئەو بڕیارە لە قوتاببییەكان هەڵوەشێنێتەوە.

هەرچەندە عەلمانییەكان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە، كە دەستووری توركیا جەخت لەسەر عەلمانیەتی توركیا دەكاتەوە، بەڵام لەبەرانبەردا رەجەب تەیب ئەردۆغان، ئەو كاتە سەرۆك وەزیرانی توركیا بوو چەندین جار جەختی لەسەر ئەوە دەكرەوە هاووڵاتیان مافی پەیڕەوكردنی بیروبڕوا ئایینییەكانیان هەیە.

عەلمانییەكانیش پۆشینی حیجابیان بە سیمبوڵی پارێزگاری لە ئاینییان دەزانی، بەردەوام لە ناوەندە سیاسیەكان ببووە جێگەی گفتوگۆ.

دواین بڕیاری توركیا بۆ هەڵوەشاندنەوەی قەدەغەكردنی حیجاب لە (2016) لە ریزەكانی پۆلیس بوو، كە بەگوێرەی بڕیارێك حكومەتی توركیا رێگەی دا ئافرەتانی پۆلیس دەتوانن حیجاب بكەن، بەو مەرجەی لە رەنگی جلی فەرمی بێت، هەروەها هیچ نەخشێكی لەسەر نەبێت.

هەڵبژاردنەكان و دووبارەبوونەوەی ململانێی ئیسلامی و عەلمانی

لە مانگی تشرینی یەكەمی (2018) یەڵماز ئۆزتۆرك، جێگری سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) گوتی، پێویستە بانگ لە توركیا بكرێتەوە توركی، ئەو لێدوانەی كاردانەوەی زۆری بەدوایەوە خۆیەوە، ئەو لێدوانەی بووە هۆكاری ئەوەی پارتەكەی لە ریزەكانی خۆی دەری بكات، بۆ رەواندەوەی ئەو گومانانەی لەلای دەنگدەرانی جەهەپە دروست بوو، لە هەڵبژاردنی (2019) كەمال كلیچدار ئۆغلۆ، سەرۆكی ئەو پارتە لە وتارێكی گوتی، بانگدان بە عەرەبی لووتكەی جیهانیبوونی ئاینی ئیسلاممانە، لە هەرشوێنێك بانگ بدرێت، ئەوە بانگی ئبسلام.

جگە لەوەش جەهەپە لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی شارەوانی ئیستەنبۆڵ ناچار بوو رەچاوی ئەوە بكات، كەسێك كاندید بكات ئەگەر بە تەواویش نەبێت، بەڵام جۆرێك لە پابەندی ئاینی، یاخود قبووڵكردنی پێكەوە ژیانی ئایینی هەبێت، یا كەسێكی موحافیزكار بێت، تاوەكوو وەڵامی بەشێك لەخواستەكانی دەنگدەران بداتەوە، هۆكارەكشی ئەوە بوو هەریەك لە ئاكپارتی و پارتی نەتەوەیی توركیا بن عەلی یەڵدرم، سەرۆك وەزیرانی پێشوویان كاندید كردبوو.

لە مانگی ئابی ساڵی رابردوو كەمال كلیچدار ئۆغلۆ، سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری دەستی بە هەڵمەتێكی فراوان كرد، بۆ نزیكبوونەوە لە چینی موحافیزكاری توركیا لە یەكەم هەنگاوی هەڵمەتێكی داوای لێخۆشبوونی لە ئافرەتانی باڵاپۆش و موحافیزكار دەستپێكرد، كە لە رابردوو لە سەر دەستی پارتەكەی ئەو ئازاری زۆریان چەشتبوو

ئەو هەنگاوانەی سەرۆكی جەهەپە قسە و باسی زۆری بەدوای خۆیەوە، لایەنگری بەرگری لێدەكەن، نایف ئەحمەد یۆگل، راوێژكاری باڵای كلیچدار ئۆغلۆ ئاماژە بەوە دەكات، كلیچدار سەرۆكی دێرینترین پارتە، هەنگاوێكی بوێرانەی ناوە، هیچ سەرۆكێكی ئەو حزبە پێش ئەو، ئەو هەنگاوەی نەناوە، سەرەڕای رەخنەی بنكەی جەماوەری كە زۆر بەتوندی دەستی بە فیكری عەلمانی گرتووە، بەڵام ئەو لەو هەنگاوەی بەردەوام دەبێت.

