Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

دوو ساڵ بەسەر گەڕانەوەى بزووتنەوەی تاڵيبان بۆ سەر دەسەڵات لە ئەفغانستان تێدەپەڕێت، وڵات و گەلەكەى تووشى چەندين ئاڵنگەرى لە هەموو بوارەكان دەبنەوە، چاودێرانى سياسى پێيان وايە كێشە بەردەوامەكانى ئەفغانستان لە رووبەڕووبوونەوەى ئەو سياسەتەى سەرچاوەى جياوازييەكانى رشتەبەندى بەهاكانى تايبەت بە تاڵيبان و كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى سەرچاوەى گرتووە. 

گرايم سيميس، راوێژكارى باڵاى پرۆگرامى ئاسياى سەر بە كۆمەڵەى قەيرەكانى نێودەوڵەتى و پسپۆڕ لە كاروبارى ئەفغانى ئاماژە بەوە دەكات، لەگەڵ ئەوەى ناكۆكى زۆر لەنێوان تاڵيبان و كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى هەيە، بەڵام دەكرێت هاوئاهەنگى لەسەر هەندێك پرس هەبێت، ئەوەش دەرفەتێكە بۆ پێگەو كاركردنى تاڵيبان و كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بۆ باشتركردنى دۆخى ئەفغانستان. 
ئەو راوێژكارە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، پێويستە تاڵيبان رێككەوتنى ئاشتى واژۆ بكات و چارسەرى مامناوەند  پێشكەش بكات و لايەنى بەرانبەر يەك بخات، ئەگەر ئەوە نەكات، ئەوا وەك كۆرياى باكوور گۆشەگير دەبێت. 

راگەیاندنی یەكەم كەوتنی كابوول

بەدەر لە سيستەمى ئيدارى پەكخراو و پەيكەرى دارايى لاواز، حكومەتى كاتى تاڵيبان هيچ هاوكارييەكى نێودەوڵەتى بۆ دووبارە بونيادنانەوەى ئەفغانستان بەدەست نەهێناوە، كە جەنگ وێرانى كردووە، زۆربەى چاودێران ئەوە بە يەكێك لە گەورەترين كارەساتە مرۆييەكانى ناودەبەن. 
گەڕانەوەى تاڵيبان بۆ دەسەڵات دواى چەند ساڵ داونستاندنى ئاشتيانە لە دەوحەى پايتەختى قەتەر بووە هۆى دەرچوونى سەرجەم هێزە بيانييەكان لە مانگى ئابى (2021) لەو وڵاتە، بەڵام سيمس پێى وايە، سەركەوتنى سەربازى تاڵيبان ئەو وڵاتەى گۆشەگيركردووە، كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى تاڵيبانيان گۆشەگيركردووە، تا ئێستا نەخشەرێگەيەك بۆ داننان بەو حكومەتە نييە، جگە لەوەش هيچ پلانێك بۆ چۆنيەتى دووبارە گێڕانەوەى ئەفغانستان بۆ ناو كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى نييە.
لە بەشێكى ديكەى قسەكانى دەڵێت، كێشەكە بريتييە لە چۆنيەتى داننان بە حكومەتى ئێستاى ئەفغانستان بە سەرۆكايەتى تاڵيبان و دەربازبوون لە سزاكان و بەدەستهێنانى كورسييەك لە نەتەوە يەكگرتووەكان. 
لەو كاتەوەى ئەمەريكا ئەفغانستانى بەجێهێشتووە و تاڵيبان گەڕاوەتەوە كابول، واشنتن نزيكەى حەوت مليار دۆلار يەدەگى دراوى بيانى ئەو وڵاتەی بلۆك كردووە. 
بە درێژايى دوو ساڵى رابردوو رێگە نەدراوە ئافرەتان بخوێنن و لە كاركردن دوورخرانەوە، لە كاتێكدا لە مانگى حوزەيرانى ساڵى رابردوو شارەزايانى بوارى مافەكانى مرۆڤ لەلايەن نەتەوە يەكگرتووەكان لە راپۆرتێكدا هۆشدارى لە جياوازى رەگەزەى و چەوسانەوەى نێوان ئەو دوو رەگەزە، لە سايەى حكومى تاڵيبان دەدەن، لای خۆشییەوە بزووتنەوەی تاڵیبان جەخت لەسەر سیاسەتەكانی پشت بە شەریعەتی ئیسلامیی دەبەستێت دەكاتەوە، ئەو راپۆرتەی نەتەوەیەكگرتووەكان و هەندێك دامەزراوە و حكومەتی رۆژئاوای رەتكردەوە و پێی وایە ئەوانە تۆمەتن و پێچەوانەی واقیعن.
سەبارەت بە مەترسی تۆتالیتاری تاڵیبان دەڵێت، پێشوازیمان لەو بەرپرسانەی سوپا و پۆلیس كردووە، كە لەگەڵ حكومەتی پێشووبوونە و تەنانەت لە دژی تاڵیبانیش جەنگاون.

مەلا برادەر كاره‌كته‌ره‌ نوێیه‌كه‌ى بزووتنه‌وه‌ی تاڵیبان

سیمس ئاماژە بەوەش دەكات، لەپێناو گەیشتن بە هاوكاری لە دامەزراوە دارییە نێودەوڵەتییەكان پێویستە میكانزمێك یاخود پلانێكی جێگرەوە هەبێت، ئەوەش بوونی نییە، بۆیە پێویستە كۆمەڵێك لەو داواكارییانەی كە تاڵیبان دەتوانێت لە رێگەی گرێبەستێك بەدەستی بهێنێت، راستە قەدەغەكردن و كاركردنی ئافرەتان كێشەیەكی گەورەیە، بەڵام تاكە كێشەش نییە، تاڵیبان پلانی تایبەتی بۆ گۆڕانكاری لە كۆمەڵگەكەی هەیە، بەڵام پلانەكەی ناكۆكە لەگەڵ خواستەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، كۆتوبەندكردنی خوێندنی ئافرەتان بۆتە هۆی ئەوەی دیموكراسخوازەكانی رۆژئاوا حەز نەكەن كار لەگەڵ حكومەتێك بكەن جیاوازی لەگەڵ نیوەی دانیشتوانی بكات.
لەگەڵ ئەوەی تاڵیبان باس لەوە دەكات پاڵپشتی ناوچەكانی دەوروبەری شارەكانی ئەفغانستانی لەگەڵە، بۆیە پێی وایە مافی ئەوەی هەیە سیاسەتێكی كۆمەڵایەتی بە مۆركێكی ناوخۆیی دانێت. 
سیمس دەڵێت، ئەگەر سەیری ئەو فاكتەرانە بكەین، دوور هەردوولا سازش بۆ یەكتر بكەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەش هەیە تاڵیبان و جیهانی دەرەوە لە پرسە ئەمنی و ئابوورییەكان هاوكاری یەكتر بكەن.
بۆیەش ئەو پسپۆڕە پێشنیاری ئەوە دەكات، پێویستە جیاوازی لەنێوان پرسە ئەمنی و ئابوورییەكان لە پرسە سیاسییەكان بكرێت، وەك ئاماژەیەك بۆ بەرپرسانی ئاسایشیی ئەمەریكا پێشگەڕانەوە و دوای گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ سەر دەسەڵات سمیس دەڵێت، "هەندێك وڵاتانی بیانی لە پرسە ئەمنییەكان لەگەڵ تاڵیبان هاوبەشن."بەڵام هەندێك ئاماژە بۆ هاوئاهەنگی هەیە، بەتایبەت دژ بە رێكخراوی تیرۆرستی داعش، بەڵام ئەوەیە تا ئێستا متمانە كەمە. 
بەگوێرەی قسەكانی ئەو نووسەرە تاڵیبان دەتوانێت هەندێك شتی تری وەك پێداویستی و مەشق و شێوەكانی تری هاوكاری بەدەست بهێنێت، ئەوەش لە بەرژەوەندی هەموو لایەكە.
ئەفغانستان پێویستی بە خۆراكە
لەپێناو بەرژەوەندی گەلی ئەفغانی گرایم سمیس دەڵێت، "پێویستییەك هەیە بۆ تەواوكاری گومرگی ناوچەیی و هاوكاری لە بواری فڕۆكەوانی مەدەنی لەگەڵ تاڵیبان تەنانەت ئەگەر ئەوانە تا ئێستا حكومەتێكی دانپێداندراویش نەبن."
پێشكەوتن لە سیاسەت سستە، بەڵام ئەفغانستان پێویستی بە خۆراكە جگە لەوەش پێشكەوتنی ئابووری پێویستە خێراتر بێت، ئەو وڵاتە مامەڵە لەگەڵ قەیرانی هەژاری دەكات، پەپێدانی ئابووری تاكە چارەسەرە. 

تاڵيبان چۆن ئەمەريكاى هەڵخەڵەتاند و ئەفغانستانى كۆنتڕۆڵ كرد؟

تاڵیبان لە مانگی ئایاری ساڵی رابردوو بودجەی خۆی راگەیاند، كە دوو ملیار و (700) ملیۆن دۆلار بوو، بەڵام نزیكەی (520) ملیار دۆلار كورتهێنانی هەبوو، بەگوێرەی راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی لە مانگی تەمووزی رابردوو  هەڵاوسان لە ئەفغانستان لە ماوەی دوو مانگی رابردوو نەرێنی بوو، نرخی كاڵاكان گونجاوبووە، بەڵام خواست دابەزی بوو، وەك دەركەوتوو زیاتر لە (50%) خێزە ئەفغانییەكان هەوڵی پارێزگاری لە ژیان و بەكاربردن دەدەن. 
چەندین پڕۆژە هەیە كە بەهاكەی دوو ملیار دۆلارە، تا ئێستا تەواو نەكراوە، سیمیس دەڵێت، پێناویستان ناكات وەبەرهێنان وەك پاداشت بۆ تاڵیبان تەواوی بكەن، بەڵكوو بۆیە تەواوی بكەن چونكە هاوكاری گەلی ئەفغانی دەكات.
ئەو شارەزایە باس لە كاركردن لە بواری كەشوهەوا دەكات، كە بوارێكی تری هاوكارییە، بۆ چارەسەری ئەو جۆرە پرسە، پێویستە بانگهێشتی تاڵیبان بۆ كرنگرەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كەشوهەوال لە (30)ی تشرینی دووەم و (12)ی كانوونی یەكەمی ئەمساڵ بكەن.

سەرچاوە: ماڵپەڕی ئەنادۆڵ