كەمال كلیچدار ئۆغلۆ هەوڵ دەدات لە موحافیزكارەكان نزیك بێتەوە

لە بەشێكی تری قسەكانی ئاشكرای كرد، كلیچدار دوای ئەوەی دڵنیابوو ئاكپارتی فاكتەری ئاین بۆ فراوانكردنی بنكەی جەماوەری دەقۆزێتەوە، ئەو هەنگاوەی دەستپێكرد، سەرۆكی پارتەكەشمان دەیەوێت ئەو بەڕەیە لەبن پێی ئاكپارتی دەربهێنێت، بۆ هەموو خەڵك جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە پارتی گەلی كۆماری دركی بە كارەساتی رابردوو كردووە، داوای لێبوورن و لێخۆشبوون لە هەمووان دەكات كە لە رابردوو زیانیان بەركەوتووە، سەیری داهاتووێكی باشتر بۆ وڵات دەكات، ئەو راوێژكارەی كلیچدار ئۆغلۆ ئاماژە بەوە دەكات، ئەو داوای لێبووردنە تەنیا تایبەت نییە بەو ئافرەتە باڵاپۆشانەی لە زانكۆكان بێبەش كراون، بەتایبەت ئەوانەی كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، بەڵكو هەموو چینەكانی كۆمەڵگە دەگرێتەوە، كە لە بڕیارەكانی پێشووی پارتەكەی زیانمەند بوونە.

بەڕای چاودێرانی سیاسی ئەو پرسەی سەرۆكی جەهەپە پەیوەستە بە هەڵبژادنەكانی ئەمساڵ، هیشام گۆنای، چاودێری سیاسی توركیا دەڵێت، خەڵكی توركیا ئێستا لە ژێری قەیرانێكی قوورسی ئابوورین، گۆڕی ئاڕاستەی گفتوگۆكان بەرەو پرسی باڵاپۆشی لە بەرژەوەندی كلیچدار نەبوو.

جەهەپە هەوڵدەدات كاری بەكارهێنانی ئاین لەدژی لە دەستی ئاكپارتی دەربهێنێت

بەڕای ئەو چاودێرە ئەو كەسەی دەنگ بە حیجاب دەدات لەكۆتایی دەنگ بە ئاكپارتی دەدات، بۆ ئێستا دەنگ بە جەهەپە دەدات؟ كلیچدار هەوڵدەدات ئەو كارتە لەدەستی حكومەتی توركیا دەربهێنێت، بەڵام لەو كاتەدا بە دیاریكراویش ئەو بابەتە باس ناكرێت، هیچ بایەخێكی لە چوارچێوەی كاری هەڵبژاردنی ئاكپارتی نییە.

لە بەرانبەردا جەواد گۆك، چاودێری سیاسی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئێمە لە هەڵبژادنەكان نزیك دەبینەوە ئەو كارتەش وەك كارتێكی سیاسی بەدەستی حكومەتەوە هەیە بەردەوام بەكاری دەهێنێت، جەهەپەش دەیەوێت ئەو كارتە لەدەستی حكومەت دەبهێوونێت و بڵێتە دەنگدەران، ئێمەی حزبی گەلی عەلمانی گۆڕاوین، دان بە هەڵەكانی پێشوو دەنێن، پێویستە تووشی دڵەڕاوكێ نەبن بەو بانگەشانەی كە دەڵێن جەهەپە بگاتەوە دەسەڵات تووشی مەترسی دەبن.

لە لایەكی ترەوە كوبڕا پار، نووسەری تورك لە وتارێكی ئاماژە بەوە دەكات پرسی حیجاب تا ئێستا كارتێكی گونجاوە لە گۆڕەپانی سیاسی، عەلمانییەكان بەتەواوی شارەزاییان لەو دۆخە نییە، بەڵام ئەو دڵە راوكێیە هەر ماوە، كە دەڵێت، ئەگەر ئۆپۆزسیۆن بگاتەوە دەسەڵات جارێكی تر حیجاب لە ئافرەتانی ناو دامەزراوەكان قەدەغە دەكاتەوە، بەو جددیەتەی كە لە جەهەپە هەیە كلیچدار دەیەوێت بۆ هەتاهەتایە ئەو كارتە لەدەست حكومەت دەربهێنێت.

دەركەوتنی ئیمامئۆغلۆ لە عەمرە

لەدوای ئەو هەنگاوەی كلیچدار ئۆغلۆ لەناكاو ئەكرەم ئیمائۆغلۆ، سەرۆكی شارەوانی ئیستەنبۆڵ و كەسایەتی دیاری جەهەپە وێنەیەكی خۆی و باوكی لە مزگەوتی پێغەمبەر لە شاری مەدینە بڵاوكردەوە، كە بۆ جێبەجێكردنی سوونەتی عومرە سەردانی سعوودیەی كردبوو.

ئەو وێنەی ئیمامئۆغلۆ  قسە و باسی زۆری بەدوای خۆیەوە هێنا بەشێك لەوانەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان قسەیان لەسەر ئەو وێنەیە كردبوو، نووسیبوویان، "هەڵبژاردنەكان نزیك بۆتەوە.